يۋنەسكو-نىڭ ءوزى «شىنايى بۇكىل الەمدىك داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ بيىل 150 جىلدىعى.
وسىعان وراي، «الاۋينفورم» بەلگىلى قالامگەر، الاشتانۋشى، ءاليحانتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سۇلتان حان اققۇلى زەرتتەۋ ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
ءاليحان بوكەيحان مەيدزي باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناتيجەسىندە 21 جىلدا ارتتا قالعان اگرارلىق ەلدەن الەمنىڭ ەڭ دامىعان مەملەكەتىنە اينالعان جاپونيانىڭ تاجىريبەسىن ۇلگى ەتىپ، الاش-قازاق ەلىن 20-25 جىلدا الەمنىڭ تورىنە جەتكىزۋدى جوسپارلادى. الاش كوسەمى جاپونداردىڭ تاجىريبەسىن قازاق ەلىنە سول قالپىندا ورناتپاي، حالقىنىڭ وزىندىك مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن ساقتاپ جەتىلدىرۋدى كوزدەدى.
حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا «ءاليحان قازاقتى «الاش» ۇرانى مەن تۋىنىڭ استىنا توپتاستىرىپ، ءبىرتۇتاس الاش ۇلتىن قالىپتاستىردى، قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ اتاسى بولدى دەگەن پىكىر اشىق ايتىلاتىن. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى قوشكە كەمەڭگەرۇلى 1924 جىلى «قازاق تاريحىنان» اتتى وچەركىندە:
«ۇكiمەتتiڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرiندە ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشiن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلiندەي عانا ازامات توبى بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان – ءاليحان. ءاليحاننىڭ قازاق ەلىنە ىستەگەن تاريحي قىزمەتى: ادەبي ءتىل تۋىنا سەبەپ بولدى، وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى. بۇدان بارىپ تاتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى»، – دەپ جازدى.
ستۋدەنت كەزىندە ماركسيزم يدەياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن ءاليحان 1895-1897 جىلدارى ءوز ماماندىعى بويىنشا «ومبى ورمانشىلىعى ورمانشىسىنىڭ كومەكشىسى – تومەنگى ورمان مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى» بولۋمەن قاتار، 1930 جىلعى ەستەلىكتەرىندە س.پ.شۆەتسوۆ مالىمدەگەندەي، ومبىلىق «ستەپنوي كراي» گازەتى رەداكتسياسىندا قىزمەت ىستەپ، ونىڭ ساياسي شولۋشىسى، ماركسيزم يدەياسىن ناسيحاتتۋشى رەتىندە بۇكىل دالا ولكەسى مەن ءسىبىر وڭىرىنە كەڭ تانىلدى. بىراق قازاقتىڭ جەر-سۋىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، شارۋاشىلىعىن زەرتتەپ، ءتورت تۇلىك مالىن ەسەپكە العان 1896-1901 جىلدار ارالىعىنداعى «ششەربينا ەكسپەديتسياسى» مەن ءسىبىر تەمىر جولى بويىنداعى قازاقتىڭ مال شارۋاشىلىعىن، قازاقتىڭ ءىرى قارا مالى مەن قوي تۇقىمدارىن جانە سانىن زەرتتەگەن 1902-1903 جىلدارعى «شۆەتسوۆ ەكسپەديتسياسىنان» كەيىن ءاليحان، قازاق قوعامىن ءتول مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى، الەۋمەتتىك قۇرامى جاعىنان دا، شارۋاشىلىعى تۇرعىسىنان دا تاپ-تاپقا – ەڭبەكشى جانە كاپيتاليست-بۋرجۋاعا ءبولۋ تۇرماق، شارۋا جانە فەودال، ياعني ەزۋشى جانە ەزىلۋشى تاپتار دەپ جىكتەۋگە بولمايتىنىنا كوز جەتكىزىپ، ماركسيزممەن ءبىرجولا قوش ايتىستى.
1910 جىلى س.-پەتەربوردا باسىلىپ شىققان «قازاقتار» وچەركىندە اتاپ كورسەتكەندەي، ءوزى تاربيەلەپ وسىرگەن «الاش» زيالىلارىن باستاپ ءاليحان قازاق ەلىن باتىس ەۋروپا وركەنيەتى دەڭگەيىنە جەتكىزۋدى تۇپكىلىكتى ماقسات ەتىپ الدى.
وسى ماقساتقا ول مادەنيەتى مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق بولمىسى جاعىنان قازاققا ءبىر تابان جاقىن جاپونداردىڭ ايگىلى «مەيدزي توڭكەرىسى» تاجىريبەسىن دەن قويا زەرتتەدى.
1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەيگىندە ماسكەۋدە الاش كوسەمىن ءولىم جازاسىنا كەسۋگە سەبەپ بولعان اۋىر «قىلمىستارىنىڭ» ءبىرى – «جاپونتانۋشى» («ياپونوفيل») دەگەن ايىپ بولاتىن. ونىڭ ەڭ جاقىن، ادال ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ بىرقاتارىن «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ناقاق ايىپپەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. اليحانعا ونداي جالا-ايىپ تاقپاۋىنىڭ بار سىرى: الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ جاپون ۇكىمەتىمەن قانداي دا ءبىر قۇپيا كەلىسىمى بولدى ما؟ – دەگەن سۇراققا ءاليحان بوكەيحان 1937 جىلى تامىز-قىركۇيەك ايلارىنداعى تەرگەۋ بارىسىندا:
«جاپونيا قايدا، ءبىز قايدا؟ جاپونيا سوعىس اشام دەسە، تاريح ساحناسىنان تۇسكەن الاش مەملەكەتىنەن رۇقسات سۇراي ما؟ ول تۋرالى سىزدەردە ءبىر ماعلۇمات بار ما؟ مەن الاشوردانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى رەتىندە ونداي قۇجاتتى كورگەن جوقپىن. قول قويعان جوقپىن»،
– دەپ بۇل ساۋالعا قايتا ورالمايتىنداي جاۋاپ قايتارعان.
ال تاقىرىپقا ورالسام، «مەيدزي توڭكەرىسى» نەمەسە «مەيدزي جاڭعىرۋى» دەپ جاپونيانى ارتتا قالعان اگرارلىق ەلدەن 21 جىلدىڭ ىشىندە الەمنىڭ جەتەكشى مەملەكەتىنىڭ بىرىنە اينالدىرعان 1868-1889 جىلدار ارالىعىندا ىسكە اسىرىلعان ساياسي، اسكەري جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ جيىنتىعىن ايتادى. «مەيدزي» ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قازىرگى جاپون ۇلتتىق مەملەكەتى مەن بىرەگەي جاپون ۇلتى قالىپتاستى. سەگۋندار ۇستەمدىك ەتكەن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ سامۋراي جۇيەسىنەن تىكەلەي يمپەراتور مەن ول جاساقتاعان ۇكىمەت باسقاراتىن جۇيەگە كوشتى. «مەيدزي جاڭعىرۋى» ىسكە اسىرىلعان جىلدارى جاپونداردىڭ ءداستۇرلى تۇرمىس-تىرشىلىگى تۇبەگەيلى بۇزىلىپ، ەلدە جەدەل تۇردە باتىس وركەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرى ەنگىزىلدى. تۇراقتى ارميا قۇرىلىپ، قارۋ-جاراق پەن سوعىس تەحنيكاسىنىڭ، سوعىس تاكتيكاسىنىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىمەن قارۋلاندى. تەرەڭ رەفورمالار جاپون قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك، جەر، قارجى-سالىق، اعارتۋ-ءبىلىم بەرۋ سالالارىن دا قالدىرماي قامتىلىپ، ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ ەڭ ۇزدىك تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن ونەركاسىپتىك جولىنا ءتۇستى.
«مەيدزي توڭكەرىسىنىڭ» تاريحىن زەرتتەگەندە ءاليحان تۋعان ەلىنە جاپون تاجىريبەسىن اينىتپاي قولدانۋدى جوسپارلاعان جوق، ول مۇمكىن دە ەمەس ەدى.
ونىڭ كوزقاراسىنشا، بىرىنشىدەن، جاپوندار 1868 جىلعا دەيىن قازاق ەلى سياقتى ارتتا قالعان اگرارلىق ەل بولسا دا، تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت بولدى دا، جوسپارلاعان تۇبەگەيلى رەفورمالارىن سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنسىز، ارالاسۋىنسىز جۇزەگە اسىرا الدى. قازاق ەلى بولسا – رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەزگىسىندە وتىردى. سول سەبەپتى ءاليحان «الاش» قوزعالىسىنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنىڭ ءبىر بولىگىن ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرماي تۇرىپ-اق، پاتشالىق رەسەي تۇسىندا ورىس وپپوزيتسياسىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەدى. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ستراگەتيالىق ماقساتتارىنىڭ دەنى 1905 جىلعى «قارقارالى پەتياسىندا» كورىنىس تاپتى. ءاليحاننىڭ 1905 جىلى رەسەيدەگى ەڭ ءىرى ءارى ىقپالدى كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنا، ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋمالار كۇشپەن تاراتىلىپ، 1905-1907 جىلدار توڭكەرىسى جەڭىلىس تاپقان سوڭ، وپپوزيتسيالىق كۇشتەردى بىرىكتىرىپ، سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋعا جۇمىلدىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان اسا قۇپيا ماسون ۇيىمىنا كىرۋىنىڭ باستى سىرى دا وسىندا بولاتىن. «الاش» ستراتەگياسىنا سايكەس، پروگرەسشىل ورىس پارتيالارى مەن ماسون ۇيىمىنىڭ كۇشتەرىمەن سامودەرجاۆيەنى قۇلاتقان 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنىڭ ىزىنشە ءاليحان كادەت پارتياسىمەن دە، ماسون لوجاسىمەن دە قوشتاسىپ، «الاش» پارتياسىن قۇردى.
ايتسە دە ءاليحان اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن ءوزىنىڭ جاقىن ۇزەڭگىلەستەرىمەن مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى رەفورمالارىن باستاپ، جارتىلاي ىسكە اسىرىپ تا ۇلگەردى. «قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق, – دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى مالىمدەدى ءاليحان «قازاق تاريحى» اتتى ماقالاسىندا، – وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي، جانە ءوزىمىزدىڭ شارق ادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتى» (كازاكسكايا كۋلتۋرا) قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق ادەبيەتى» (كازاكسكايا ليتەراتۋرا) تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى».
وعان قوسا الاش كوسەمى 1904 جىلدان باستاپ تۋعان ەلىنە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسى – زەمستۆونى ەنگىزۋ ءۇشىن كۇرەستى. 1906 جىلى ءى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانعاندا ءاليحان زەمستۆو ەنگىزۋ، قازاق يەلەنىپ وتىرعان جەردى قازاقتىڭ قاۋىمدىق مەنشىگىنە بەرۋ، قازاقتى اسكەري قىزمەتكە تارتۋ، ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ، قازاق مەكتەپ-مەدرەسەلەرىندە انا تىلىندە وقىتۋ تۋرالى بىرقاتار زاڭ جوباسىن دايىنداپ قويعان ەدى. ونىڭ زەمستۆو ەنگىزبەك ويىنىڭ استارىندا – بىرىنشىدەن، اتا-بابا جەرىن زەمستۆونىڭ قاراۋىنا بەرىپ، كەلىمسەكتەردىڭ اعىنىن تەجەۋ بولسا، ەكىنشىدەن – قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىسىن ونىڭ بەرىك نەگىزىن (فۋندامەنتىن) قالالۋدان، ياعني جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمنىڭ نەگىزىن قالاپ دامىتۋدان باستاۋدى كوزدەدى. «زەمستۆو، – دەپ جازدى قىر بالاسى الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدىڭ ءدال قارساڭىندا، – جۇرت ءوزى سايلاپ قوياتىن ءماجىلىس مەكەمە. جۇرتتىڭ كوزى، جاناشىرى، كۇزەتشىسى، قامقورى، قورعاۋشىسى. تۇرمىس-تىرشىلىكتە زەمستۆو بيلەمەيتىن ءىس بولمايدى… زەمستۆو قويما-سكلاد جاساپ، جۇرتقا ارزانعا ەگىن وراتىن، پىشەن شاباتىن سايمان الىپ بەرەدى… وسى كۇندە مۇحيتقا شاتىر بولاتىن، تەمىر ساتاتىن زەمستۆو سويۋزى بار. زەمستۆو قولىندا سوت بولادى. سۋديانى زەمستۆو سايلاپ قويادى. ميليتسيانى زەمستۆو جالداپ قويادى. زەمستۆو جول تۇزەيدى، كوپىر سالادى، ارىق قازدىرادى، سۋ العان پىشەندىكتى قۇرعاتادى. زەمستۆو ەگىندى، مالدى ستراحوۆانيە قىلادى. جۇرتتىڭ ءوز تىزگىنى وزىنە كەلدى دەگەن مىنە وسى».
ال «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىندا جەر مەن زەمستۆو تۋراسىندا بىلاي دەلىنەدى: «جەر زاكونىندا جەر ساتۋ دەگەن بولماۋ، اركىم ءوزى پايدالانۋ. پايداسىنان ارتىق جەر ساتىلماي، زەمستۆوعا الىنۋ. جەردىڭ كەنى، استىعى، بايلىعى قازىنانىكى بولىپ، بيلىگى زەمستۆو قولىندا بولۋ».
ۇشىنشىدەن، ءاليحان زەمستۆونى – مەملەكەت قايراتكەرلەرىن تاربيەلەۋ مەكتەبى دەپ قاراستىردى. رەسەيدىڭ حح عاسىر باسىنداعى كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ دەنى زەمستۆولاردان ءوسىپ شىققان ەدى.
قازاقتى اسكەري قىزمەتتەن بوساتقان ورىس پاتشاسىنىڭ 1834 جىلى بەرگەن گراموتاسىن (زاڭدىق كۇشى بار) بۇزۋ ارقىلى ءوز حالقىنا اسكەري بورىش وتەۋ مىندەتىن جۇكتەمەك بولعان ءاليحان – اتتى كازاكتاردىڭ ۇلگىسىمەن قازاقتاردان ءوزىنىڭ اسكەري باسشىلىعىنا قارايتىن اتتى اسكەر قۇرۋدى، وسىلايشا – قازاقتىڭ تۇراقتى ۇلتتىق ارمياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋدى كوزدەدى. ونى ءاليحاننىڭ، احمەت، مىرجاقىپ جانە تاعى باسقالاردىڭ 1913, 1915-1916 جىلدارى «قازاق» گازەتىندە جۇرگىزگەن پىكىرتالاسىنان بايقايمىز. «ۇكىمەت ءبىزدى تىم-تىرىس وتىرىسقاندا، جاياۋ سالدات قىلاتىن كورىنەدى، – دەپ اتاپ كورسەتتى قىر بالاسى 1916 جىلى «قازاق» گازەتىندە، – جۇرت مۇنى ىڭعايلى كورسە، بوسقا ارامتەر بولماي، تىنىش شارۋاسىندا جۇرە بەرگەنى ءجون. كازاك بولامىن دەسە، ايتىسقانى ءجون. مەنىڭ بىلگەنىم، قازاق اسكەرگە الىنا قالسا، ءبىزدىڭ جۇرت كازاك كەبىن كيۋ ماقۇل. كازاك زاكوندا پراۆو جولىندا مۇجىقتان ىلگەرى، بۇعان سەبەپ بولعان تاريح جولى: مۇجىق قۇل بولعان، كازاك بوستاندىق، قۇرداستىق جولىندا بولعان، انىق قىزمەتتى 12 جىل قىلامىز دەپ، كازاك جەر جاعىنان مۇجىقتان ىلگەرى، ەركە. بىزگە مۇنى بەرمەس، بەرسە ۇتىلماسپىز».
الايدا، تاريحتان ءمالىم، قازاق ولكەسىنە زەمستۆو پاتشانى قۇلاتقان 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ەنگىزىلە باستاسا، ۇلتتىق ارميا قۇرۋ – الاش اۆتونومياسىن جاريالاعان سوڭ عانا قولعا الىندى.
ءاليحاننىڭ «مەيدزي جاڭعىرۋى» تاجىريبەسىن ءوز ەلىندە وزگەرىسسىز قولدانعىسى كەلمەۋىنىڭ تاعى ەكى سىرى بار-دى. ءبىرىنشىسى، التى الاش كوسەمى قازاق پەن جاپون سالت-ءداستۇر، مادەنيەتتەرىنىڭ، ۇستانعان شارۋاشىلىقتارىنىڭ وزىندىك، قايتالانباس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەردى. ەكىنشىسى – جاپونيا مونارحيالىق بيلىكتى ساقتاپ قالدى. ال ءاليحان بوكەيحان ساياسي كوزقاراسى بويىنشا قازاقتان شىققان تۇڭعىش شىنايى دەموكرات، ليبەرال بولاتىن. 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا ءاليحان وزىمەن بىرگە الاش اۆتونومياسىنىڭ توراعالىعىنا ءىى دۋمانىڭ دەپۋتاتى باقىتكەرەي قۇلمانۇلى مەن زاڭگەر ايدارحان تۇرلىبايۇلىنىڭ داۋىسقا تۇسكەنىن قالاپ، شىنايى دەموكراتيالىق سايلاۋدا باسىم داۋىسپەن جەڭىسكە جەتكەنى ءمالىم. ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل ارەكەتىنەن قازاقستاندا دەموكراتيالىق سايلاۋ ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن قالاعىسى كەلگەنى بايقالادى.
«الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىنا سايكەس، قازاقتىڭ 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا ازان شاقىرىلىپ قۇرىلعان الاش اۆتونومياسى ءوزى دە – «ۇكىمەت باسىندا «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» مەن «گوسۋدارستۆەننايا دۋما» قالاۋىنشا كەسىمدى جىلعا سايلاناتىن پرەزيدەنت بولاتىن» پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ دۇنيەگە كەلگەن-ءدى. «اۆتونوميا بولعان – – ءوز الدىنا مەملەكەت بولعان, – دەپ ءتۇسىندىردى ءاليحان ءوزىنىڭ «قازاق» جانە «سارىارقا» گازەتتەرىندە 1917 جىلدىڭ قازان ايىندا باسىلعان «جالپى ءسىبىر سيەزى» اتتى ماقالاسىندا، – مەملەكەت بولىپ ءىس اتقارۋ وڭاي ەمەس». ال «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىندا ءارى قاراي بىلاي دەلىنەدى: «پرەزيدەنت حالىقتى مينيسترلەر ارقىلى باعۋ، ول مينيسترلەر «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» مەن «گوسۋدارستۆەننايا دۋما» الدىندا جاۋاپتى بولۋ. دەپۋتاتتار تەگىس، تەڭ، توتە ءھام قۇپيا سايلاۋمەن بولادى. سايلاۋ حاقىندا قان، ءدىن، ەركەك-ايەل تالعاۋسىز بولادى».
الاش اۆتونومياسىنىڭ زامانىنان وزىق تۋعان تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ول ءدىن ىستەرى مەملەكەتتەن بولىنگەن زايىرلى، ءبىرتۇتاس (ۋنيتارلىق) دەموكراتيالىق مەملەكەت بولدى. ءدىندى مەملەكەت ىستەرىنەن بولگەندە ءاليحان مەملەكەتتىڭ دە گۇلدەنۋىن، ءدىننىڭ دە اياقاستى بولماۋىن ماقساتىن ەتتى. «فرانسۇز، ورىس ءھام وزگە جۇرتتىڭ تاريحىنان كورىنەدى, – دەپ اتاپ كورسەتتى ءاليحان «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» اتتى شاعىن ماقالاسىندا، – موللا ۇكىمەتتەن اقشا السا، ساتىلىپ كەتەدى، رۋحاني ءىس اياق استى بولادى. جالوۆانيە العان موللالار ۇكىمەتكە جەتەكشىل بولىپ، ەرىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىز ءدىن ءىسىن كوركەيتەتىن بولسا، ۇكىمەت ىسىنەن ءبولىپ قويعان وڭ بولادى. ورىسشا ونى «وتدەلەنيە تسەركۆي وت گوسۋدارستۆا» دەيدى. كادەت پارتياسى مەنىڭ بۇل پىكىرىمە وزگەشە قارايدى».
الاش كوسەمى جەردى جەكە-مەنشىككە بەرۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى دا، قاۋىمداستىق مەنشىككە بەرىلۋىن قولدادى. ونىڭ سىرىن اتالعان شاعىن ماقالاسىندا بىلاي دەپ ءتۇسىندىردى:
«ءبىزدىڭ قازاق جەردى مەنشىكتى قىلىپ السا، باشقۇردشا كورشى مۇجىققا ساتىپ، ءبىراز جىلدا سىپىرىلىپ، جالاڭاش شىعا كەلەدى!»
ءاليحان بوكەيحان الاشتى اۆتونوميا دەپ جاريالاعانىمەن، قازاقتىڭ تاياۋ بولاشاقتا تولىق تاۋەلسىزدىگىن الىپ، دەربەس مەملەكەت بولاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەدى. ونى «جالپى ءسىبىر سيەزى» ماقالاسىنداعى مىنا جولدارىنان كورەمىز:
«قازاق ۇلتى… ءسىبىر اۆتونومياسىنا ۋاقىتشا قوسىلادى. وزدەرى، ءبىز ەندى ءبولىنىپ، ءوز الدىمىزعا اۆتونوميا بولامىز دەگەن كۇنى بوسانىپ، اۆتونوميا بولادى دەپ. بيىل جازداي بولعان كوميتەت سايلاۋلارى، ءبىزدىڭ قازاق ءوزىن-ءوزى بيلەگەندە ىستەگەن ىستەرى كورسەتىپ تۇر: ءىس اتقاراتىن ازاماتتىڭ ازدىعىن، جالپى جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىن ءبىز ويلادىق، اۋەلى سىبىرگە سۇيەنىپ، تاسىمالداپ، جالعاسىپ، كوشىپ كەتەلىك; ءجىپ جالعاپ، زور مەملەكەت كورنەۋىنەن قۇتىلىپ-اپ، وتاۋ بولىپ سوڭىنان بولىنەلىك دەپ».
بۇل جەردە الاش كوسەمىنىڭ «زور مەملەكەت» دەپ وتارشىل رەسەي يمپەرياسىن ايتىپ وتىرعانى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ءاليحان قازاقتىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋ مۇمكىندىگىن ايتپاعاندا، ءتىپتى ونىڭ قۇرامىندا ۇلتتىق اۆتونوميا الۋىنا دا ەندى ءتىپتى ورىس دەموكراتتارىنىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولاتىنىن جاقسى سەزدى. سول سەبەپتى ول «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىنا «رەتى كەلسە، قازاق اۆتونومياسى سىبايلاس جۇرتتارمەن (ياعني، باشقۇرت، تاتار، قىرعىز) ازىرگە بىرلەسە بولۋى، رەتى كەلمەسە – بىردەن-اق ءوز الدىنا جەكە بولۋىن» دەگەن جولداردى كىرگىزدى. 1937 جىلدىڭ 6 تامىزىندا ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا ول بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: «ءبىزدىڭ «الاش» پارتيامىز باسقا ۇلتتىق پارتيالارمەن ساياسي بلوك قۇردى (تاتارستان، باشقۇرستان ي جانە ت.ب.). قۇرىلتاي جينالىسىنان ورىستىڭ بۋرجۋازيالىق پارتيالارىمەن ۋاجگە كەلە وتىرىپ رەسەي بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا ۇلتتىق وبلىستاردىڭ اۆتونومياسىن بىرىگىپ تالاپ ەتۋ – وسى بىرىگۋدىڭ باستى ماقساتى بولدى».
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ دە، ونى قۇلاتىپ بيلىكتى باسىپ العان بولشەۆيكتىك بيلىكتىڭ دە بۇرىنعى وتارشىل يمپەريا قۇرامىنداعى تۇركى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بىرىگىپ ورتاق مەملەكەت قۇرۋىنان قاتتى سەسكەنگەنى جاسىرىن ەمەس. مىنە وسى جايتتى جاقسى بىلگەن ءاليحان وگپۋ تەرگەۋشىسى الدىندا اعىنان جارىلا قويماعانىن اشىق ايتۋ كەرەك. اشىعىنا كەلگەندە، ءاليحان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىندا بولعان تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتىن قۇرۋدى ۇسىنىپ، ورىستىڭ توڭكەرىسشىل دەموكراتتارىن شوشىتىپ الماس ءۇشىن ونى «رەسەيدىڭ شىعىس مۇسىلماندارى فەدەراتسياسى» دەپ اتاۋدى ۇسىنادى. ول تۋرالى 1917-1919 جىلدارعى باشقۇرت اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى احمەت زاكي ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ تۇركيادا جارىق كورگەن ەستەلىكتەرىندە جازىپ قالدىردى. ونىڭ وسى ەستەلىكتەرىنەن تۋاتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى قورىتىندى: 1917 جىلدىڭ قاراشاسىندا قوقان قالاسىندا قۇرىلعان، تاريحتان «قوقاند اۆتونومياسى» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى تۇركىستان مۇحتارياتى دا ءاليحاننىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان بولىپ شىعادى. «قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىن، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى، بوكەي ورداسىنىڭ اسا قۇرمەتتى وكىلى، ەگدە جاسقا كەلگەن شاڭگەرەي سۇلتان بوكەيحانوۆ, مۇستافا شوقاەۆ، جيھانشا دوسمۇحامەدوۆ جانە باسقالار قازاننىڭ سوڭى – قاراشانىڭ باسىندا تورعاي گۋبەرناتورى عاليحان بوكەيحاننىڭ رەزيدەنتسياسىنا جينالدى. مەن بىرنەشە ماجىلىسكە قاتىستىم. 28 قازاندا تاشكەنت قالاسى دا كەڭەستەردىڭ قولىنا ءوتتى، سول سەبەپتى مۇستافا شوقاەۆ ورىنبوردا كىدىرە تۇرۋعا بەل بۋدى. قازاق كوسەمدەرى ماعان باشقۇرت ىستەرىن ۋاقىتشا قويا تۇرىپ، شوقاەۆپەن بىرگە تاشكەنتكە بارۋدى ۇسىندى. تالداۋ 2 كۇن جالعاسقان ماجىلىستە ءجۇرىپ، نەگىزىنەن ءبىزدىڭ كەلەشەك تاعدىرىمىزدى ايقىنداپ بەردى. دەموكراتيا يدەياسى مەن قۇرىلتاي جينالىسىنا ادال بولىپ قالامىز، بالشەبەكتەردى مويىنداماي، وبلىستىق اۆتونوميا ساياساتىن ۇستانعان ۋكراينانى ۇلگى ەتىپ الاتىن بولىپ شەشتىك. جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا (1917 جىل) ءبىر مەزگىلدە ورىنبوردا قازاق جانە باشقۇرت قۇرىلتايلارىن وتكىزۋ، تۇركىستاندا دا ەگەمەندىك جولىنداعى كۇرەستى باستايتىن بولىپ كەلىستىك»، – دەپ مالىمدەيدى زاكي ءۆاليدي توعان.
ءاليحان جاپونداردىڭ تاجىريبەسىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، قازاق ەلىن قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسى وركەندەگەن الەمدەگى جەتەكشى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا جەتكىزۋدى ويلادى. ونىڭ كامىل سەنىمىنشە، قازاق ەلىنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى قۋاتتى اگرو-ونەركاسىپتىك مەملەكەتكە اينالاتىنداي زور الەۋەتى بار. «قازاق» گازەتىندەگى ماقالاسىندا ول حالقىنا وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا كوشىپ، قولىنان كەلەتىن ەڭ جاقسى كاسىبى – مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدەن باستاۋدى ۇسىنادى:
«ەۋروپادا شۆەيتساريا جۇرتى جەرى تۇركىستان، التاي، الاتاۋداي عۇمىرىندا قار كەتپەيتىن بيىك تاۋ، مالعا جاقسى، ەگىنگە جامان، ادامى وتىرىقشى بولىپ قالادا وتىر، شارۋاسى مال باعۋ. جەر از بولعان سوڭ مالدىڭ باسىن ازايتىپ، سۇيەگىن اسىل قىلىپ مال باعىپ تىرشىلىك قىلىپ وتىر. قاداعىن 80 تيىن ءبىر سوم 20 تيىن ءبىزدىڭ ورىستىڭ قالاسىندا ساتىلاتىن ىرىمشىك وسى شۆەيتساريا شىعارعان بولادى. اۋستراليا جەرى ءبىزدىڭ قازاق جەرى سياقتى ءشول، توپىراعى جاسىق بولعان سوڭ انگليا جۇرتى قوي باعىپ مال شارۋاسىن قىلىپ وتىر. اۋستراليا قويىنىڭ ەتى ءتورت اي مۇحيتتا كەمەمەن ءجۇرىپ كەلىپ پەتەربور بازارىندا ساتىلادى. مالى كوشىپ ءجۇر، ادامى قالا بولىپ وتىر».
قازاقتىڭ جەرى, – دەپ مالىمدەدى ءاليحان كەلەسى ءبىر ماقالاسىندا، – مالدىڭ كىندىگى. كۋلەشوۆ دەگەن ورىس عالىمىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ول قازاق قويىنىڭ ەتىندەي ءنارلى ەت جەر بەتىندە جوق.20 الايدا، دەپ وكىنىش بىلدىرەدى ءاليحان، كەڭ بايتاق جەرى مەن ءتورت تۇلىك مالىنىڭ قادىرىن بىلمەي كەلەدى: «بىزدە سيىر ەتى 10 پۇت 21 قاداق، گەرمانيادا 17-18 پۇت. مىنە، مادەنيەت بويى بيىك-الاساسى كورىنىپ تۇر. كوپ جەردە وتىرىپ مال دا اسىراي المادى دەگەن وسى بولادى. قازاقتا مىڭ ادامعا 1750 سيىر كەلەدى. بۇل ورىستاعى مىڭ ادامعا كەلەتىن سيىردان 5,5 ەسە، ەۋروپاداعى مىڭ ورىسقا كەلەتىن سيىردان 28 ەسە ارتىق. قازاق جۇرگەن بارلىق 240 ميلليون [دەسەتينە] جەردى، مۇنىڭ ىشىندە مۇجىق العان جەر دە بار، ميلليون قازاققا بولسەڭ، ءۇي باسى 240 دەسەتينە بولادى. بۇل جەر مۇجىق سىباعاسى 15-تەن 16 ەسە كوپ. جەرىمىز 16 ەسە ارتىق، سيىرىمىز 28 ەسە ارتىق. مۇنىڭ بىزدەن مال باسىنان اسىرعانى قايسى؟»
الاش كوسەمى قازاقتى ەگىن، مال شارۋاشىلىعىن جەدەل دامىتۋ ءۇشىن كووپەراتيۆكە بىرىگۋى شاقىردى. وعان ۇلگى رەتىندە ءاليحان تاعى ءبىر ەۋروپا ەلىنىڭ ۇزدىك تاجىريبەسىن كەلتىرەدى. «دانيا دەگەن, – دەپ جازدى ول 1924 جىلى «اق جول» گازەتىندە شىققان ماقالاسىندا، –ەۋروپاداعى كىشكەنە مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. دانيانىڭ جەرى 49 مىڭ 83 شارشى كيلومەتر. ادامى 2,5 ميلليون. جەرى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر ويازىنىڭ جەرىنەن از، ادامى – ورتاشا ەكى وبلىستىڭ ەلىندەي…
دانيادا جالپى جۇرتتىڭ كۇنەلتكەنى – ەگىن سالۋ مەن مال باعۋ… جالپى ەلدىڭ ءبىلىمى مولدىعىنان، كاپەراتيپكە سۇيەنىپ ىستەگەندىگىنەن بايلىق دانيا ەلىنە كۇيەدەي جاققان. 1899-ىنشى جىلدىڭ باسىندا دانيادا 1 مىڭ 273 كاپەراتيبى بار ەكەن. 1 كاپەراتيپكە 500 بۇزاۋلى سيىر كەلگەن. بۇ كاپەراتيپتەردىڭ سارىماي، ىرىمشىك ىستەيتىن 4-تەن 20 مىڭ سومعا دەيىن تۇرارلىق زاتتارى بار. كاپەراتيپ بولماسا، مۇنداي زور ءىس 2-3 سيىرلى شارۋا قولىنان كەلە مە؟ – «كوپ تۇكىرسە – كول بولادى».
ءبىزدىڭ رەسەي مۇجىعىنان دانيا مۇجىعى 19,5 ەسە باي. ءبىزدىڭ رەسەي مۇجىعى ولاق ەگىنشى، دانيا مۇجىعى شەبەر مالشى كەلەدى… ءبىزدىڭ قازاققا قازىرگى كەزدە بالاسىن وقىتاتىن مەكتەپ، جەرىن گۇلدەتەتىن سۋ، ەلگە قىزمەت قىلاتىن… ماي الاتىن، ءجۇن جۋاتىن، تەرى يلەيتىن، ەت ساتاتىن، مال وسىرەتىن، ەگىن سالاتىن كاپەراتيپ كەرەك».
ءاليحان ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ اۋىر ونەركاسىپ سالاسىن تۇرعىزىپ دامىتۋ قازاق ەلىندە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسى – زەمستۆونى ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانادى: «سوقاسىز، شالعىسىز، ماشيناسىز قازاق بولمايدى. كوپ زەمستۆو قوسىلىپ، كۇرمەلىپ، سويۋز بولىپ زاۆود اشپاق. كەرەك-جاراقتى وسى زاۆودتا ىستەتپەك».
«گاپ ەگىن سالعاندا، مال باققاندا عانا ەمەس: ەگىن سال، مال باق، كەن قاز، بىراق – شەبەر بول!» – دەپ ۇندەدى سوڭىنا ەرگەن التى الاش حالقىن ءاليحان بوكەيحان.
دەرەككوز: «ورتالىق قازاقستان» (قاراعاندى), № 1-2 (22 107), 06.01.2016 ج.
«الۋينفورم»
پىكىر قالدىرۋ