Biıl täuelsizdigimizdiñ 25 jıldıq wlı merekesi qarsañında 2016 jıldıñ 14 mausımında Qazaqstan äskeri tarih institutında “Täuelsizdik armanı jäne Zuqa batır” attı halıqaralıq ğılımi-teoriyalıq konferenciyağa Qazaqstan Respublikası Parlamenti Mäjilisiniñ deputatı, general-leytenant Abay Tasbolatov qatısıp söz söyledi.

     Azattığımızdıñ ruhı  asqaqtar jıl. Alayda osı azattıqtı  aspannan tüskendey körip, täuelsiz eldigimizdiñ qwnına jetpey, bağalay almay jatatın kezderimiz az emes. Sondıqtan ötkenimizge tereñdey üñilip, tarihımızdı tani bilgen sayın özimizge, el-jwrtımızğa, jerimizge degen qwrmetimiz artıp, otanşıldıq sezimimiz wlğaya tüsedi. Üş jüzge juıq jıl bodan bolğan halıqtıñ şınayı tarihı äli tügendelip bolğan joq. Osı jıldarda otarşılardıñ qanqwylı ezgisine, bodandıqqa moyınswnıp, qol qusırıp qarap otırğan da halıq emespiz. Är tañı azattıq üşin kürespen atıp, är küni erteñgi erkindigin jaqındatqan ümitpen batqan «ejelden erkindik añsağan» küresker wltpız. Mine, osınday wzaq jıldıq kürestiñ nätijesinde bügingi täuelsiz künimizge qol jetkizdik. Solay bolsa da bodandıqtıñ boyğa siñirip jibergen uın bir demde nemese şirek ğasırda joyıp jiberu de oñay emes ekenine közimiz jetip otır. Halqımızdıñ tarihın tereñdep bilgen sayın täuelsizdigimizdiñ qwndılığı arta tüspek. Sol jolda basın bäygege tikken batır jaylı bayandasaq deymiz. Öytkeni er tarihı – el tarihı. Onday batırımız köp, sol batır babalar arqasında osınday wlan-baytaq dalağa ielik etip otırmız. Batırsız el – bayansız el.

«Aspan astı eli» dep beyresmi aytılıp jürgen Qıtaydıñ batıs aumağın alıp jatqan-ölke ejelgi Şığıs Türkistan. Osı ölkeniñ Altay, Tarbağatay, İle alqabında twtastay qazaqtar twradı. Olardıñ bügingi sanı eki millionğa juıqtaydı dep esepteledi. Qos imperiyanıñ jer bölisu sayasatınıñ saldarınan atamekeninde twrıp-aq bögdeniñ bodandığında qalğan qandastarımız. Qazaq tarihınıñ bir ülken qwramdas böligi. Sol halıqtıñ qamın oylap, täuelsizdik, azattıq, erkindik jolında janım pida dep bar ğwmırın küreske arnağan qanşama batır, bağlan twlğalar ötti. Sonıñ biri häm biregeyi, tük bitirmey tiri jürgennen, erlikpen bir kün ömir sürgendi maqswt twtqan, el üşin jasağan erligi dañqın şığarğan, atı tirisinde añızğa aynalğan äygili Zuqa batır.

Zuqa batır Säbitwlı – H1H ğasırdıñ soñı men HH ğasırdıñ basında el-jerimen böten jwrttıñ bodandıq ezgisinde qalıp qoyğan qazaqtardı aumalı-tökpeli zamannıñ aluan türli apatınan qorğap, basşısız, biliksiz, qorğansız, qarusız halqın jan-jağınan talap, tonap, basımşılıq körsetip qanağan üstem ökimettiñ öktemdiginen qızğıştay qorıp, qajet kezinde qarsı twrıp, äleumettik teñsizdiktermen ömiriniñ soñına deyin bel şeşpey, attan tüspey ayausız küresken qayratker, qolbasşı twlğa, qaysar batır.

Zuqa batır Säbitwlınıñ tuğanına biıl 150 jıl toladı. Ol 1866 jılı qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısınıñ Zaysan audanınıñ Kendirlik degen jerinde düniege kelgen. Zuqanıñ äkesi şığıs öñirine asa tanımal – Säbit molla. Arğı atası Nwrmwhammed abız. Säbitti jeti jasında Üpi qalasındağı Uäldan haziretke jetektep aparıp amanat etedi. Ol on toğız jıl oqıp, Bwqara, Qazan, Samarqandı aralaydı. Säbit jiırma bes jasqa tolğanda onıñ aqıl-oyına dän ırazı, pätua-payımına tänti bolğan haziret Uäldan nemere qızı Bätimanı jarı etip, aq batasın berip, aq jolın tilep, asa tayağın qolına wstatıp: «Mınau sırlı tayaq, jeti pirdiñ qolınan ötken, şarşağanğa dem boladı, auruğa em boladı, janıñnan tastama», – dep atamekenine attandırıptı. Säbit Marqaköl, Mañıraqqa mol bilimmen oraldı. Tuğan topırağı Qalba tauınday qormal, jüzgen köli Jaysañ kölindey jaysañ azamat bolıptı. Ol atası Nwrmwhammed qwsap Qwdaydıñ qwdıretimen qıranşa qalıqtap wşıp, aspan-kökti şarlap, Abılay hannıñ aq tuın jebep añızğa aynalmasa da halqına qaltqısız qızmet qıladı. El ümitin aqtar, erteñgi jer iesi jas wrpaqtıñ jadına bilim nwrın tögedi. El-jwrtına äspettelip, äydik märtebe Damolda atandı. Lastı, Tastı, Buırşın, Tarbağatayğa tört birdey medrese aşıp, bar ğwmırın bala oqıtuğa sarp etedi. Osı meşit-medreselerde bes jüzden astam bala oqıp, qara tanıp, dini bilim alsa kerek. Jas Zuqa da qarşadayınan mol dini bilimdi äkeden, sonday-aq, osı ölkege din taratu üşin jiberilgen Mwhammed Mumin işannan sabaq aladı.

Jasınan zerek, qimıl-qarımı bölek, qabıleti erekşe, dini bilimi zor, şariğatqa jüyrik, hat bilip, qara tanığan, esep-şotqa jüyrik, alğır bala Zuqa el közine erte tüsedi. Endi ğana jetilip, at jalın tartıp minip, el isine aralasa bastağan şağında Mayqapşağayda äkesi qaytıs bolıp, tağdırdıñ tauqımetin tartadı. Tört balamen jesir qalğan ana, bwğanası qatpağan inileriniñ endigi ömir-tağdırı özine tikeley täueldi ekenin tüsinedi. Qalbadağı bolıs bolmaq jäne ämeñgerlikke ümitker ağayını olardı qasına köşirip äkeledi. Zuqa baydıñ jılqısın bağa jürip, jetim men jesirge, kedey men kepşikke bay-törelerdiñ batqan tırnağın erte sezinedi. Keşe özi tabınıp ösken el ağalarınıñ ataq-dañq, şen-şekpenge talasın körgende olardıñ it jırtıs tirliginen tüñilip ketedi. Älsizderge älimjettik körsetkenderge qarsı kelip, ılği da joq-jitikterdiñ janınan tabıladı. Äldekimnen zorlıq, qorlıq körip tauanı şağılğandar jas ta bolsa qara bwqaranıñ qamın jep jürgen bozjigit Zuqağa kelip, arız-armanın aytıp, şağımdanatındar sanı molayadı. Al Zuqa bolsa, olarğa şaması kelgenşe qol wşın berip, kömektesuge tırısıp bağadı. Sonımen qatar Zuqanıñ tez arada es jiıp, el isine aralasuına irgesi tiip twrğan, töbege şıqsa töbesi körinetin Jidebay jerinen, Şıñğıs tau baurayınan qalıqtay wşıp, qağıp alğanı auızdan auızğa lezde tarap, qwyma qwlaqqa qwyıla ketetin, zeyindiniñ jadında jattalıp qalatın, wyqıdağını oyatıp, oyaudı sergitip, közi aşıqtı serpiltken Abay öleñderi edi deuge äbden boladı. Keyingi köz körgenderdiñ aytuında, Zuqa äldebir mäselege şeşim aytarda Qwran ayattarı, Payğambar hadisterimen qatar Abay öleñderin qatarlastıra atap ötedi eken. Osınıñ barlığı Zuqanıñ halıqşıl bolıp qalıptasuına äser etse kerek. Onday kökiregi oyau, köregen «bwzıq» aq patşa wlıqtarı men özara şen üşin itşe ırıldasqan el basşılarına wnamaydı. Osınday zaman zardabına tözbegen Zuqa özine qarastı jäne tileules ağayın-jwrttı ertip, Sayqınnan orıstıñ bodandığınan aulaq Sauırğa barıp qonıstanadı. Bwnda da qoy üstine boztorğay jwmırtqalap twrmağanı belgili. Söytse de, ata-baba jolımen şäkirt tärbielep, bala oqıtıp, aynalasına ğılım-bilim närin qwya jürip, ädildikke jetsem dep oylaydı.

Dini bilimi mol, şeşen tildi, şariğatqa jüyrik, ataqtı damolla Säbittiñ mirasqarı Zuqanı sol aymaqtıñ eñ ülken lauazım iesi, Äbilpeyis han balası Kögedaydıñ nemeresi Jeñishan güñ özine şaqırıp, medrese mollası etip tağayındap, keyin dau-şarğa da aralastırıp otıradı. Zuqa molla aldına kelgen «ayıptığa» ükim şarapattı şariğat sözin söylep, bireudiñ aqısın alıp berse, endi bireudiñ ketken esesin qaytarıp berdi. Bay-şonjarlardıñ kötenzorlıq qılıp alğan alımdarın äşkere etedi. Onıñ bwl qılığı älsizdi jäbirleuşilerge jaqpaydı. Osınday qoğamdıq teñsizdikke janı qas Zuqağa meşit bağıp, medrese wstap, tamağın asırap, bala oqıtqan ömiri zaya ketip jatqanday körinedi. Bes şäkirttiñ aldında sopı bolıp sopayıp otırğan jıldarı erlik jigerin jasıtıp, qayrat küşin qapasta qamap qalğanday boldı. Jasıqtığı meñdep, jalğızsırap, zamanı azamattıq arına layıqsız ötip jatqanday sezindi. Ol jalğız künde şeşim qabıldap, mollalıqtı tastap, eli işine köşip ketedi. Osı künnen bastap wstazdıq emes, jalpı wltqa qızmet etu jolına birjola tüsedi. Osı joldan öle-ölgenşe tayğan joq.

Zuqanıñ qaytıp oraluın ağayın-tuıs, jegjattarı «at bolar qwlınımız, azamat bolar wlımız keldi» dep quanışpen qarsı aladı. Erulik-qarulıq dep qorasına qoy salıp, beldeuine at baylap, bayıtıp tastaydı. Zuqa: «Men senderdiñ ortalarıña bayu üşin, mal-däulet jinau üşin kelgenim joq. As-suıma jetetin özimniñ de bes-altı wsağım bar, minerge atım say. Bwdan bılay mwnday qılıq jasaudı doğarıñdar», – dep olardı tıyıp tastaydı. Mañayına eldiñ kedey-kepşikteri, basqadan zorlıq-qorlıq körgender, joq-jitikter toptasa bastaydı. Onıñ üstine bası şağın, sandı az rulastarınıñ beldi rulardıñ bileuşilerinen tartıp otırğan sazayı da kem emes ekenine közi jetedi. Zuqanıñ talay tar jerden jol tauıp, tartısta jeñip şıqqan kezderi el işine jayılıp, batır atı şığadı. Aynalasındağı bay-şonjarlardıñ qısımınan qwtılu üşin «qonısımızdı keñeytip, örisimdi molaytamız» degen sıltaumen Sauırdan köşip, ör Altayğa – Burıltoğay, Biteu öñirine qonıs audaradı. Zuqanıñ bwl öñirge keluin bilik basındağılar da qwptağan siyaqtı. «Bölip-jarıldı, bütin eldiñ şırqın bwzdı, bwzılğan eldi äsker şığarıp qaytarıp ber» dep şağım jasap barğandarğa, «Elden şığıp ketken joq qoy, bir audannıñ işi eken, qalağan jerine mekendesin. Büldirip bara jatsa köremiz» degen jauap beredi. Qazaq, wyğır, düñgen, moñğol, arab, parsı, orıs, qıtay, türik qatarlı toğız tildi meñgergen, tolıq dini bilimdi, arğı-bergi eldiñ aujayına jetik, aqılı men batıldığın qatar wstanğan batırdı bilik üşin paydalanudı da közdegeni osı maqaldaudıñ astarınan añğarıladı. Birinşiden, bwl ölkeden sonau 1888 jıldan beri Böke batır bastağan köşten bastap eldiñ şeti sögilip, jergilikti ezgiden jan sauğalağan halıq işki aymaqtarğa top-tobımen dürkin-dürkin qonıs audarıp jatqan olqılıqtı toltıru üşin daqpırtı ösip, atağı jer jarıp bara jatqan batırdı eldiñ şetine tosqauıl retinde wstau; ekinşiden, elden, jerden qonıs audarğan jwrt es-jiıp, etek-jeñin qımtağanşa jaña mekenge bauır basıp, jergilikti beldi rularmen til tabısqanşa biraz uaqıt kerek; üşinşiden, öz ara qırqısı sap tıyıla qoymağan moñğol men qazaqtıñ şekara aymağına wrımtal jerge qazaqtıñ öz işinen şıqqan «aybarlı arıstanın» wstap otıru elaralıq tınıştıqtı saqtau üşin de septigin tigizedi dep eseptese kerek. Biliktiñ bwl sayasatı tolığımen jüzege astı deuge boladı. Zuqa batır jasaqtarı Altay tauınıñ aqırğı silemi Bäytik, Qaptıq pen Bwlğın özeniniñ batısqa bwrılar añğarın jaylap-qıstap, irgeles, körşiles qonıstanğan qazaqtarmen jii tartısıp qalatın moñğoldıñ bir qoşuın (audan – B.B) elin osı ölkeden ığıstırıp tastaydı. Osı jerler keyin Qıtay men Moñğoliya şekara sızığın naqtılağanda qıtay qaramağında qalıp qoyadı.

Zuqa batır ör Altayğa kelgennen keyin de onıñ qarası molaya tüsedi. Onıñ töñiregine tek japa şekken qazaqtar ğana emes, qısım körip, qiyanat tartqan, azıp-tozğan wyğır, düñgen, sibe, qalmaq, mwñğwl, sart, noğay, tatar qatarlı ru-wlıs ökilderi toptasa bastaydı. Osınıñ bärin bir atanıñ balasınday wstap, aynalasındağı azulılardan qorğau üşin qarulı küş kerek. Zuqa batır osı maqsatta jasaq qwrıp, olarğa äskeri jattığu jasatıp, aybat körsetkenderge qarsı qoyıp otıradı. Jäne de jergilikti biliktiñ «sarı noqta» salığı, «mal bajısı»-nan basqa üstemelegen «qazan almanı», «qara şığın», şen-şekpendilerdiñ eñbek aqısı degendey qara halıqtan zorlıqpen tartıp alınatın alımdarınan üzildi-kesildi bas tartadı. Osı qatarlı äreketterin wlğaytıp, ösirip, «qaraqşı», «tonauşı», «wrı» qatarlı neşe türli at-aydar taqqan şağım-arızdar kesirinen sol kezdegi Altay aymağınıñ ortalığı Sarsümbede türmege qamaladı. Türmede bir jıl otırıp, eldiñ aqıldı atası atanğan Mämi beysi qatarlı el ağalarınıñ at salısuımen türmeden bosap şığadı.

Zuqa batır türmeniñ tübin körip, azabın tartıp şıqsa da öziniñ wstanğan bağıtınan bas tartpaydı. Özinen pana izdep kelgenderdi wltına, dinine, näsiline qaramastan qaramağına alıp, qanatınıñ astına qorğalata beredi. Sondıqtan el işinde «zäbir körseñ Zuqanı izde» degen tämsil söz qalıptasadı. Söytip Zuqanıñ küşi künnen künge arta tüsedi. Onıñ ataq-dañqınıñ aspandap, Altaydan asıp bara jatqanı kimge wnasın! El basşıları Zuqa batırdı qalayda twsap, tırp etkizbey wstap otıru üşin talay ayla-şarğını istep bağadı. Twtqiılda tap bergen jazalauşı toppen ayqasqan bir soğısta oñ jaq sausağınıñ bası men oñ qabağın qılış şauıp tüsedi. Zuqanıñ jasaqtarı jazalauşı äskeri otryad şerikterin tügel qolğa tüsirip, qarusızdandırıp, oqtarın alıp, qwr qwraldarın qoldarına wstatıp: «Dauiıña aytıp bar, endi qaytıp meniñ mañıma baspaytın bolsın», – dep qaytarıp jiberedi. Zuqa batırğa şaması jetpeytinin bilgen jergilikti bilik endi basqaday äreketke köşedi. Sonıñ biri Zuqa batırdı ügittep, qajılıqqa jibersek, Baytollanı körip qaytsa juasıp, imandılıq jolına tüsip, el isine aralaspaydı dep oylaydı da, «Säbit damollanıñ amanatı, äke parızın» orındau üşin qajılıqqa barudı köldeneñ tartadı. Öziniñ de nieti bolğan Zuqa batır bwl wsınıstı qabıl aladı. Biraq elden jinap bergen 500 wsaq, qanşama iri qaranı kedeylerge, auqat-twrmısı naşarlarğa taratıp jiberedi. Mol sauapqa keneledi. Sözinde twrıp, bir jıl qajılıq saparına dayındıq jasap, 1905 jılı Mekkege attanadı.

Zuqa batırdıñ qajılıq saparı jöninde onıñ nemeresi, Istambwl qalasınıñ twrğını Qwdws Şolpan Türkiyanıñ «Başak» gazetinde juırda jariyalanğan maqalasında: «1900 jılında “Boksşı köterilisi” dep atalğan oqiğa kezinde, Osmandı patşası 2-Abdwlhamit hannıñ bastamasımen Qıtaydağı mwsılmandar Istambwl arqılı qajığa bara bastağan edi. Zuqa batır da 1902-1903 jıldarı wstazı jäne nağaşısı bolatın Mumin işanmen birge qajığa attandı. Ekeuin delegaciya basşısı retinde 2-Abdwlhamit “Yıldız Sarayı” attı ordasında qwzırına qabıldadı. Osını Istambwlda qaytıs bolğan Aqıt qajınıñ nemere tuıstarınan Abdwsselam Ayqanat qajıdan tıñdağan edim» degen mälimet keltiredi. Bwl asa mañızdı äri anıqtaudı qajet etetin öte qwndı aqpar. Zuqa batırdıñ qazirgi baspasözde jariyalanıp jürgen fotosı osı qajılıq saparında,1906 jılı Istambwlda ayaldağan kezindegi birden bir sureti. Jäne de osı maqalada 1943-1951 jıldardağı qıtaydağı qazaq wlt-azattıq köterilisiniñ bas qolbasşısı Ospan batırdıñ äkesi Slämbay Zuqa batırdıñ dosı bolğandığı, jas Ospandı batır öz balasınday ösirgendigi aytıladı. Sonday-aq, Zuqa batır Ospanğa “Qazaqtıñ keri jaq batırı atanarsıñ!” dep bata bergeni el işine keñ tarağan söz. Al Ospan öz kezeginde Zuqa batırdı “pirim” deydi eken.

1920 jıldardıñ bası bolsa kerek, qıtaydağı qazaqtarğa «Alaşorda» ükimeti atınan Rayımjan Märsekov bastağan ökil keledi. Sonda Altay ölkesin basqarıp otırğan ataqtı, Mämi beysi: «Basqa taudıñ ığındağı elmiz. Qarap twrğan hanımız, bağıp otırğan bayımız bar. Bir baydan şığıp, ekinşi bayğa tigen qatın jaqsı boluşı ma edi. Şañıraq kötergenderiñe qarsılığımız joq. Biraq däl mınaday zamanda kötermekşi şañıraqtarıñnıñ bayandı bolatınına közimiz jetpeydi», – dep qaytarğan eken. (Mağaz Razdanwlı, «Altaydıñ aqiıqtar»). Keşikpey qızıldardan janın qoyarğa jer tappay qaşqan aq orıstar Şıñjañ ölkesine basıp-janşıp kirip keledi. Aq orıstıñ atamanı Bäkişke tötep bere almağan qıtaydıñ osı ölkedegi Ju degen gubernatorı özin-özi atıp öltiredi. Aşınğan, azıp-tozıp jetken Bäkiş iesiz elge lañdı salıp beredi. Eldiñ qolındağı at-kölik, azıq-tülikti tartıp aladı. Körnekti tarihşı Asqar Tatanaywlı bwl jayında: «1921 jılı qızıldardan jeñilip qaşqan aq orıs armiyası şekaradan basıp kirgen kezde, Altaydıñ bileuşisi Jou-dau iıñ (Jou-u şuö) qorıqqanınan özin-özi öltirdi de, äskerleri Ürimjige qaşıp ketti. Tek atamekenin qimaytın jergilikti halıq, qazaqtar men moñğoldar ğana tabandılıq körsetti. Jergilikti halıqtan şıqqan Zuqa sekildi rubasıları aq armiyağa berilmey, aytqanın orındamay, olarğa at-kölikpen kömek körsetpey, olar Moñğoliyağa ötken kezde oq atıp, attandırıp saldı» – dep jazadı. Bwl kezde Zuqa batır mañına jergilikti halıqtıñ jäbir körip, küyzelgenderimen qosa sart, noğay, tatar, orıs, aq pen qızıldan qaşqandar, el-jerinen bosqandar toptaladı. Zuqa batır bir rudıñ ğana künin joqtağan jeke batır emes, jäbir körgen, japa şekken jalpı jwrtqa pana, qorğan bolğan wlttıq iri twlğağa aynalğan-dı.

1921 jılı Qızıl armiyadan qaşıp, Qazaqstan jerine twraqtay almay alaswrğan aqtıñ atmanı Bäkiş (Bakiş) armiyası da jolındağı eldi jaypay otırıp Sarsümbeni (qazirgi Altay qalası – B.B) basıp alıp, osında biraz twrıp, äl-quatın tıñaytıp, at-kölik, küş jinau maqsatı bolğanımen qazaqtıñ dala kökjalına kezikkenin sezedi. Ol Zuqa batırdı birneşe ret kelisimge keluge şaqırıp, äskerin at-kölik, azıq-tülikpen qamtamasız etudi talap etedi. Olay bolmağan künde zeñbirekten atqılap, maydan aşıp, külin kökke wşıratının mälimdep elşisin jiberedi. Aqtardıñ auanınan Zuqa batır äuelden-aq habardar edi. Jiırmasınşı jıldarı aq pen qızıldıñ soğısınan qaşqandar da qoltığına kelip panalağan bolatın. Zuqa batır: «Ör Altayğa attap bassañ äkeñdi tanıtam, ajal qwşasıñ. Qara Ertisten ötseñ qanıñdı işemin! Meniñ elim ayğırdıñ boğınday üyilip jatqan qalanıñ halqı emes, şaşudıñ qwrtınday şaşılıp jatqan dalanıñ halqı! Meniñ batırlarım men mergenderim är tastıñ tasasında, är bwtanıñ tübinde jatır! Kelseñ-kel, Ertis boyında tosıp alamın!», – dep jauap beredi. Zuqa batır onımen qoymay Bäkiştiñ elden zorlıqpen tartıp alğan eki tabın jılqısın bir tünde aydap äketedi. Jan sauğalap Sarsümbe qalasınan qaşıp şıqqan qıtay, düñgen, wyğır, sibeniñ jüzden astam jayau-jalpı tütininiñ aldınan qarulı jasaq attandırıp, aman-esen qara Ertisten ötkizip, bir jıl bağıp, Şonjı öñirine jetkizip saladı. Zuqa batırdıñ bwl äreketterine zığırdanı qaynap, twlıbına sıymay twlan twtqan Bäkiş el basıların jinap alıp: «Zuqanı qalay qwrtuğa boladı?» – dep swrağan eken, sonda Naqış şeşen taysalmastan: «Ol köptiñ qamın jedi, mınalar boqtıñ qamın jedi; onıñ isiniñ bäri dwrıs edi, mınalar bwrıs dedi; Ol kök it, al mınalar köp it; Ol ayu, aşınsa qonjığın da jep qoyadı, qorğasınmen ğana alasıñ» degen eken. Sarsümbede wzaq twrsa artınan jeter qızıl äsker men aldınan tosqan ayudan qwtılmaytınına közi jetken Bäkiş jedel qamdanıp, Moñğoliyağa ötip ketedi.

HH ğasırdıñ ayaq şeninde Altay öñirindegi qoğamdıq jağday kürt kürdelenip, sayasi ahual asqına tüsedi. Altay eliniñ gubernatorlığına jäne qorğanıs basşısı bolıp Vi Jıñgo degen keledi. Ol kele sala halıqqa qandı şeñgelin saladı. Alman-salıqtı üsti-üstine arttırıp, halıqtı twralatıp, küyzeltip jiberedi. «Altaydı mekendegen el,– dep jazadı osı jayında jazuşı Jaqsılıq Sämitwlı «Qıtaydağı qazaqtar» attı kitabında,– Vi Jıñgonıñ bwl zwlımdığına şıdamay, qarsı kele bastadı. Solardıñ biri – iteli ruınan şıqqan Zuqa Säbitwlı boldı. Zuqa bwdan bwrın da qazaq işindegi bi-törelerdiñ alman-salığına qarsı şığıp, mañayına kedey-kepşik, batırlardan jasaq jinap, öziniñ bir top elimen jeke köşip, dara qonıp jürgen adam edi. Baylardan, bilerden qorlıq, zombılıq körgenderdiñ köbi sonıñ qanatınıñ astına barıp panalap jürgen… Bwrın el basılarınıñ qısımına qarsı jüzip, taysalmay tötep berip kelgen batır Zuqa endi Vi Jıñgodan da qorqıp ığısa qoyğan joq, onıñ alman-salığınan aşıq türde bas tarttı. Zuqa batır Vi Jıñgonıñ atarman-şabarmandarın ör Altay mañına attap bastırmadı… Vi Jıñgo öz maqsatına jetu üşin eñ aldımen Zuqanı joğaltpay bolmaydı dep eseptedi. Biraq Zuqanı äskeri küşpen basıp aluğa şaması kelmeytinin tüsindi».

Vi Jıñgonıñ zwlımdığı aqırı Zuqa batırdıñ tübine jetedi. Zuqa batır jas şaması alpıstan asıp, Payğambar jasına kelip, aranı qanğa toymağan alpauıttıñ jwtpay tınbaytınına közi jetse de basın iip, tizesin bükpesten tik twrıp ajaldı qarsı aladı. Osı ajaldıñ keler künin, keletin şağın da sezgen deydi. Ayqay salıp, attandap töbege şıqsa, saq otırğan sarbazdarı sart etip jiılıp, bir mezette tu tübinen tabılar da edi. Alayda Zuqa batır öziniñ mına zarlı zamanğa kelgendegi missiyasınıñ bitkendigin tolıq tüsindi. Bw dünielik ğwmırı bitip, o dünielik ömiri bastalatınına boywsındı. Jazmıştan jalt bwrılıp, jazılğan sızıqtan jaltara almasın bildi. Tağdırına iildi. Sondıqtan da ol azdağan jıl bolsa da zamannıñ rahatın körip, örisi keñip, öresi tolıp, öñi kire bastağan eliniñ tätti künderiniñ şırqın bwzğısı kelmedi. Ayranday wyığan eliniñ jalğız tünde qanjosa bolıp qotarılıp jayrap qaluın qalamadı. Bir jan bolsa da jalğannıñ jarığımen qoştaspauın tiledi. Öz üyin aulaqtap, jeke dara oqşau qondırdı.

1928 jıldıñ küzi. El jaylaudan küzeuge jaña ğana tüsken şaq. Zuqa batırdıñ qosındarı bıtırau-tarau, negizgi küşteriniñ auılda joq ekendiginen jansızı arqılı habar alğan Vi Jıñgo jazalauşı otryadın dereu Zuqa batır auılına attandıradı. Tün jamılıp kelgen jazalauşılar auılğa twtqiıldan şabuıl jasaydı. Zuqa batır üyine basıp kirgen jendetterdiñ jeteuin jayratıp salıp, artınan tigen oqtan ortadağı oşaqtı qwşa qwlaydı. Jazalauşı jendetter qatın-bala, ülken-kişige qaramay auıl adamdarın qorşap alıp, qırıp saladı, eluden astam adam şeyit boladı. Batırdıñ basın kesip, alıp ketedi. «Ölini qorlau, jansız deneni körsetip jwrtşılıqtı jasqandıru qıtay äkimşiliginiñ bayağıdan kele jatqan jauızdıq sayasatı… 1928 jılı Zuqa qajınıñ basın alıp, Sarısümbeniñ Qaraköpiriniñ tüstik jaq oñ bosağasına ilu… sol jauızdıqtıñ bir mısalı. Bwl – qıtaydıñ käzirgi äkimşiligi de moyındap, «ol bwrınğı zaman ozbırlığı» dep sipattap jürgen tarihi şındıq» dep jazdı Hasan Oraltay «Elimaylap ötken ömir» kitabında.

Zuqa batırdıñ el qorğap, jerin sırt basqınşılardan azat etken erligi üşin qazirgi qıtay biligi de eldiñ şekarasın keñeytken beldi twlğa retinde Zuqa batırğa iş tarta qaraydı. Onıñ jatqan qorığın jöndep, basın qaraytuğa, basına eskertkiş-belgiler qoyıp, as berip, ataq-dañqın äspetteuge şek qoymay otır.

Sonıñ bastı bir kuäsı Zuqa batır jaylı qıtayda soñğı jıldarda eki tarihi roman düniege keldi. Onıñ biri – Batırhan Qwsbeginniñ «Zuqa batır» romanı bolsa, ekinşisi, qırıq bes jıl türmede otırğan Qajığwmar Şabdanwlınıñ «Pana» romanı. Sonday-aq, Zuqa batırdıñ keyingi wrpaqtarı turalı jazılğan Bay-ahmet Jwmabaywlınıñ «Sağınış» romanın da osı qatarğa jatqızuğa boladı. Onıñ sırtında Zuqa batır turalı jırlanğan jır-tolğaular, aytılğan arnau-joqtau, añız-äñgimeler, jazılğan hikayattar da birneşe kitapqa jük bolarlıq. Zuqa batır turalı Moñğoliya, Türkiya, AQŞ, sonday-aq Europanıñ bir şama elderinde tarihi zertteuler men ädebi şığarmalar jarıq körgen. Al biılğı jılı Zuqa batırdıñ 150 jıldığı Europanıñ 11 elinde atalıp ötilmek. Elimizde osı joldardıñ avtorınıñ «Zuqa batır» (1999 j) poemasınan basqa kölemdi, arnayı körkem şığarmalar jarıq körmese de zertteu eñbekter, şet elderde twratın qazaqtar arasınan şıqqan qazaqtıñ wlt-azattıq jolında küresken körnekti twlğalar jaylı bwğan deyin aytılmay kelgen qwndı derekterdiñ közi täuelsiz el boluımızdıñ arqasında endi-endi aşılıp közayım bolıp jatırmız. Ärine, bwl elim degen er jaylı aytılar sözdiñ aldı ğana, köşeli kesek sözdiñ kezegi keleşek enşisinde bolsa kerek.

Zuqa batır turalı ädebi-körkem şığarmalardıñ özi arnayı zertteudi talap etedi. Osı twrğıdan kelgende akademik S.Qirabaev aytqanday: «Qazaq halqınıñ ruhani mwrası tek bügingi Qazaqstan jerindegi wlt ökilderi eñbekterimen şektelmeydi. Tağdırdıñ tälkegimen şet elderge jäne bwrınğı KSRO kölemindegi memleketterge ıdırap ketken qazaqtardıñ ädebieti men mädenieti de bizdiñ wlttıq baylığımızdıñ bölinbes böligi».  «Qazaq halqı oqşau etnos bolıp tarih sahnasına şıqqannan bergi kezeñde belgili twlğalardıñ joqtausız qalğanı joq deuge boladı» (Aqseleu Seydimbek) degenindey Zuqa batır soñınan aytılğan joqtau-öleñder mol. Batırdıñ tağılımdıq bolmısın, qadir-qasietin körkem sözben öşpestey örnektegen osı bir öleñ-sözderdiñ bir parasın paraqtap, payımdar bolsaq batırdıñ ömir sürgen kezeñindegi qoğamnıñ siqın, zamana ahualın, halıqtıñ tirşilik-tınısın, arpalastı alasapıran jıldardıñ wsqın-keypin tanuğa köp mümkindik beredi. Mäselen, el basına kün tuğan zamanda Zuqa batırdıñ wlı Soltanşärippen birge aua köşip, Taklamakan şölin kesip ötip, Gimalay asıp, 1979 jıl Türkiyada dünie salğan, kezinde Zuqa batırdıñ şabarmanı bolğan äri aqın Ramazan Bwtaqbaywlı joqtauında:

Körsetken ayat hadisten,

Tereñ söylep jarısqan.

Pätu, dälel beretin,

Aqılğa jüyrik danışpan.

………………………………….

Käpir dese qarısıp,

Öle ölgenşe alısqan.

Qayratın babam bilgen soñ,

Qarsı bolğan qu dwşpan.

Tizgin bermey jauına,

Aqırıp ötken arıstan… – dep tolğasa, 1912 jılı Aq araldan (Şığıs Qazaqstan) köşip ör Altayğa twraqtanğan aqın Arğınbek Apaşbaywlı «Abaqtıñ ardagerleri» attı kölemdi tolğauında:

Söylese qajı Zuqa sözi

qanday,

Tolımdı qarağanda

közge mañday.

Moldalıq häm jomarttıq,

adamşılıq,

Tabılar bir özinen

oylağanday.

Pälen dep aytatwğın

minezi joq,

Bir basına min tauıp

qoymağanday.

Mübada qolına alıp

jwrt wstasa,

Qay jerge delegat bop

saylağanday.

Bir hikımet bar şığar

oylağanda,

Kisi ğoy adam qarap toymağanday… – dep Zuqa batırdıñ kisilik kelbetin, adamgerşiligin aşa jırlaydı. A.Apaşbaywlı Zuqa batırdıñ qayğılı qazasın estigende

Arğınbek ağa şayır

özim atım,

Dörtuıl süyegimiz,

nayman zatım.

Abaqtıñ qajı Zuqa

bwlbwl edi,

Alıstan tileules bop

jazğan hatım.

Bes qonıp üyiñizge

Taldısayda,

Körip em auılıñızdıñ rahatın… – dep bastap, wzaq jır-joqtau jazıp hat joldaydı.

Osılay bolsa da qoğam qayratkeri, jazuşı-zerteuşi Uaqap Qıdırhanwlınıñ aytuınşa, äli eşkim Zuqa batır turalı jerine jetkizip jaza almağan körinedi. Bwl tarihımızdıñ äli de tügendelmey jatqan, tüsip qalğan bir beti, onıñ aşılmay, anıqtalmay jatqan sırları men qırları wşan teñiz. Eli üşin, jeri üşin öle-ölgeninşe basın bäygege tige jürip, sol jolda altın janı şahit bolğan er, batır babalarımızdıñ ömir sürleulerin, sayasi küreskerlikterin, qoğamdıq qızmetterin jıraqta qalğan uaqıttıñ qatpar-qatpar qoynauınan qajımay, talmay arşıp, alıp şığıp, tolıqtay şınayı zerttep, sonı jas wrpaqtıñ sanasına qwyu täuelsiz elimizdiñ talabı, sonı orındağanda ğana biz bügingi azat künderimizdiñ bağasına jetip, mäñgilikti mwrat etken armanımızdı orınday almaqpız.

parlam.kz