M. Şoqay: «Batır bol'şevik Amangeldi haqındağı aqiqat»
Aqırında «alaşordaşımın» degen jalğan bürkenşik attı jamılıp, qıpşaq ruınan satqın, şoqındı Stepnov-Älibi Jangeldin Torğay dalasına jetti Türkistan qazaqtarı gazetteri betterinen köpten beri jii kezdesetin esimderdiñ biri – 1916 jılğı Torğay dalalarında orıs ükimetine qarsı köterilgen halıq köterilisiniñ basşısı Amangeldi Imanov. Ol turasında baspasöz betterinde qisapsız köp materialdar jariyalandı. Aqındar tolıp jatqan öleñ-jır, dastandar şığardı, dramaturgter sahnalıq qoyılımdar dayındadı jäne tağı da dayındap jatır. Ol az bolsa, Amangeldi ömirinen fil'm tüsirilude, oğan arnap eskertkiş twrğızıluda.
Osı aytılğan maqala, öleñ-jır, sahnalıq qoyılım, kinofil'm jäne eskertkişterdiñ bäri «älipti tayaq dep bilmegen», Torğay öñirinen basqa jer, öz ruınan basqa el körmegen qarañğı Amangeldini düniede teñdesi joq töñkerisşil, wlt pen wltşıldıqtan joğarı twratın internacional bol'şevik, dinge dwşpan, Türkistan türiktigin orıs bol'şevizmi jäne internacionaldıq töñkerisşildikpen tabiği türde tığız jımdastırğan iri twlğa retinde körsetu ideyasına qızmet etip otır. Insabı men qalamdarın satqan Maylıwlı Beyimbet pen Müsirepwlı Ğabitter orıs jazuşısı Vsevolod Ivanovpen birlesip «Socialdı Qazaqstan» jäne «Kazahstanskaya pravda» gazetterinde jariyalanğan maqalalarında Amangeldiniñ bol'şeviktik beynesin jasauğa tırısqan bolsa, halıq aqını Esenbaywlı Sağit däl sol «Socialdı Qazaqstanda» jariyalağan «Amangeldiniñ şabu jılı», «Erdiñ ölimi» attı jırlarında Amangeldi beynesin şındıqqa jaqın suretteydi. 1916 jılı Amangeldi sarbazdarı Torğay qalasına şabuıl jasağan künderde, Esenbaywlı Sağit Aqtöbe temir jolı boyındağı elevatorda jwmıs istep jürgen jwmısşı-bol'şevik bolatın. Ärine, Esenbaywlı da Amangeldini boyamalap, bwrmalap bol'şevikke jaqındatpaq boladı. Biraq közdegen maqsatına jete almaydı. Özin Amangeldiniñ saptası retinde körsetuge tırısqan Esenbaywlınıñ suretteuinde batır beynesi taptan da, wlttan da, qwdaydan da bezgen bireu bolıp şıqqan. «Amangeldiniñ şabu jılı» attı jırdıñ bas jağında:
Qısım bolğan patşadan,
Keñ dünie boldı tar. ……………………………..
Ötken jwldız işinde
Soğıs qıldı duandı
Sarbaz-soldat eki jar, – degen joldardağı aqınnıñ sarbaz dep otırğanı qazaq-türikter de, soldat degeni – orıstar. 339 joldan twratın osı wzaq jırda «sarbaz» ben «soldat» şınında da «eki jar» (qarama-qarsı) bolıp taytalasta twr. Endeşe keşegi Amangeldi sarbazı, bügingi bol'şevik bolğan jwmısşı Esenbaywlınıñ suretteuinde, 1916 jılğı köterilis taptıq küres, yağni türkistandıq kedey türikterdiñ orıs jwmısşılarımen birlesip, Türkistannıñ türik pen orıs baylarına qarsı jürgizgen orıs küresi emes, kerisinşe barlıq Türkistan türikteriniñ barlıq orıstarğa qarsı wlt-azattıq küresi bolıp şıqqan. Orıstardıñ türkistandıqtardı wltqa ayırmay qanağanı Esenbaywlınıñ «Erdiñ ölimi» attı jırında birşama ayqın körinedi.
Qara saydan qalıñ jau
Şıqqanda elge uralap,
Köringen qazaq balasın
Atıp, talap, jaralap,
………………………………..
Balalar şulap «babalap»
Ata-ana zarlap «balalap»
Twrğanda ätiräd qamalap
Amangeldi al jetti.
……………………………….
Bwl künde bol'şevik bolıp jürgen Esenbaywlı:
Jarığı bolsın sarbazğa
Soldatqa berip twmandı, – degen joldar arqılı 1916 jılğı köterilis şın mäninde orıstar men Türkistan türikteri arasındağı wlttıq küres ekenin moyındaydı. Ölseñ «şeyit» …, «ruhına dwğa, rahmet»…
Armanda ketti qırşın jas
Kezdessin wjmaqta qız horına…
Esenbaywlı bwl twsta özine-özi qarsı keldi. Ol endi mına joldar arqılı köterilis basşısı Amangeldiniñ (jäne bol'şevik Esenbaywlınıñ da) qwdaysız bol'şevik beynesin teriske şığaradı. Öziniñ sarbazdarına «Ölseñ şäyitsiñ» dep jürgen Amangeldini endi ateist deuge keler me?
Amangeldi ölgen soñ bol'şevikter qatarına qosıp aluşılardıñ jalğız ğana däleli bar. Ol onıñ 1919 jılı alaşordaşılardıñ qolınan ölui. Alaşordaşılar Amangeldini bol'şevik bolğanı üşin öltirgen joq.
Bwl oqiğanıñ şındığı bılay: Amangeldi qıpşaq ruınan edi. 1917 jıldıñ kökteminde töñkeris bastalıp ketken soñ, Türkistan türikterin maydan jwmısına alu toqtatıldı. Uaqıtşa ükimet tarapınan Torğay uälayatına komissar bolıp tağayındalğan Älihan Bökeyhanov Torğay halqın köterilisti toqtatıp, beybit ömirge qaytıp oraluğa şaqırdı. Älihanmen birge onıñ eñ jaqın dostarı bolğan wltşıldar Ahmet Baytwrsın, Miryakub Dulatwlı da halıq bwqarası arasında ügit jürgizip, dala uälayatı twrğındarın tınıştandıruğa ündedi. Ahmet pen Miryakub arğın ruınan boluı sebepti Torğay öñirindegi arğındar olardıñ sözderine qwlaq astı da, qıpşaqtan şığıp «han» saylanğan Äbdiğappar men Amangeldini tıñdamadı. Nätijesinde keşe ğana orıs otarşılarına qarsı birge soğısqan Torğay qazaqtarı endi qıpşaq pen arğın bolıp ekige jarıldı…
Bwl twsta halıq arasında «töñkeristen soñ, orıs mwğajırları Reseyine qaytatın körinedi» degen qaueset söz tarağan. Osıdan kelip orıstardan qalatın jerdi bölu turalı mäseleniñ töbesi körine bastadı. Tiri jürgen ayudıñ terisi üşin arğın-qıpşaq talasqa tüsti. Äbdiğappar han men Amangeldi qıpşaqtar jağın alıp, arğındarğa tizesin batırdı. Ruşıldıqqa eşqaşan boy wrmağan Ahmet Baytwrsın men Miryakub Dulatqa qıpşaqtar arğındardıñ basşıları dep qaray bastadı…
Äbdiğappar men Amangeldiniñ ruşıldıq derti äbden asqınğanı sonşa, 1917 jılı Orınborda bolğan jalpı qazaq qwrıltayınan soñ jäne 1918 jıldıñ jazında Torğay dalasın aralap jürgen kezimde mağan da jaqın kisilerin jiberip, meniñ qıpşaq ruınan ekenimdi esime salıp, töreden şıqqan Älihan Bökeyhan men arğınnan şıqqan Ahmet, Miryakubtarğa qarsı küreste «bizge sayasi jetekşi bolıñız» dep ötiniş jasadı. Men, ärine, olardıñ wsınısınan bas tarttım. Öytkeni men Türkistandağı türik adamı üşin, äsirese Türkistannıñ wlt-azattıq tuın kötergen adam üşin arğın, qıpşaqtı bılay qoyıp, tipti özbek, qazaq, türkimen bolıp bölinudiñ özi Türkistan türikterin bölşektep, ölimge bastaytın jol ekenin jaqsı biletin edim…
Aqırında «alaşordaşımın» degen jalğan bürkenşik attı jamılıp, qıpşaq ruınan satqın, şoqındı Stepnov-Älibi Jangeldin Torğay dalasına jetti. Öz bası qazaq dalasına attap basa almas edi. Onıñ janında orıs qızıl gvardiyası jürdi. Köp ötpey Stepnov-Jangeldin töreden şıqqan Älihan men arğınnan Ahmet, Miryakubtarğa qıpşaq Amangeldini aydap saldı. Stepnov-Jangeldin men Amangeldiniñ mañayına orıs qızıl gvardiyası men orıs mwjıqtarın toptap qiyan-keski soğıs aştı. «Bol'şevik» sözin «qıpşaq» dep tüsingen qarañğı Amangeldi alaşordaşılarmen bolğan bir şayqasta qaza taptı.
Şındıq, mine, osınday. Bwl künde bol'şevikter «batır bol'şevik» Amangeldini «wltşıl, keri töñkerisşil Miryakub Dulat öltirdi» dep, jala jauıp, Türkistan türikteriniñ eñ körnekti, eñ sıylı ökilderiniñ birinen sanalatın bir iri twlğanıñ közin joymaq boldı. Bälkim, bol'şevikter Miryakubtıñ közin joyıp ta ülgergen şığar… 1936 jıl. Şoqay M. Tañdamalı, 2 tom. – Almatı, 1999. – 79-82-bb.
e-history.kz
Pikir qaldıru