بۇگىن قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى، قوعام قايراتكەرى، قعا اكادەميگى، حالقىنا “اباي جولى” سەكىلدى تەڭدەسسىز رومان سىيلاپ، ۇلتىن الەمگە تانىتقان مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ تۋعان كۇنى. ول 1897 جىلى سەمەي وڭىرىندە، قازىرگى اباي اۋدانىندا 28 قىركۇيەك كۇنى دۇنيە ەسىگىن اشقان.
“پۋشكيننىڭ تەگى – اراب” دەگەندى ءجيى ەستيتىنىمىزدەي، اراكىدىك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە اتالارىنىڭ اراب ەكەنىن، رۋى قوجا بولعانىن جازۋشى تۋرالى كىتاپتاردان وقىپ قالامىز. بىراق جازۋشى بابالارىنىڭ قازاق دالاسىنا قالاي كەلگەنى، ولاردىڭ كىمنەن تارايتىنى جونىندە ناقتى مالىمەتتى ءبارىمىز بىلە بەرمەۋىمىز مۇمكىن. مىنە، كوكەيىمىزدى تەسكەن وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، جازۋشىنىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا ونىڭ مۋزەي-ۇيىنە قوناققا باردىق.
مۋزەي الماتى قالاسىنداعى م.تولەباەۆ پەن اباي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان. كەزىندە جازۋشىنىڭ ءوزى تۇرعان بۇل ءۇيدىڭ اينالاسىن اعاش كومكەرىپ تۇرعاندىقتان، ادەيىلەپ ىزدەپ بارماعان جان تاپپاي دا قالۋى مۇمكىن.
ءزاۋلىم، كورىكتى، ەكى قاباتتى ءۇي سىرتىنان قاراساڭ، كوز تارتارلىق. قابىرعاسىندا كوشەنىڭ اتاۋى مەن ءنومىرى ىلىنگەن.
ال سىرتىندا وسى ۇيدە جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قاي جىلى تۇرعاندىعى جازىلعان.
ال ءۇيدىڭ ارت جاعىنان كەلگەندە عيماراتتىڭ ول زامان ءۇشىن عانا ەمەس، قازىرگى ءداۋىر ءۇشىن دە قانشالىقتى كوركەم ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
1949 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ “اباي جولى” كىتابى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق الادى. سودان العان قارجىلاي سىيلىعىنا وسى جەردى ساتىپ العان ەكەن. ءۇيدىڭ جوباسىن اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ارحيتەكتورى گ.گەراسيموۆ سىزعان ءارى كەي جەرلەرىنە جازۋشى دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىرعان. ءۇي 1949 جىلى سالىنا باستالىپ، قۇرىلىسى 1951 جىلى اياقتالعان.
ءبىزدى ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى ءشاربان جاشيبەكوۆا اپايىمىز كۇتىپ الىپ، داڭقتى جازۋشىنىڭ تابانىنىڭ تابى قالعان تابالدىرىقتان اتتاتىپ، ىشكە قاراي كىرگىزدى. كوز الدىمىزدان وزگە الەمنىڭ ەسىگى اشىلعانداي بولدى. ءۇيدىڭ استىڭعى قاباتىندا – 4, ۇستىڭگى قاباتىندا ءۇش بولمە بار. ءبىز الدىمەن مۇحاڭنىڭ قوناق كۇتەتىن شاعىن بولمەسىنە كىردىك. ويتكەنى، جازۋشىنىڭ ءوزى جەكەلەگەن قوناقتارىن سول بولمەدە قابىلداعان ەكەن.
بولمەدە قوناقتار وتىراتىن جۇمساق ديۆاندار مەن ۇستەلدەن باسقا، فورتەپيانو دا تۇر. بۇل اسپاپتا مۇحاڭنىڭ ءوزى ويناي الماسا دا، وعان كەلەتىن قوناقتاردىڭ اراسىندا انشىلەر مەن مۋزىكانتتار بولعانى بەلگىلى. جازۋشى جاقسى تىڭداۋشى بولسا كەرەك. ويتكەنى بۇل ۇيدە ءانشى كۇلاش بايسەيىتوۆا، جامال وماروۆا، اعايىندى ابدۋلليندەردىڭ قوناقتا بولعانى تۋرالى دەرەكتەر بار.
نازارىمىزدى تاعى ءبىر اۋدارعان دۇنيە ءۇي قابىرعالارىنا ىلىنگەن ادەمى كارتينالار بولدى. مۇحاڭ سۋرەت ونەرىن دە ەرەكشە ۇناتسا كەرەك. ءار كارتينا تالعاممەن تاڭدالعان. ءارى كوپشىلىگى بەلگىلى سۋرەتشى ورال تاڭسىقباەۆقا تيەسىلى ەكەن.
ءارى مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ جاپونيا، ۇندىستانعا ساارلارى بارىسىنان الىپ كەلگەن ەسكەرتكىشتەرى دە ءۇيدىڭ ءسانىن كەلتىرىپ تۇر.
بۇل بولمەدە ۇلكەن قوناقاسىلار بەرىلىپ، كوپتەگەن قوناقتار كۇتىلگەن. مىنا ۇستەلدى سوزعاندا 30-عا جۋىق ادام سيادى ەكەن.
ال مىناۋ جازۋشىنىڭ قارىنداسى ءۇميانىڭ بولمەسى. ءۇميا كۇيەۋى مەن بالالارىنان ەرتە ايرىلىپ، اعاسىمەن بىرگە تۇرعان ەكەن. بولمەدەگى ۇلكەن، ادەمى ساندىقتى كەزەكتى ءبىر مەرەيتويىندا اۋەزوۆكە كولحوز جۇمىسشىلارى سىيلاپ، ول ونى قارىنداسىنا تارتۋ ەتىپتى.
ال ءۇميا اپامىزدىڭ بولمەسىندەگى ءدىني بەلگىلەرى بار مىنا سۋرەتتەر ءبىزدى، مازالاپ جۇرگەن سۇراعىمىزعا قايتا الىپ كەلدى.
سۇراۋدى ۇمىتپادىق. ويلاعانىمىزداي داڭقتى جازۋشىنىڭ مۋزەي-ۇيىنە ساپار ءبىزدىڭ اۋەزوۆ تۋرالى بىلەتىنىمىزدى بۇرىنعىسىنان دا تولىقتىرا ءتۇستى. اسىرەسە، جازۋشىنىڭ شىققان تەگىنە قاتىستى دەرەكتەرگە قانىعا تۇستىك. مۇحتاردىڭ بابالارىنىڭ قونىستانعان ءوڭىرى تۇركىستان قالاسىنىڭ ماڭايى ەكەن. ولاردى شىعىس وڭىرىنە، ونىڭ ىشىندە سەمەي توپىراعىنا حالقىنىڭ دىننەن الىستاپ بارا جاتقانىنا ۋايىمداعان كەڭگىرباي بي اتتاي قالاپ XVIII عاسىردا: ء“بىزدىڭ ەلگە ءدىن ۇيرەت” دەپ شاقىرتىپ الىپ، ءوز جانىنان قونىس بەرىپتى. مىنە، وسىدان باستاپ توبىقتى رۋى ءدىننىڭ كەي ماسەلەلەرىن ابدىقوجادان، كەيىن ونىڭ بالاسى بەردىقوجادان سۇراپ، ۇيرەنىپ، وتىرعان.
ال اتا-بابالارىنىڭ تۇركىستان جەرىنە قالاي كەلگەنى تۋرالى جازۋشىنىڭ ۇلى مۇرات اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى: “اكەمىزدىڭ ءوزى دە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز كەزىندە ارابتىڭ ءشول دالاسىنان كەلگەن” دەپ وتىراتىن. ول كىسى ءوز بالالارىنا، ونىڭ ىشىندە باۋىرىم ەرنار ەكەۋمىزگە جەتى اتامىزدى مۇحتار، ومارحان، اۋەز، بەردىقوجا، ابدىقوجا دەپ ۇيرەتەتىن. اكەم ءبىر ەستەلىكتەرىندە بالا كەزىندە ۇلكەن قولجازبا كورگەنىن ايتادى. ونىڭ ۇزىندىعىنىڭ ءوزى سەگىز مەترگە جۋىق بولعان ەكەن. ول اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىرعان بابالارىمىزدىڭ شەجىرەسى كورىنەدى. شەجىرەگە قاراعاندا، اكەمىز ازىرەت ءاليدىڭ قىرىق بەسىنشى ۇرپاعى بولادى. ارعى اتامىز باقسايىس – جيىرما ءۇشىنشى ۇرپاق. ازىرەت ءاليدىڭ مۇحامەد-قانافيا اتتى ۇلىنان ءبىز تارايمىز. قوجالار XVIII عاسىردا وزدەرىنىڭ رۋحاني مىندەتىن جاقسى اتقارعان. ولار سانالى تۇردە ادامدارىن جان-جاققا، سونىڭ ىشىندە سولتۇستىك ءۇندىستان، شىعىس تۇركىستان، قىتاي ولكەسىنە، كاۆكاز جەرىنە جىبەرگەن. سول ۋاقىتتارى قوجالار قازاقستاننىڭ دا كوپ بولىكتەرىنە كەلگەن. ولاردىڭ ماقساتى – كۇشەيگەن باتىسقا قارسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ، ءدىن تاراتۋ بولعان. بابالارىمىز اياگوزگە كوشىپ كەلگەننەن كەيىن قۇنانباي ءوزىنىڭ بالالارىن قوجالاردىڭ ۇرپاقتارىمەن ارالاستىرىپ، دوستاستىرىپ وتىرعان. قۇنانباي ءوزى اۋەز اتاعا قۇرمەت ءبىلدىرىپ ء“اۋ قوجا” دەپ اتاعان ەكەن. ءوزى قاجىلىقتان قايتقاندا اتامىزعا تازا اسىل تاستان تاسپيىق، جايناماز جانە قۇران كىتاپ اكەلىپ بەرگەن. اۋەز اتامىز قايتىس بولعاندا ءوز وسيەتى بويىنشا سول تاسپيىق قابىرىنە سالىنىپتى”.
وتكەنگە ءسال ساياحات جاساپ، تاريحقا قانىعىپ الدىق تا، جازۋشىنىڭ ۇيىندەگى ەكسكۋرسيامىزدى ارى قاراي جالعاستىرىپ، مۇحاڭنىڭ جۇمىس كابينەتىنە كىردىك. قابىرعا تولى ءيىن تىرەسكەن كىتاپ.
“كىتاپ اتاۋلى دوسى بولا باستاعان شاقتان بىلاي عانا ءاربىر جان ءوزىن ينتەلليگەنت بولا باستادىم دەپ ساناۋىنا بولادى” دەگەن مۇحاڭنىڭ مىنا كىتاپحاناسىندا التى مىڭعا جۋىق كىتاپ بار دەسەدى. ال كابينەتتىڭ بۇرىشىنداعى مىنا ءبىر كىشكەنتاي بولمە جازۋشىنىڭ دوستارىمەن وي، پىكىر جارىستىراتىن جەرى بولسا كەرەك.
قازىر كەڭىنەن تارالىپ كەتكەن “حالىق پەن حالىقتى، ادام مەن ادامدى تەڭەستىرەتىن نارسە – ءبىلىم” دەگەن قاناتتى ءسوز دە وسى ءبىر ۇلى جازۋشىعا تيەسىلى.
جۇمىس ۇستەلىندە جاتقان جازۋشىنىڭ قولجازبالارى مۇحاڭنىڭ تياناقتى ادام بولعانىن ايعاقتايتىنداي.
ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. مۇندا نەگىزىنەن جاتىن بولمەلەر ورنالاسىپتى. ءبىرىنشى باس سۇققانىمىز مۇحتار ومارحانۇلى مەن ۆالەنتينا نيكولاەۆنانىڭ جاتىن بولمەسى بولدى. قوس توسەك، شيفونەر، اينا – بۇل بولمەنىڭ نەگىزگى جيھازدارىنىڭ ءبىرى. شيفونەردە مۇحاڭ كيگەن كيىمدەر كۇنى-بۇگىنگە دەيىن ءىلۋلى تۇرعانىن كوردىك.
ال مىناۋ مۇحاڭنىڭ سۇيىكتى قىزى، دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ كەلىنى ءلايلانىڭ بولمەسى. ءلايلا اكەسى ومىردەن وتكەننەن كەيىن 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت وسى مۋزەيدىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقاردى.
مىنا بولمەگە كوز جۇگىرتكەن ادام جازۋ ۇستەلى مەن كىتاپتارعا، قۇستاردىڭ مۇسىندەرىنە قاراپ، عالىمنىڭ بولمەسى ەكەنىن بىردەن اڭعارسا كەرەك. ويتكەنى بۇل بولمە جازۋشىنىڭ عالىم ۇلى، الاكولدىڭ شاعالاسىن تاۋىپ، ونى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن ەرناردىڭ بولمەسى. وسى ۇستەلدە مۇحاڭ اتاقتى “اباي جولىن” ءبىتىرىپ، كەيىن ۇلىنا سىيعا تارتقان ەكەن.
ال مىنا جەردە جازۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە شاتىر ءارى گاراج بولعان. بۇگىندە بۇل مۋزەيدىڭ ءبىر بولىگى.
ىشىندە جازۋشى ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭىنەن سۋرەتتەر، كىتاپتار، كيىمدەرى تۇر.
ال ەسىك الدىنداعى مىنا جاڭعاق اعاشىن كەزىندە مۇحاڭ ءوز قولىمەن وتىرعىزىپتى. تالاي جىلدان بەرى جەمىس بەرىپ كەلە جاتقان بۇل اعاشتىڭ جاڭعاعىنان ءدام تاتۋ باقىتى بىزگە دە بۇيىرىپتى.
مۋزەي قىزمەتكەرى ۇسىنعان قوس جاڭعاقتى قۋانا قالتامىزعا سالىپ الدىق. نەگە ەكەنىن، جازۋشىنىڭ ارتىندا قالعان مول مۇرا، توم-توم روماندارى مەن اڭگىمەلەرى، عىلىمي زەرتتەۋلەرى ماعان وسى جاڭعاق اعاشىنداي ەلەستەدى. ونىڭ مول مۇراسىنىڭ جەمىسىن كەشەگىلەر دە جەدى، بۇگىن بىزگە بۇيىردى، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ دا تالاي ءدام تاتارى حاق…