YUNESKO-nıñ özi «şınayı bükil älemdik dañqtı qayratker» dep tanığan Älihan Bökeyhannıñ biıl 150 jıldığı.

Osığan oray, «Alauinform»  belgili qalamger, alaştanuşı, älihantanuşı, filologiya ğılımdarınıñ kandidatı  Swltan Han AQQWLI zertteu maqalasın oqırman nazarına wsınamız.

Älihan Bökeyhan Meydzi bağdarlamasın jüzege asırudıñ nätijesinde 21 jılda artta qalğan agrarlıq elden älemniñ eñ damığan memleketine aynalğan Japoniyanıñ täjiribesin ülgi etip, Alaş-Qazaq elin 20-25 jılda älemniñ törine jetkizudi josparladı. Alaş kösemi japondardıñ täjiribesin qazaq eline sol qalpında ornatpay, halqınıñ özindik mädenieti men salt-dästüriniñ negizin saqtap jetildirudi közdedi.

HH ğasırdıñ 20-jıldarında «Älihan qazaqtı «Alaş» wranı men tuınıñ astına toptastırıp, birtwtas Alaş wltın qalıptastırdı, qazirgi qazaq wltınıñ atası boldı degen pikir aşıq aytılatın. Alaş qayratkerleriniñ biri Qoşke Kemeñgerwlı 1924 jılı «Qazaq tarihınan» attı oçerkinde:

«Ükimettiñ qara quğın jasağan künderinde aydauına da, abaqtısına da şıdap, el üşin basın qwrban qılğan at töbelindey ğana azamat tobı boldı. Bwl toptı baulığan – Älihan. Älihannıñ qazaq eline istegen tarihi qızmeti: ädebi til tuuına sebep boldı, özine ergen toptı dini fanatizmge qarsı tärbieledi. Bwdan barıp tatardan irgesin aulaq salğan qazaq wltı tudı», – dep jazdı.

Student kezinde marksizm ideyasın tereñ meñgergen Älihan 1895-1897 jıldarı öz mamandığı boyınşa «Ombı ormanşılığı ormanşısınıñ kömekşisi – tömengi orman mektebiniñ oqıtuşısı» bolumen qatar, 1930 jılğı estelikterinde S.P.Şvecov mälimdegendey, ombılıq «Stepnoy kray» gazeti redakciyasında qızmet istep, onıñ sayasi şoluşısı, marksizm ideyasın nasihattuşı retinde bükil Dala ölkesi men Sibir öñirine keñ tanıldı. Biraq qazaqtıñ jer-suın, twrmıs-tirşiligin, şaruaşılığın zerttep, tört tülik malın esepke alğan 1896-1901 jıldar aralığındağı «Şerbina ekspediciyası» men Sibir temir jolı boyındağı qazaqtıñ mal şaruaşılığın, qazaqtıñ iri qara malı men qoy twqımdarın jäne sanın zerttegen 1902-1903 jıldarğı «Şvecov ekspediciyasınan» keyin Älihan, qazaq qoğamın töl mädenietiniñ erekşeligi, äleumettik qwramı jağınan da, şaruaşılığı twrğısınan da tap-tapqa –  eñbekşi jäne kapitalist-burjuağa bölu twrmaq, şarua jäne feodal, yağni ezuşi jäne eziluşi taptar dep jikteuge bolmaytınına köz jetkizip, marksizmmen birjola qoş aytıstı.

1910 jılı S.-Peterborda basılıp şıqqan «Qazaqtar» oçerkinde atap körsetkendey, özi tärbielep ösirgen «Alaş» ziyalıların bastap Älihan qazaq elin Batıs Europa örkenieti deñgeyine jetkizudi tüpkilikti maqsat etip aldı.

Osı maqsatqa ol mädenieti men äleumettik-ekonomikalıq bolmısı jağınan qazaqqa bir taban jaqın japondardıñ äygili «Meydzi töñkerisi» täjiribesin den qoya zerttedi.

1937 jıldıñ 27 qırküyeyginde Mäskeude Alaş kösemin ölim jazasına kesuge sebep bolğan auır «qılmıstarınıñ» biri – «japontanuşı» («yaponofil») degen ayıp bolatın. Onıñ eñ jaqın, adal üzeñgilesteriniñ birqatarın «japon tıñşısı» degen naqaq ayıppen quğın-sürginge wşırattı. Älihanğa onday jala-ayıp taqpauınıñ bar sırı: Alaş-Orda ükimetiniñ Japon ükimetimen qanday da bir qwpiya kelisimi boldı ma? – degen swraqqa Älihan Bökeyhan 1937 jılı tamız-qırküyek aylarındağı tergeu barısında:

«Japoniya qayda, biz qayda? Japoniya soğıs aşam dese, tarih sahnasınan tüsken Alaş memleketinen rwqsat swray ma? Ol turalı sizderde bir mağlwmat bar ma? Men Alaşordanıñ Prem'er-ministri retinde onday qwjattı körgen joqpın. Qol qoyğan joqpın»,

– dep bwl saualğa qayta oralmaytınday jauap qaytarğan.

Al taqırıpqa oralsam, «Meydzi töñkerisi» nemese «Meydzi jañğıruı» dep Japoniyanı artta qalğan agrarlıq elden 21 jıldıñ işinde älemniñ jetekşi memleketiniñ birine aynaldırğan 1868-1889 jıldar aralığında iske asırılğan sayasi, äskeri jäne äleumettik-ekonomikalıq reformalardıñ jiıntığın aytadı. «Meydzi» sayasatınıñ nätijesinde qazirgi japon wlttıq memleketi men biregey japon wltı qalıptastı. Segundar üstemdik etken memlekettik biliktiñ samuray jüyesinen tikeley imperator men ol jasaqtağan ükimet basqaratın jüyege köşti. «Meydzi jañğıruı» iske asırılğan jıldarı japondardıñ dästürli twrmıs-tirşiligi tübegeyli bwzılıp, elde jedel türde batıs örkenietiniñ jetistikteri engizildi. Twraqtı armiya qwrılıp, qaru-jaraq pen soğıs tehnikasınıñ, soğıs taktikasınıñ eñ üzdik ülgilerimen qarulandı. Tereñ reformalar japon qoğamınıñ äleumettik, jer, qarjı-salıq, ağartu-bilim beru salaların da qaldırmay qamtılıp, wlttıq ekonomikanı damıtudıñ eñ üzdik tehnologiyalarğa negizdelgen önerkäsiptik jolına tüsti.

«Meydzi töñkerisiniñ» tarihın zerttegende Älihan tuğan eline japon täjiribesin aynıtpay qoldanudı josparlağan joq, ol mümkin de emes edi.

Onıñ közqarasınşa, birinşiden, Japondar 1868 jılğa deyin qazaq eli siyaqtı artta qalğan agrarlıq el bolsa da, täuelsiz derbes memleket boldı da, josparlağan tübegeyli reformaların sırtqı küşterdiñ ıqpalınsız, aralasuınsız jüzege asıra aldı. Qazaq eli bolsa – Resey imperiyasınıñ ezgisinde otırdı. Sol sebepti Älihan «Alaş» qozğalısınıñ strategiyalıq maqsattarınıñ bir böligin wlttıq avtonomiya qwrmay twrıp-aq, patşalıq Resey twsında orıs oppoziciyasınıñ kömegimen jüzege asırudı közdedi. Wlt-azattıq qozğalıstıñ stragetiyalıq maqsattarınıñ deni 1905 jılğı «Qarqaralı petiyasında» körinis taptı. Älihannıñ 1905 jılı Reseydegi eñ iri äri ıqpaldı Konstituciyalıq-demokratiyalıq partiyasına, İ jäne İİ Memlekettik dumalar küşpen taratılıp, 1905-1907 jıldar töñkerisi jeñilis tapqan soñ, oppoziciyalıq küşterdi biriktirip, samoderjavieni qwlatuğa jwmıldıru maqsatında qwrılğan asa qwpiya mason wyımına kiruiniñ bastı sırı da osında bolatın. «Alaş» strategiyasına säykes, progresşil orıs partiyaları men mason wyımınıñ küşterimen samoderjavieni qwlatqan 1917 jılğı Aqpan töñkerisiniñ izinşe Älihan kadet partiyasımen de, mason lojasımen de qoştasıp, «Alaş» partiyasın qwrdı.

Äytse de Älihan Aqpan töñkerisine deyin öziniñ jaqın üzeñgilesterimen mädeniet, oqu-ağartu salasındağı reformaların bastap, jartılay iske asırıp ta ülgerdi. «Qiametke şeyin qazaq qazaq bolıp jasamaq, – dep üzildi-kesildi mälimdedi Älihan «Qazaq tarihı»  attı maqalasında, – Osı ğasırdağı älem jarığına qazaq közin aşıp, betin tüzese, öziniñ qazaqşılığın joğaltpağanday, jäne özimizdiñ şarq ädetine ıñğaylı qılıp «Qazaq mädenieti» (Kazakskaya kul'tura) qwrıp, bir jağınan «Qazaq ädebieti» (Kazakskaya literatura) twrğızıp, qazaqşılığın saqtamaqşı».

Oğan qosa Alaş kösemi 1904 jıldan bastap tuğan eline jergilikti özin-özi basqaru jüyesi – zemstvonı engizu üşin küresti. 1906 jılı İ Memlekettik dumağa saylanğanda Älihan zemstvo engizu, qazaq ielenip otırğan jerdi qazaqtıñ qauımdıq menşigine beru, qazaqtı äskeri qızmetke tartu, is qağazdarın qazaq tilinde jürgizu, qazaq mektep-medreselerinde ana tilinde oqıtu turalı birqatar zañ jobasın dayındap qoyğan edi. Onıñ zemstvo engizbek oyınıñ astarında – birinşiden, ata-baba jerin zemstvonıñ qarauına berip, kelimsekterdiñ ağının tejeu bolsa, ekinşiden – qazaq memleketiniñ qwrılısın onıñ berik negizin (fundamentin) qalaludan, yağni jergilikti infraqwrılımnıñ negizin qalap damıtudan bastaudı közdedi. «Zemstvo, – dep jazdı Qır balası Alaş avtonomiyasın jariyalaudıñ däl qarsañında, – jwrt özi saylap qoyatın mäjilis mekeme. Jwrttıñ közi, janaşırı, küzetşisi, qamqorı, qorğauşısı. Twrmıs-tirşilikte zemstvo bilemeytin is bolmaydı… Zemstvo qoyma-sklad jasap, jwrtqa arzanğa egin oratın, pişen şabatın sayman alıp beredi… Osı künde mwhitqa şatır bolatın, temir satatın zemstvo soyuzı bar. Zemstvo qolında sot boladı. Sudiyanı zemstvo saylap qoyadı. Miliciyanı zemstvo jaldap qoyadı. Zemstvo jol tüzeydi, köpir saladı, arıq qazdıradı, su alğan pişendikti qwrğatadı. Zemstvo egindi, maldı strahovanie qıladı. Jwrttıñ öz tizgini özine keldi degen mine osı».

Al «Alaş» partiyasınıñ jarğısında jer men zemstvo turasında bılay delinedi: «Jer zakonında jer satu degen bolmau, ärkim özi paydalanu. Paydasınan artıq jer satılmay, zemstvoğa alınu. Jerdiñ keni, astığı, baylığı qazınaniki bolıp, biligi zemstvo qolında bolu».

Üşinşiden, Älihan zemstvonı – memleket qayratkerlerin tärbieleu mektebi dep qarastırdı. Reseydiñ HH ğasır basındağı körnekti memleket jäne qoğam qayratkerleriniñ deni zemstvolardan ösip şıqqan edi.

Qazaqtı äskeri qızmetten bosatqan orıs patşasınıñ 1834 jılı bergen gramotasın (zañdıq küşi bar) bwzu arqılı öz halqına äskeri borış öteu mindetin jüktemek bolğan Älihan – attı kazaktardıñ ülgisimen qazaqtardan öziniñ äskeri basşılığına qaraytın attı äsker qwrudı, osılayşa – qazaqtıñ twraqtı wlttıq armiyasınıñ negizin qalaudı közdedi. Onı Älihannıñ, Ahmet, Mirjaqıp jäne tağı basqalardıñ 1913, 1915-1916 jıldarı «Qazaq» gazetinde jürgizgen pikirtalasınan bayqaymız. «Ükimet bizdi tım-tırıs otırısqanda, jayau saldat qılatın körinedi, – dep atap körsetti Qır balası 1916 jılı «Qazaq» gazetinde, – Jwrt mwnı ıñğaylı körse, bosqa aramter bolmay, tınış şaruasında jüre bergeni jön. Kazak bolamın dese, aytısqanı jön. Meniñ bilgenim, qazaq äskerge alına qalsa, bizdiñ jwrt kazak kebin kiyu maqwl. Kazak zakonda pravo jolında mwjıqtan ilgeri, bwğan sebep bolğan tarih jolı: mwjıq qwl bolğan, kazak bostandıq, qwrdastıq jolında bolğan, anıq qızmetti 12 jıl qılamız dep, kazak jer jağınan mwjıqtan ilgeri, erke. Bizge mwnı bermes, berse wtılmaspız». 

      Alayda, tarihtan mälim, Qazaq ölkesine zemstvo patşanı qwlatqan 1917 jılğı Aqpan töñkerisinen keyin engizile bastasa, wlttıq armiya qwru – Alaş avtonomiyasın jariyalağan soñ ğana qolğa alındı.

Älihannıñ «Meydzi jañğıruı» täjiribesin öz elinde özgerissiz qoldanğısı kelmeuiniñ tağı eki sırı bar-dı. Birinşisi, Altı Alaş kösemi qazaq pen japon salt-dästür, mädenietteriniñ, wstanğan şaruaşılıqtarınıñ özindik, qaytalanbas erekşelikterin eskerdi. Ekinşisi – Japoniya monarhiyalıq bilikti saqtap qaldı. Al Älihan Bökeyhan sayasi közqarası boyınşa qazaqtan şıqqan twñğış şınayı demokrat, liberal bolatın. 1917 jıldıñ 13 jeltoqsanında Älihan özimen birge Alaş avtonomiyasınıñ törağalığına İİ Dumanıñ deputatı Baqıtkerey Qwlmanwlı men zañger Aydarhan Twrlıbaywlınıñ dauısqa tüskenin qalap, şınayı demokratiyalıq saylauda basım dauıspen jeñiske jetkeni mälim. Älihan Bökeyhannıñ bwl äreketinen Qazaqstanda demokratiyalıq saylau dästüriniñ negizin qalağısı kelgeni bayqaladı.

«Alaş» partiyasınıñ jarğısına säykes, qazaqtıñ 1917 jıldıñ 13 jeltoqsanında azan şaqırılıp qwrılğan Alaş avtonomiyası özi de – «ükimet basında «Uçreditel'noe sobranie» men «Gosudarstvennaya Duma» qalauınşa kesimdi jılğa saylanatın prezident bolatın» parlamenttik respublika bolıp düniege kelgen-di. «Avtonomiya bolğan – – öz aldına memleket bolğan, – dep tüsindirdi Älihan öziniñ «Qazaq» jäne «Sarıarqa» gazetterinde 1917 jıldıñ qazan ayında basılğan «Jalpı sibir siezi» attı maqalasında, – Memleket bolıp is atqaru oñay emes». Al «Alaş» partiyasınıñ jarğısında äri qaray bılay delinedi: «Prezident halıqtı ministrler arqılı bağu, ol ministrler «Uçreditel'noe sobranie» men «Gosudarstvennaya Duma» aldında jauaptı bolu. Deputattar tegis, teñ, töte häm qwpiya saylaumen boladı. Saylau haqında qan, din, erkek-äyel talğausız boladı».

Alaş avtonomiyasınıñ zamanınan ozıq tuğan tağı bir erekşeligi – ol din isteri memleketten bölingen zayırlı, birtwtas (unitarlıq) demokratiyalıq memleket boldı. Dindi memleket isterinen bölgende Älihan memlekettiñ de güldenuin, dinniñ de ayaqastı bolmauın maqsatın etti. «Franswz, orıs häm özge jwrttıñ tarihınan körinedi, – dep atap körsetti Älihan «Men kadet partiyasınan nege şıqtım?» attı şağın maqalasında, – molla ükimetten aqşa alsa, satılıp ketedi, ruhani is ayaq astı boladı. Jalovanie alğan mollalar ükimetke jetekşil bolıp, erip ketedi. Bizdiñ qazaq-qırğız din isin körkeytetin bolsa, ükimet isinen bölip qoyğan oñ boladı. Orısşa onı «otdelenie cerkvi ot gosudarstva» deydi. Kadet partiyası meniñ bwl pikirime özgeşe qaraydı».

Alaş kösemi jerdi jeke-menşikke beruge üzildi-kesildi qarsı boldı da, qauımdastıq menşikke beriluin qoldadı. Onıñ sırın atalğan şağın maqalasında bılay dep tüsindirdi:

«Bizdiñ qazaq jerdi menşikti qılıp alsa, başqwrdşa körşi mwjıqqa satıp, biraz jılda sıpırılıp, jalañaş şığa keledi!»

Älihan Bökeyhan Alaştı avtonomiya dep jariyalağanımen, qazaqtıñ tayau bolaşaqta tolıq täuelsizdigin alıp, derbes memleket bolatınına kümän keltirmedi. Onı «Jalpı Sibir siezi» maqalasındağı mına joldarınan köremiz:

«Qazaq wltı… Sibir avtonomiyasına uaqıtşa qosıladı. Özderi, biz endi bölinip, öz aldımızğa avtonomiya bolamız degen küni bosanıp, avtonomiya boladı dep. Biıl jazday bolğan komitet saylauları, bizdiñ qazaq özin-özi bilegende istegen isteri körsetip twr: is atqaratın azamattıñ azdığın, jalpı jwrttıñ qarañğılığın biz oyladıq, äueli Sibirge süyenip, tasımaldap, jalğasıp, köşip ketelik; jip jalğap, zor memleket körneuinen qwtılıp-ap, otau bolıp soñınan bölinelik dep».

Bwl jerde Alaş köseminiñ «zor memleket» dep otarşıl Resey imperiyasın aytıp otırğanı tüsinikti bolsa kerek. Älihan qazaqtıñ Reseyden bölinu mümkindigin aytpağanda, tipti onıñ qwramında wlttıq avtonomiya aluına da endi tipti orıs demokrattarınıñ qarsılığına tap bolatının jaqsı sezdi. Sol sebepti ol «Alaş» partiyasınıñ jarğısına «reti kelse, Qazaq avtonomiyası sıbaylas jwrttarmen (yağni, başqwrt, tatar, qırğız) äzirge birlese boluı, reti kelmese – birden-aq öz aldına jeke boluın» degen joldardı kirgizdi. 1937 jıldıñ 6 tamızında Mäskeudiñ Butırka türmesinde OGPU tergeuşisine bergen jauabında ol bılay dep atap körsetti: «Bizdiñ «Alaş» partiyamız basqa wlttıq partiyalarmen sayasi blok qwrdı (Tatarstan, Başqwrstan i jäne t.b.). Qwrıltay jinalısınan orıstıñ burjuaziyalıq partiyalarımen uäjge kele otırıp Resey burjuaziyalıq-demokratiyalıq memleketiniñ qwramında wlttıq oblıstardıñ avtonomiyasın birigip talap etu – osı birigudiñ bastı maqsatı boldı».

1917 jılğı Aqpan töñkerisinen soñ qwrılğan Uaqıtşa ükimettiñ de, onı qwlatıp bilikti basıp alğan bol'şeviktik biliktiñ de bwrınğı otarşıl imperiya qwramındağı türki mwsılman halıqtarınıñ birigip ortaq memleket qwruınan qattı seskengeni jasırın emes. Mine osı jayttı jaqsı bilgen Älihan OGPU tergeuşisi aldında ağınan jarıla qoymağanın aşıq aytu kerek. Aşığına kelgende, Älihan Resey imperiyasınıñ otarlığında bolğan türki-mwsılman halıqtarınıñ birtwtas memleketin qwrudı wsınıp, orıstıñ töñkerisşil demokrattarın şoşıtıp almas üşin onı «Reseydiñ Şığıs mwsılmandarı federaciyası» dep ataudı wsınadı. Ol turalı 1917-1919 jıldarğı Başqwrt avtonomiyasınıñ törağası Ahmet Zaki Validov öziniñ Türkiyada jarıq körgen estelikterinde jazıp qaldırdı. Onıñ osı estelikterinen tuatın tağı bir mañızdı qorıtındı: 1917 jıldıñ qaraşasında Qoqan qalasında qwrılğan, tarihtan «Qoqand avtonomiyası» degen ataumen belgili Türkistan mwhtariyatı da Älihannıñ tapsırmasımen qwrılğan bolıp şığadı. «Qazaq halqınıñ körnekti qayratkerleri Ahmet Baytwrsın, Şıñğıs hannıñ wrpağı, Bökey ordasınıñ asa qwrmetti ökili, egde jasqa kelgen Şäñgerey Swltan Bökeyhanov, Mwstafa Şoqaev, Jihanşa Dosmwhamedov jäne basqalar qazannıñ soñı – qaraşanıñ basında Torğay gubernatorı Ğalihan Bökeyhannıñ rezidenciyasına jinaldı. Men birneşe mäjiliske qatıstım. 28 qazanda Taşkent qalası da Keñesterdiñ qolına ötti, sol sebepti Mwstafa Şoqaev Orınborda kidire twruğa bel budı. Qazaq kösemderi mağan başqwrt isterin uaqıtşa qoya twrıp, Şoqaevpen birge Taşkentke barudı wsındı. Taldau 2 kün jalğasqan mäjiliste jürip, negizinen bizdiñ keleşek tağdırımızdı ayqındap berdi. Demokratiya ideyası men Qwrıltay jinalısına adal bolıp qalamız, bälşebekterdi moyındamay, oblıstıq avtonomiya sayasatın wstanğan Ukrainanı ülgi etip alatın bolıp şeştik. Jeltoqsan ayınıñ soñında (1917 jıl) bir mezgilde Orınborda qazaq jäne başqwrt qwrıltayların ötkizu, Türkistanda da egemendik jolındağı küresti bastaytın bolıp kelistik», – dep mälimdeydi Zaki Välidi Toğan.

Älihan japondardıñ täjiribesin ülgi ete otırıp, qazaq elin qısqa uaqıttıñ işinde mädenieti men ekonomikası örkendegen älemdegi jetekşi memleketterdiñ qatarına jetkizudi oyladı. Onıñ kämil seniminşe, Qazaq eliniñ dünie jüzindegi quattı agro-önerkäsiptik memleketke aynalatınday zor äleueti bar. «Qazaq» gazetindegi maqalasında ol halqına otırıqşılıq twrmısqa köşip, qolınan keletin eñ jaqsı käsibi – mal şaruaşılığın örkendetuden bastaudı wsınadı:

«Europada Şveycariya jwrtı jeri Türkistan, Altay, Alatauday ğwmırında qar ketpeytin biik tau, malğa jaqsı, eginge jaman, adamı otırıqşı bolıp qalada otır, şaruası mal bağu. Jer az bolğan soñ maldıñ basın azaytıp, süyegin asıl qılıp mal bağıp tirşilik qılıp otır. Qadağın 80 tiın bir som 20 tiın bizdiñ orıstıñ qalasında satılatın irimşik osı Şveycariya şığarğan boladı. Australiya jeri bizdiñ qazaq jeri siyaqtı şöl, topırağı jasıq bolğan soñ Angliya jwrtı qoy bağıp mal şaruasın qılıp otır. Australiya qoyınıñ eti tört ay mwhitta kememen jürip kelip Peterbor bazarında satıladı. Malı köşip jür, adamı qala bolıp otır».

Qazaqtıñ jeri, – dep mälimdedi Älihan kelesi bir maqalasında, – maldıñ kindigi. Kuleşov degen orıs ğalımınıñ pikirine süyene otırıp, ol qazaq qoyınıñ etindey närli et jer betinde joq.²⁰ Alayda, dep ökiniş bildiredi Älihan, keñ baytaq jeri men tört tülik malınıñ qadirin bilmey keledi: «Bizde siır eti 10 pwt 21 qadaq, Germaniyada 17-18 pwt. Mine, mädeniet boyı biik-alasası körinip twr. Köp jerde otırıp mal da asıray almadı degen osı boladı. Qazaqta mıñ adamğa 1750 siır keledi. Bwl orıstağı mıñ adamğa keletin siırdan  5,5 ese, Europadağı mıñ orısqa keletin siırdan 28 ese artıq. Qazaq jürgen barlıq 240 million [desetine] jerdi, mwnıñ işinde mwjıq alğan jer de bar, million qazaqqa bölseñ, üy bası 240 desetine boladı. Bwl jer mwjıq sıbağası 15-ten 16 ese köp. Jerimiz 16 ese artıq, siırımız 28 ese artıq. Mwnıñ bizden mal basınan asırğanı qaysı?»

Alaş kösemi qazaqtı egin, mal şaruaşılığın jedel damıtu üşin kooperativke birigui şaqırdı. Oğan ülgi retinde Älihan tağı bir Europa eliniñ üzdik täjiribesin keltiredi. «Daniya degen, – dep jazdı ol 1924 jılı «Aq jol» gazetinde şıqqan maqalasında, –Europadağı kişkene memleketterdiñ biri. Daniyanıñ jeri 49 mıñ 83 şarşı kilometr. Adamı 2,5 million. Jeri bizdiñ qazaqtıñ bir oyazınıñ jerinen az, adamı – ortaşa eki oblıstıñ elindey…

      Daniyada jalpı jwrttıñ küneltkeni – egin salu men mal bağu… Jalpı eldiñ bilimi moldığınan, käperatipke süyenip istegendiginen baylıq Daniya eline küyedey jaqqan. 1899-ınşı jıldıñ basında Daniyada 1 mıñ 273 käperatibi bar eken. 1 käperatipke 500 bwzaulı siır kelgen. Bw käperatipterdiñ sarımay, irimşik isteytin 4-ten 20 mıñ somğa deyin twrarlıq zattarı bar. Käperatip bolmasa, mwnday zor is 2-3 siırlı şarua qolınan kele me? – «Köp tükirse – köl boladı».

      Bizdiñ Resey mwjığınan Daniya mwjığı 19,5 ese bay. Bizdiñ Resey mwjığı olaq eginşi, Daniya mwjığı şeber malşı keledi… Bizdiñ qazaqqa qazirgi kezde balasın oqıtatın mektep, jerin güldetetin su, elge qızmet qılatın… may alatın, jün juatın, teri ileytin, et satatın, mal ösiretin, egin salatın käperatip kerek».

Älihan wlttıq ekonomikanıñ auır önerkäsip salasın twrğızıp damıtu qazaq elinde jergilikti özin-özi basqaru jüyesi – zemstvonı engizu qajet dep sanadı: «Soqasız, şalğısız, maşinasız qazaq bolmaydı. Köp zemstvo qosılıp, kürmelip, soyuz bolıp zavod aşpaq. Kerek-jaraqtı osı zavodta istetpek».

«Gäp egin salğanda, mal baqqanda ğana emes: egin sal, mal baq, ken qaz, biraq – şeber bol!» – dep ündedi soñına ergen Altı Alaş halqın Älihan Bökeyhan.

Derekköz: «Ortalıq Qazaqstan» (Qarağandı), № 1-2 (22 107), 06.01.2016 j.

«Aluinform»