1991 jılğı Oral oqiğası. 25 jıl ötti
Batıs Qazaqstan reseyşil «avtonomiyalıq respublikağa» aynaluı mümkin degen qauip töngen twstağı Oral kazaktarı men qazaq belsendileriniñ talay künge sozılğan qaqtığısı 1991 jılğı qırküyektiñ 15-inde ayaqtaldı. Arada 25 jıl ötse de bwl oqiğalarğa qatıstı aşılmağan jayttar köp.
Pavlodarda twratın oqırmanımız Dinara Qalieva juırda Azattıqqa joldağan hatında 1991 jılğı Oral oqiğasınıñ 25 jıldığı tayap qaldı, biraq onıñ belsendi müşeleriniñ biri bolğan äkesi Maqswt Qalievtiñ esimi «orınsız wmıt qaldı» dep jazğan bolatın. Ol kezde jergilikti kazaktar men Reseydiñ keybir körşi oblıstarındağı kazak wyımdarınıñ ökilderi «kazaktardıñ orıs patşasına qızmet etuiniñ 400 jıldığın toylau» üşin Oralğa jinalıp, bwğan jergilikti qazaq wltşıldarı qarsı şıqqan. Qazaqstannıñ türli aymaqtarınan jüzdegen qazaq belsendileri Oralğa barğan. Dinara Qalieva dürlikken Oraldan Resey televiziyası taratqan habardan äkesin körip qalıp, älgi oqiğalar jaylı 12 jasında estigenin aytadı.
Otbasındağı äñgimelerdi tıñdap, äkesiniñ azamattıq belsendiligin körip ösken Dinaranıñ özi de jıldar öte oppoziciyalıq wyımdardıñ keñselerine bara bastağan. Oral oqiğalarınıñ tarihımen tanısqısı kelgen boyjetken älgi oqiğalar turalı jariyalanğan derekterdiñ mülde az ekenin bayqağan.
ALAÑDAĞI QAQTIĞIS
Oral oqiğaları Sovet Odağı küyrey bastağan äri separatistik ündeuler tarap jatqan twsta boldı. 1989 jılı reseyşil Pridnestrov'e Moldovadan bölinip ketti, 2014 jılı bwl scenariy Qırımda qaytalandı. Biraq Qırım oq atılmay anneksiyalandı, al Pridnestrov'edegi qandı qırğında jüzdegen adam mert boldı. Bwl orıstıñ oñşıl jazuşısı Aleksandr Soljenicınnıñ qazaqtarda memlekettilik bolmağan degen sarındajazılğan äri sovet respublikalarınıñ şekarasın qayta böluge şaqırğan maqalasın Qazaqstanda öre türegele, qarsılıqpen qabıldağan tws bolatın.
Bwl köñil-küy 1991 jılğı qırküyektiñ 13-15-i künderi Oral oqiğalarına wlasıp, qazaq wltşıl wyımdarınıñ belsendileri basqarğan mıñdağan şeruşi kazaktardıñ şirkeudegi saltanattı minajatı men Oral qalası ortalığındağı marşına böget bola almağanımen, olardıñ «Zenit» zauıtı klubındağı jinalısın ötkizbey tastadı. Qalağa şeruge şıqqan qazaqtar men saltanattı şaraların ötkizip jatqan kazaktardıñ arasın bölip twru üşin miliciya bölimşeleri jetkizildi. Oraldağı jağday qırküyek oqiğasınan köp bwrın şirığıp, jergilikti jäne respublikalıq baspasöz habarlap jattı.
Dinara Qalievanıñ hatında qaqtığıs qızğan twsta onıñ äkesi, Pavlodardağı «Azat» qozğalısınıñ belsendisi 10 mıñdıq şeruge jinalğan qazaqtardı kazak atamandarı «kazak respublikası qwrılğanın jariyalauğa äni-mine kiriseyin dep jatqan» zauıt klubına ertip aparğan. Biraq qazaq wltşıldarınıñ özge basşıları men bilik ökilderi 20 minuttıq ul'timatumğa kelisip, şeruşilerdiñ ülken tobın toqtattı. Al kazaktardı aldın ala dayındalğan avtobustarmen asığıs-üsigis evakuaciyalağan. Qaqtığıs osımen ayaqtalıp, «kazak avtonomiyalıq respublikasın jariyalau ideyası» iske aspay qaldı. Reseyden kelgen kazaktardı Oraldan alıstau temir jol stanciyasına aparıp, poezğa otırğızğan. Al qazaq şeruşileri jeñisin toylau üşin qala ortalığındağı alañda qalğan.
Pavlodarlıq belsendi Maqswt Qaliev Oraldağı qaqtığıstı basuda qanşalıqtı mañızdı röl atqarğanın bolaşaqta zertteuşiler anıqtay jatar. Azattıqpen telefon arqılı söylesken Maqswt Qaliev sol kezdegi «Azat» qozğalısınıñ tört belsendisi (işinde özi de bar) Reseydiñ Orınbor qalası arqılı eki täulik poezben jürip Oralğa kelgenin, al jergilikti belsendiler olardı «Aqqu» qonaqüyine ornalastırğanın aytadı.
Kazaktardıñ jiının taratu talabımen jinalğandardıñ qalıñ nöserdiñ astında ötken üş kündik şeruine Qazaqstan qalalarınan jüzdegen qazaq belsendileri jinalğan.
ÄKE JOLIN QUU
Pavlodardan şalğayda jatqan äri eldiñ ekinşi qiır şetindegi Oral qalasında şerude jürgen äkesin 12 jasında reseylik «Vesti» bağdarlamasınan körip, qayran qalğan Maqswt Qalievtiñ qızı keyin özi de azamattıq belsendige aynalğan. Jergilikti universitetti tämamdap, zañger mamandığın alğan Dinara Qalievanıñ qazir şağın zañ keñsesi bar. Keyingi 10 jıl şamasında ol ortalıqtağı – Almatıdağı türli partiyalarmen baylanısı bar sanaulı jergilikti qoğamdıq wyımdardıñ jwmısına qatısıp jür. Oppoziciyalıq wyımdar bir qosılıp, bir bölinip nemese biliktiñ qudaluımen jabılıp jatır, al key qalalarda özgeşe oylaytın jandardıñ şağın üyirmeleri bar.
Dinara Qalieva Azattıqqa birneşe jıl bwrın qoğamdıq pikirdi bilu üşin saualnama jürgizuge qatısıp, ündeu paraqşaların taratıp, JSDP partiyasınıñ jergilikti filialına kömekteskenin ayttı.Dinara«Qarapayım jwrt bizdiñ eñbegimizdi elemedi, halıq ündeu paraqşalarımızdıñ mänin tüsinbedi, öytkeni ol kezde eldiñ jağdayı birşama jaqsı, jwmıs ta bar bolatın» dep eske aladı. Kelinşektiñ aytuınşa, qazir «jaqsı ömir sürip jatırmız degenniñ atı ğana», sondıqtan Pavlodarda twratın adamdar sayasi twrğıdan sauattı bola bastağan, biraq ol biıl mamırda jer reformasına qarsı narazılıq akciyasın Pavlodarda nelikten ondağan adam ğana qoldağanın tüsindire almadı.
Dinara internette 1991 jılğı Oral oqiğalarınıñ tarihı jaylı derek mülde az ekenin bayqağan. Qazaq nemese kazak belsendileri özderiniñ azın-aulaq memuarlarında älgi oqiğalardı nemese öziniñ ondağı röli jaylı köbinese sub'ektivti twrğıdan bağalap jazğan. Dinara äleumettik jelilerden de aqparat izdey bastağan, biraq Qazaqstannıñ jaña zaman tarihınıñ aşılmağan aqtañdaqtarı äli köp bolıp şıqqan. Dinaranıñ bastamasın tağı bir äleumettik jelini paydalanuşı, Pavlodar oblısınıñ tuması Aqılbek Temirğalinov qoldap, Facebook jelisinde wran tastağan soñ olarğa osı äleumettik jelini paydalanuşı adamdar äldebir sirek jazbalardıñ siltemesin joldağan. Älgi oqiğalarğa qatısqandardıñ keybiri, mısalı sol kezdegi kazaktardıñ merekesine qarsılıqtı wyımdastıruşılardıñ biri Jasaral Quanışälin ün qosqan.
Aqılbek Temirğalinov Azattıqqa «1991 jılğı Oral oqiğaları jaylı köbirek mälimet jinau ideyasına qwlşınıp kiristim, biraq qazir ol jaylı mälimet sirek, äsirese jastar bwl oqiğa turalı mülde az biledi» deydi.
AQTAÑDAQTAR AŞILMAY JATIR
Oral oqiğalarınıñ 20 jıldığına oray Azattıq saytında Oraldağı üş kündik qaqtığıstıñ jalpı kartinası men oqiğanıñ tuu sebepterine qatıstı key boljamdar keltirilgen Azattıq zertteui jariyalanğan bolatın. Bir kezderi Qazaqstanda jwmıs istegen, qazir Ukrainada twratın qoğamtanuşı ğalım Rüstem Janğoja 2014 jılğı Qırım anneksiyasın mısalğa keltiredi.
Azattıqqa bergen kommentariyinde Rüstem Janğoja «Oral oqiğalarına qatıstı köp jayttar qazir beymälim küyinde qalıp otır. Şielenisken jağdaydıñ qalay basılğanı, Reseydiñ arnayı qızmeti qoldağanı ayqın bayqalğan «kazaktardıñ» äreketin, Qazaqstan territoriyasın anneksiyalau piğılın ne toqtatqanı belgisiz. Bwğan qosa, äsirese [Resey prezidenti] Vladimir Putinniñ Reseydi Sovet Odağı şekarası ayasında qayta qalpına keltiruge boladı degen mälimdemesinen keyin (Budapeşt memorandumı, Qırım anneksiyası men Ukrainanıñ şığısındağı «gibrid soğıstı» aytpağanda) Qazaqstannıñ mwnday jağdaydıñ qaytalanuınan qanşalıqtı qorğana alatını da belgisiz. Endi tek YUlius Fuçektiñ ekinşi düniejüzilik soğıs qarsañında aytqan «Adamdar, saq bolıñdar!» degen sözin esten şığarmaudan özge amal joq» deydi.
Qazaqstanda bwl twjırımmen kelispeytinder köp. Kezinde Qazaqstan prezidenti Nwrswltan Nazarbaev «Oral oqiğaları tükke twrmaydı» dep aytqan bolatın. Oralda twratın kazak belsendileri Anatoliy Avilov, Viktor Vodolazov, Boris Myasnikov Azattıqqa bes jıl bwrın bergen swhbatında 1991 jılğı qırküyekte «dästürli merekemizdi Qazaqstan zañdarın bwzbay qwr toyladıq» degen bolatın. 1991 jılı Oraldıñ TEC (jılu-energetikalıq kompaniya) direktorı äri qalalıq keñes deputatı bolğan Petr Svoik te älgi pikirdi qostaydı. Petr Svoiktiñ aytuınşa, kazaktardıñ mereytoyın toylauda twrğan eşteñe joq edi, onı «sırttan qozdırıp jibergen».
- Negizi, ol jerde dürligetindey eşteñe bolğan joq. Bwl sırttay baqılağan adam retindegi pikirim, kazaktardıñ äldebir jiındarına qatısqan joqpın. Biraq meniñşe, ol jiın tıp-tınış, beybit ötui tiis bolğan, – deydi sayasatker.
Petr Svoik ol kezde Qazaqstannan «bölinip ketu» mäselesi qozğalğan degen pikirmen de kelispeydi, öytkeni Resey prezidenti Boris El'cinniñ twsında «Sovet Odağı onsız da küyrey bastağan, al qazaq wltşıldığı qazirgidey mıqtı bolmağan» dep sanaydı. Petr Svoik qazir de Qazaqstanğa äldebir separatizm qateri tönip nemese «Qırım scenariyin» qaytalanu qaupi joq dep esepteydi. Sayasatker Qazaqstandağı wltaralıq twraqtılıqtı köbinese biliktiñ äreketi qamtamasız etip kele jatır deydi. Ol twraqtılıqqa halıqtıñ wstamdı minezi, zañdar men praktikadağı qazaq jäne orıs tilderiniñ märtebesi siyaqtı «şeşilmeytin» mäselelerdiñ qozğalmauı da äldeqayda jaqsı äser etip otır sanaydı.
Bwrınğı oppoziciyalıq sayasatker, sayasattanuşı Seydahmet Qwttıqadam «Kazahskaya drama na scene i za kulisami» degen kitabında 1991 jılı Resey irgesinde jatqan Oral qalasındağı kazaktar wyımın olardıñ qazaqtarmen qaqtığısın wyımdastırğısı kelgen Mäskeudegi äldebir küşter arandattı degen boljam aytadı. Seydahmet Qwttıqadam kitabında ol kezde Qazaqstan kazaktarı basşıların Oralğa barmauğa Qazaqstan prezidenti Nwrswltan Nazarbaev köndirip, «qazaq wltşıldarınıñ qalağa baruına böget bolmañdar» degen qwpiya jarlıq bergen. Nätijesinde arandatu äreketi iske aspay qaldı» dep jazadı.
Biraq Oral kazaktarı kelesi – 1992 jılğı qırküyekte «Patşa ağzamğa qızmet etudiñ» 401 jıldığın bäribir ıñ-şıñsız tınış merekelegenin aytu kerek. 1991 jıldıñ küzinde Reseydegi kazak qauımı atamandarı Resey prezidenti Boris El'cinge «Qazaqstanda bolğan jağdayğa» şağımdanğan. Oral oqiğasın Qazaqstan prezidenti keñesşisi Serik Äbdirahmanovtıñ basşılığımen arnayı qwrılğan prezidenttik komissiya tekserilgen.
Biraq sodan beri 25 jıl ötse de «Oral oqiğaları» tarihınıñ aşılmağan aqtañdaqtarı äli köp.
Pikir qaldıru