پاۆلوداردا تۇراتىن وقىرمانىمىز دينارا قاليەۆا جۋىردا ازاتتىققا جولداعان حاتىندا 1991 جىلعى ورال وقيعاسىنىڭ 25 جىلدىعى تاياپ قالدى، بىراق ونىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولعان اكەسى ماقسۇت قاليەۆتىڭ ەسىمى «ورىنسىز ۇمىت قالدى» دەپ جازعان بولاتىن. ول كەزدە جەرگىلىكتى كازاكتار مەن رەسەيدىڭ كەيبىر كورشى وبلىستارىنداعى كازاك ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى «كازاكتاردىڭ ورىس پاتشاسىنا قىزمەت ەتۋىنىڭ 400 جىلدىعىن تويلاۋ» ءۇشىن ورالعا جينالىپ، بۇعان جەرگىلىكتى قازاق ۇلتشىلدارى قارسى شىققان. قازاقستاننىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان جۇزدەگەن قازاق بەلسەندىلەرى ورالعا بارعان. دينارا قاليەۆا دۇرلىككەن ورالدان رەسەي تەلەۆيزياسى تاراتقان حاباردان اكەسىن كورىپ قالىپ، الگى وقيعالار جايلى 12 جاسىندا ەستىگەنىن ايتادى.

وتباسىنداعى اڭگىمەلەردى تىڭداپ، اكەسىنىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىن كورىپ وسكەن دينارانىڭ ءوزى دە جىلدار وتە وپپوزيتسيالىق ۇيىمداردىڭ كەڭسەلەرىنە بارا باستاعان. ورال وقيعالارىنىڭ تاريحىمەن تانىسقىسى كەلگەن بويجەتكەن الگى وقيعالار تۋرالى جاريالانعان دەرەكتەردىڭ مۇلدە از ەكەنىن بايقاعان.

الاڭداعى قاقتىعىس

ورال وقيعالارى سوۆەت وداعى كۇيرەي باستاعان ءارى سەپاراتيستىك ۇندەۋلەر تاراپ جاتقان تۇستا بولدى. 1989 جىلى رەسەيشىل پريدنەستروۆە مولدوۆادان ءبولىنىپ كەتتى، 2014 جىلى بۇل ستسەناري قىرىمدا قايتالاندى. بىراق قىرىم وق اتىلماي اننەكسيالاندى، ال پريدنەستروۆەدەگى قاندى قىرعىندا جۇزدەگەن ادام مەرت بولدى. بۇل ورىستىڭ وڭشىل جازۋشىسى الەكساندر سولجەنيتسىننىڭ قازاقتاردا مەملەكەتتىلىك بولماعان دەگەن سارىنداجازىلعان ءارى سوۆەت رەسپۋبليكالارىنىڭ شەكاراسىن قايتا بولۋگە شاقىرعان ماقالاسىن قازاقستاندا ورە تۇرەگەلە، قارسىلىقپەن قابىلداعان تۇس بولاتىن.

ورال كازاكتارىنىڭ «ورىس پاتشاسىنا قىزمەت ەتۋىنىڭ 400 جىلدىعىن» تويلايتىن كۇنى قازاق شەرۋشىلەرىنە توسقاۋىل بولىپ تۇرعان ميليتسيانىڭ ارنايى جاساعى. ورال، 15 قىركۇيەك 1991 جىل.

بۇل كوڭىل-كۇي 1991 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 13-15-ءى كۇندەرى ورال وقيعالارىنا ۇلاسىپ، قازاق ۇلتشىل ۇيىمدارىنىڭ بەلسەندىلەرى باسقارعان مىڭداعان شەرۋشى كازاكتاردىڭ شىركەۋدەگى سالتاناتتى ءمىناجاتى مەن ورال قالاسى ورتالىعىنداعى مارشىنا بوگەت بولا الماعانىمەن، ولاردىڭ «زەنيت» زاۋىتى كلۋبىنداعى جينالىسىن وتكىزبەي تاستادى. قالاعا شەرۋگە شىققان قازاقتار مەن سالتاناتتى شارالارىن وتكىزىپ جاتقان كازاكتاردىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرۋ ءۇشىن ميليتسيا بولىمشەلەرى جەتكىزىلدى. ورالداعى جاعداي قىركۇيەك وقيعاسىنان كوپ بۇرىن شيرىعىپ، جەرگىلىكتى جانە رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز حابارلاپ جاتتى.

دينارا قاليەۆانىڭ حاتىندا قاقتىعىس قىزعان تۇستا ونىڭ اكەسى، پاۆلودارداعى «ازات» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى 10 مىڭدىق شەرۋگە جينالعان قازاقتاردى كازاك اتاماندارى «كازاك رەسپۋبليكاسى قۇرىلعانىن جاريالاۋعا ءانى-مىنە كىرىسەيىن دەپ جاتقان» زاۋىت كلۋبىنا ەرتىپ اپارعان. بىراق قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ وزگە باسشىلارى مەن بيلىك وكىلدەرى 20 مينۋتتىق ۋلتيماتۋمعا كەلىسىپ، شەرۋشىلەردىڭ ۇلكەن توبىن توقتاتتى. ال كازاكتاردى الدىن الا دايىندالعان اۆتوبۋستارمەن اسىعىس-ۇسىگىس ەۆاكۋاتسيالاعان. قاقتىعىس وسىمەن اياقتالىپ، «كازاك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن جاريالاۋ يدەياسى» ىسكە اسپاي قالدى. رەسەيدەن كەلگەن كازاكتاردى ورالدان الىستاۋ تەمىر جول ستانتسياسىنا اپارىپ، پوەزعا وتىرعىزعان. ال قازاق شەرۋشىلەرى جەڭىسىن تويلاۋ ءۇشىن قالا ورتالىعىنداعى الاڭدا قالعان.

«ازات» قوزعالىسىنىڭ سەزىن وتكىزىپ جاتقان بەلسەندىلەر. ماقسۇت قاليەۆ وڭ جاقتان ءبىرىنشى وتىر. الماتى، 1991 جىل.

پاۆلودارلىق بەلسەندى ماقسۇت قاليەۆ ورالداعى قاقتىعىستى باسۋدا قانشالىقتى ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن بولاشاقتا زەرتتەۋشىلەر انىقتاي جاتار. ازاتتىقپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن ماقسۇت قاليەۆ سول كەزدەگى «ازات» قوزعالىسىنىڭ ءتورت بەلسەندىسى (ىشىندە ءوزى دە بار) رەسەيدىڭ ورىنبور قالاسى ارقىلى ەكى تاۋلىك پوەزبەن ءجۇرىپ ورالعا كەلگەنىن، ال جەرگىلىكتى بەلسەندىلەر ولاردى «اققۋ» قوناقۇيىنە ورنالاستىرعانىن ايتادى.

كازاكتاردىڭ جيىنىن تاراتۋ تالابىمەن جينالعانداردىڭ قالىڭ نوسەردىڭ استىندا وتكەن ءۇش كۇندىك شەرۋىنە قازاقستان قالالارىنان جۇزدەگەن قازاق بەلسەندىلەرى جينالعان.

اكە جولىن قۋ

پاۆلوداردان شالعايدا جاتقان ءارى ەلدىڭ ەكىنشى قيىر شەتىندەگى ورال قالاسىندا شەرۋدە جۇرگەن اكەسىن 12 جاسىندا رەسەيلىك «ۆەستي» باعدارلاماسىنان كورىپ، قايران قالعان ماقسۇت قاليەۆتىڭ قىزى كەيىن ءوزى دە ازاماتتىق بەلسەندىگە اينالعان. جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداپ، زاڭگەر ماماندىعىن العان دينارا قاليەۆانىڭ قازىر شاعىن زاڭ كەڭسەسى بار. كەيىنگى 10 جىل شاماسىندا ول ورتالىقتاعى – الماتىداعى ءتۇرلى پارتيالارمەن بايلانىسى بار ساناۋلى جەرگىلىكتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىنا قاتىسىپ ءجۇر. وپپوزيتسيالىق ۇيىمدار ءبىر قوسىلىپ، ءبىر ءبولىنىپ نەمەسە بيلىكتىڭ قۋدالۋىمەن جابىلىپ جاتىر، ال كەي قالالاردا وزگەشە ويلايتىن جانداردىڭ شاعىن ۇيىرمەلەرى بار.

ازاماتتىق بەلسەندى دينارا قاليەۆا. پاۆلودار، 2016 جىل.

دينارا قاليەۆا ازاتتىققا بىرنەشە جىل بۇرىن قوعامدىق پىكىردى ءبىلۋ ءۇشىن ساۋالناما جۇرگىزۋگە قاتىسىپ، ۇندەۋ پاراقشالارىن تاراتىپ، جسدپ پارتياسىنىڭ جەرگىلىكتى فيليالىنا كومەكتەسكەنىن ايتتى.دينارا«قاراپايىم جۇرت ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزدى ەلەمەدى، حالىق ۇندەۋ پاراقشالارىمىزدىڭ ءمانىن تۇسىنبەدى، ويتكەنى ول كەزدە ەلدىڭ جاعدايى ءبىرشاما جاقسى، جۇمىس تا بار بولاتىن» دەپ ەسكە الادى. كەلىنشەكتىڭ ايتۋىنشا، قازىر «جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەگەننىڭ اتى عانا»، سوندىقتان پاۆلوداردا تۇراتىن ادامدار ساياسي تۇرعىدان ساۋاتتى بولا باستاعان، بىراق ول بيىل مامىردا جەر رەفورماسىنا قارسى نارازىلىق اكتسياسىن پاۆلوداردا نەلىكتەن ونداعان ادام عانا قولداعانىن تۇسىندىرە المادى.

دينارا ينتەرنەتتە 1991 جىلعى ورال وقيعالارىنىڭ تاريحى جايلى دەرەك مۇلدە از ەكەنىن بايقاعان. قازاق نەمەسە كازاك بەلسەندىلەرى وزدەرىنىڭ ازىن-اۋلاق مەمۋارلارىندا الگى وقيعالاردى نەمەسە ءوزىنىڭ ونداعى ءرولى جايلى كوبىنەسە سۋبەكتيۆتى تۇرعىدان باعالاپ جازعان. دينارا الەۋمەتتىك جەلىلەردەن دە اقپارات ىزدەي باستاعان، بىراق قازاقستاننىڭ جاڭا زامان تاريحىنىڭ اشىلماعان اقتاڭداقتارى ءالى كوپ بولىپ شىققان. دينارانىڭ باستاماسىن تاعى ءبىر الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانۋشى، پاۆلودار وبلىسىنىڭ تۋماسى اقىلبەك تەمىرعالينوۆ قولداپ، Facebook جەلىسىندە ۇران تاستاعان سوڭ ولارعا وسى الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانۋشى ادامدار الدەبىر سيرەك جازبالاردىڭ سىلتەمەسىن جولداعان. الگى وقيعالارعا قاتىسقانداردىڭ كەيبىرى، مىسالى سول كەزدەگى كازاكتاردىڭ مەرەكەسىنە قارسىلىقتى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى جاسارال قۋانىشالين ءۇن قوسقان.

Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى اقىلبەك تەمىرعالينوۆتىڭ پاراقشاسىنان الىنعان سكرينشوت. 2016 جىلدىڭ تامىزى.

اقىلبەك تەمىرعالينوۆ ازاتتىققا «1991 جىلعى ورال وقيعالارى جايلى كوبىرەك مالىمەت جيناۋ يدەياسىنا قۇلشىنىپ كىرىستىم، بىراق قازىر ول جايلى مالىمەت سيرەك، اسىرەسە جاستار بۇل وقيعا تۋرالى مۇلدە از بىلەدى» دەيدى.

اقتاڭداقتار اشىلماي جاتىر

ورال وقيعالارىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ازاتتىق سايتىندا ورالداعى ءۇش كۇندىك قاقتىعىستىڭ جالپى كارتيناسى مەن وقيعانىڭ تۋ سەبەپتەرىنە قاتىستى كەي بولجامدار كەلتىرىلگەن ازاتتىق زەرتتەۋى جاريالانعان بولاتىن. ءبىر كەزدەرى قازاقستاندا جۇمىس ىستەگەن، قازىر ۋكراينادا تۇراتىن قوعامتانۋشى عالىم رۇستەم جانعوجا 2014 جىلعى قىرىم اننەكسياسىن مىسالعا كەلتىرەدى.

ازاتتىققا بەرگەن كوممەنتاريىندە رۇستەم جانعوجا «ورال وقيعالارىنا قاتىستى كوپ جايتتار قازىر بەيمالىم كۇيىندە قالىپ وتىر. شيەلەنىسكەن جاعدايدىڭ قالاي باسىلعانى، رەسەيدىڭ ارنايى قىزمەتى قولداعانى ايقىن بايقالعان «كازاكتاردىڭ» ارەكەتىن، قازاقستان تەرريتورياسىن اننەكسيالاۋ پيعىلىن نە توقتاتقانى بەلگىسىز. بۇعان قوسا، اسىرەسە [رەسەي پرەزيدەنتى] ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ رەسەيدى سوۆەت وداعى شەكاراسى اياسىندا قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى دەگەن مالىمدەمەسىنەن كەيىن (بۋداپەشت مەموراندۋمى، قىرىم اننەكسياسى مەن ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى «گيبريد سوعىستى» ايتپاعاندا) قازاقستاننىڭ مۇنداي جاعدايدىڭ قايتالانۋىنان قانشالىقتى قورعانا الاتىنى دا بەلگىسىز. ەندى تەك يۋليۋس فۋچەكتىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا ايتقان «ادامدار، ساق بولىڭدار!» دەگەن ءسوزىن ەستەن شىعارماۋدان وزگە امال جوق» دەيدى.

ورال كازاكتارىنىڭ «ورىس پاتشاسىنا قىزمەت ەتۋىنىڭ 400 جىلدىعىن» تويلاۋعا كەلگەن كازاكتار. Youtube سايتىنداعى ورال كازاكتارىنىڭ مەرەكەلىك جيىنى قارساڭىندا تۇسىرىلگەن ۆيدەو سكرينشوتى. ورال، 15 قىركۇيەك 1991 جىل.

قازاقستاندا بۇل تۇجىرىممەن كەلىسپەيتىندەر كوپ. كەزىندە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ورال وقيعالارى تۇككە تۇرمايدى» دەپ ايتقان بولاتىن. ورالدا تۇراتىن كازاك بەلسەندىلەرى اناتولي اۆيلوۆ، ۆيكتور ۆودولازوۆ، بوريس مياسنيكوۆ ازاتتىققا بەس جىل بۇرىن بەرگەن سۇحباتىندا 1991 جىلعى قىركۇيەكتە «ءداستۇرلى مەرەكەمىزدى قازاقستان زاڭدارىن بۇزباي قۇر تويلادىق» دەگەن بولاتىن. 1991 جىلى ورالدىڭ تەتس (جىلۋ-ەنەرگەتيكالىق كومپانيا) ديرەكتورى ءارى قالالىق كەڭەس دەپۋتاتى بولعان پەتر سۆويك تە الگى پىكىردى قوستايدى. پەتر سۆويكتىڭ ايتۋىنشا، كازاكتاردىڭ مەرەيتويىن تويلاۋدا تۇرعان ەشتەڭە جوق ەدى، ونى «سىرتتان قوزدىرىپ جىبەرگەن».

- نەگىزى، ول جەردە دۇرلىگەتىندەي ەشتەڭە بولعان جوق. بۇل سىرتتاي باقىلاعان ادام رەتىندەگى پىكىرىم، كازاكتاردىڭ الدەبىر جيىندارىنا قاتىسقان جوقپىن. بىراق مەنىڭشە، ول جيىن تىپ-تىنىش، بەيبىت ءوتۋى ءتيىس بولعان، – دەيدى ساياساتكەر.

قازاقستان پرەزيدەنتى سايلاۋى ناۋقانى كەزىندە ەل ارالاپ جۇرگەن بەلسەندىلەر. وڭ جاقتان ءبىرىنشى تۇرعان – ماقسۇت قاليەۆ، سول جاقتان ءۇشىنشى تۇرعان – پەتر سۆويك. پاۆلودار، 2005 جىل.

پەتر سۆويك ول كەزدە قازاقستاننان «ءبولىنىپ كەتۋ» ماسەلەسى قوزعالعان دەگەن پىكىرمەن دە كەلىسپەيدى، ويتكەنى رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسيننىڭ تۇسىندا «سوۆەت وداعى ونسىز دا كۇيرەي باستاعان، ال قازاق ۇلتشىلدىعى قازىرگىدەي مىقتى بولماعان» دەپ سانايدى. پەتر سۆويك قازىر دە قازاقستانعا الدەبىر سەپاراتيزم قاتەرى ءتونىپ نەمەسە «قىرىم ستسەناريىن» قايتالانۋ قاۋپى جوق دەپ ەسەپتەيدى. ساياساتكەر قازاقستانداعى ۇلتارالىق تۇراقتىلىقتى كوبىنەسە بيلىكتىڭ ارەكەتى قامتاماسىز ەتىپ كەلە جاتىر دەيدى. ول تۇراقتىلىققا حالىقتىڭ ۇستامدى مىنەزى، زاڭدار مەن پراكتيكاداعى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنىڭ مارتەبەسى سياقتى «شەشىلمەيتىن» ماسەلەلەردىڭ قوزعالماۋى دا الدەقايدا جاقسى اسەر ەتىپ وتىر سانايدى.

«زەنيت» زاۋىتىنىڭ مادەنيەت ءۇيى. ورال كازاكتارىنىڭ 400 جىلدىعى وسى عيماراتتا وتپەك بولعان. ورال، 2011 جىلدىڭ قىركۇيەگى.

بۇرىنعى وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر، ساياساتتانۋشى سەيداحمەت قۇتتىقادام «كازاحسكايا دراما نا ستسەنە ي زا كۋليسامي» دەگەن كىتابىندا 1991 جىلى رەسەي ىرگەسىندە جاتقان ورال قالاسىنداعى كازاكتار ۇيىمىن ولاردىڭ قازاقتارمەن قاقتىعىسىن ۇيىمداستىرعىسى كەلگەن ماسكەۋدەگى الدەبىر كۇشتەر ارانداتتى دەگەن بولجام ايتادى. سەيداحمەت قۇتتىقادام كىتابىندا ول كەزدە قازاقستان كازاكتارى باسشىلارىن ورالعا بارماۋعا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوندىرىپ، «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قالاعا بارۋىنا بوگەت بولماڭدار» دەگەن قۇپيا جارلىق بەرگەن. ناتيجەسىندە ارانداتۋ ارەكەتى ىسكە اسپاي قالدى» دەپ جازادى.

بىراق ورال كازاكتارى كەلەسى – 1992 جىلعى قىركۇيەكتە «پاتشا اعزامعا قىزمەت ەتۋدىڭ» 401 جىلدىعىن ءبارىبىر ىڭ-شىڭسىز تىنىش مەرەكەلەگەنىن ايتۋ كەرەك. 1991 جىلدىڭ كۇزىندە رەسەيدەگى كازاك قاۋىمى اتاماندارى رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسينگە «قازاقستاندا بولعان جاعدايعا» شاعىمدانعان. ورال وقيعاسىن قازاقستان پرەزيدەنتى كەڭەسشىسى سەرىك ءابدىراحمانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ارنايى قۇرىلعان پرەزيدەنتتىك كوميسسيا تەكسەرىلگەن.

بىراق سودان بەرى 25 جىل وتسە دە «ورال وقيعالارى» تاريحىنىڭ اشىلماعان اقتاڭداقتارى ءالى كوپ.