Bügin qazaqtıñ wlı jazuşısı, qoğam qayratkeri, QĞA akademigi, halqına “Abay jolı” sekildi teñdessiz roman sıylap, wltın älemge tanıtqan Mwhtar Omarhanwlı Äuezovtiñ tuğan küni. Ol 1897 jılı Semey öñirinde, qazirgi Abay audanında 28 qırküyek küni dünie esigin aşqan.
“Puşkinniñ tegi – arab” degendi jii estitinimizdey, arakidik Mwhtar Äuezovtiñ de atalarınıñ arab ekenin, ruı qoja bolğanın jazuşı turalı kitaptardan oqıp qalamız. Biraq jazuşı babalarınıñ qazaq dalasına qalay kelgeni, olardıñ kimnen taraytını jöninde naqtı mälimetti bärimiz bile bermeuimiz mümkin. Mine, kökeyimizdi tesken osı swraqqa jauap izdep, jazuşınıñ tuğan küni qarsañında onıñ muzey-üyine qonaqqa bardıq.
Muzey Almatı qalasındağı M.Tölebaev pen Abay köşeleriniñ qiılısında ornalasqan. Kezinde jazuşınıñ özi twrğan bwl üydiñ aynalasın ağaş kömkerip twrğandıqtan, ädeyilep izdep barmağan jan tappay da qaluı mümkin.
Zäulim, körikti, eki qabattı üy sırtınan qarasañ, köz tartarlıq. Qabırğasında köşeniñ atauı men nömiri ilingen.
Al sırtında osı üyde jazuşı Mwhtar Äuezovtiñ qay jılı twrğandığı jazılğan.
Al üydiñ art jağınan kelgende ğimarattıñ ol zaman üşin ğana emes, qazirgi däuir üşin de qanşalıqtı körkem ekenin bayqauğa boladı.
1949 jılı Mwhtar Äuezov “Abay jolı” kitabı üşin Memlekettik sıylıq aladı. Sodan alğan qarjılay sıylığına osı jerdi satıp alğan eken. Üydiñ jobasın Abay atındağı opera jäne balet teatrınıñ arhitektorı G.Gerasimov sızğan äri key jerlerine jazuşı da öz ülesin qosıp otırğan. Üy 1949 jılı salına bastalıp, qwrılısı 1951 jılı ayaqtalğan.
Bizdi ekskursiya jetekşisi Şärban Jaşibekova apayımız kütip alıp, dañqtı jazuşınıñ tabanınıñ tabı qalğan tabaldırıqtan attatıp, işke qaray kirgizdi. Köz aldımızdan özge älemniñ esigi aşılğanday boldı. Üydiñ astıñğı qabatında – 4, üstiñgi qabatında üş bölme bar. Biz aldımen Mwhañnıñ qonaq kütetin şağın bölmesine kirdik. Öytkeni, jazuşınıñ özi jekelegen qonaqtarın sol bölmede qabıldağan eken.
Bölmede qonaqtar otıratın jwmsaq divandar men üstelden basqa, fortep'yano da twr. Bwl aspapta Mwhañnıñ özi oynay almasa da, oğan keletin qonaqtardıñ arasında änşiler men muzıkanttar bolğanı belgili. Jazuşı jaqsı tıñdauşı bolsa kerek. Öytkeni bwl üyde änşi Küläş Bayseyitova, Jamal Omarova, ağayındı Abdullinderdiñ qonaqta bolğanı turalı derekter bar.
Nazarımızdı tağı bir audarğan dünie üy qabırğalarına ilingen ädemi kartinalar boldı. Mwhañ suret önerin de erekşe wnatsa kerek. Är kartina talğammen tañdalğan. Äri köpşiligi belgili suretşi Oral Tañsıqbaevqa tiesili eken.
Äri Mwhtar Omarhanwlınıñ Japoniya, Ündistanğa saarları barısınan alıp kelgen eskertkişteri de üydiñ sänin keltirip twr.
Bwl bölmede ülken qonaqasılar berilip, köptegen qonaqtar kütilgen. Mına üsteldi sozğanda 30-ğa juıq adam siyadı eken.
Al mınau jazuşınıñ qarındası Ümiyanıñ bölmesi. Ümiya küyeui men balalarınan erte ayrılıp, ağasımen birge twrğan eken. Bölmedegi ülken, ädemi sandıqtı kezekti bir mereytoyında Äuezovke kolhoz jwmısşıları sıylap, ol onı qarındasına tartu etipti.
Al Ümiya apamızdıñ bölmesindegi dini belgileri bar mına suretter bizdi, mazalap jürgen swrağımızğa qayta alıp keldi.
Swraudı wmıtpadıq. Oylağanımızday dañqtı jazuşınıñ muzey-üyine sapar bizdiñ Äuezov turalı biletinimizdi bwrınğısınan da tolıqtıra tüsti. Äsirese, jazuşınıñ şıqqan tegine qatıstı derekterge qanığa tüstik. Mwhtardıñ babalarınıñ qonıstanğan öñiri Türkistan qalasınıñ mañayı eken. Olardı Şığıs öñirine, onıñ işinde Semey topırağına halqınıñ dinnen alıstap bara jatqanına uayımdağan Keñgirbay bi attay qalap XVIII ğasırda: “Bizdiñ elge din üyret” dep şaqırtıp alıp, öz janınan qonıs beripti. Mine, osıdan bastap Tobıqtı ruı dinniñ key mäselelerin Äbdiqojadan, keyin onıñ balası Berdiqojadan swrap, üyrenip, otırğan.
Al ata-babalarınıñ Türkistan jerine qalay kelgeni turalı jazuşınıñ wlı Mwrat Äuezov bılay dep jazadı: “Äkemizdiñ özi de bizdiñ ata-babalarımız kezinde arabtıñ şöl dalasınan kelgen” dep otıratın. Ol kisi öz balalarına, onıñ işinde bauırım Ernar ekeumizge jeti atamızdı Mwhtar, Omarhan, Äuez, Berdiqoja, Äbdiqoja dep üyretetin. Äkem bir estelikterinde bala kezinde ülken qoljazba körgenin aytadı. Onıñ wzındığınıñ özi segiz metrge juıq bolğan eken. Ol atadan balağa miras bolıp qalıp otırğan babalarımızdıñ şejiresi körinedi. Şejirege qarağanda, äkemiz Äziret Älidiñ qırıq besinşi wrpağı boladı. Arğı atamız Baqsayıs – jiırma üşinşi wrpaq. Äziret Älidiñ Mwhamed-Qanafiya attı wlınan biz taraymız. Qojalar XVIII ğasırda özderiniñ ruhani mindetin jaqsı atqarğan. Olar sanalı türde adamdarın jan-jaqqa, sonıñ işinde Soltüstik Ündistan, Şığıs Türkistan, Qıtay ölkesine, Kavkaz jerine jibergen. Sol uaqıttarı qojalar Qazaqstannıñ da köp bölikterine kelgen. Olardıñ maqsatı – küşeygen Batısqa qarsı jergilikti halıqtıñ ruhın köteru, din taratu bolğan. Babalarımız Ayagözge köşip kelgennen keyin Qwnanbay öziniñ balaların qojalardıñ wrpaqtarımen aralastırıp, dostastırıp otırğan. Qwnanbay özi Äuez atağa qwrmet bildirip “Äu qoja” dep atağan eken. Özi qajılıqtan qaytqanda atamızğa taza asıl tastan taspiıq, jaynamaz jäne Qwran kitap äkelip bergen. Äuez atamız qaytıs bolğanda öz ösieti boyınşa sol taspiıq qabirine salınıptı”.
Ötkenge säl sayahat jasap, tarihqa qanığıp aldıq ta, jazuşınıñ üyindegi ekskursiyamızdı arı qaray jalğastırıp, Mwhañnıñ jwmıs kabinetine kirdik. Qabırğa tolı iin tiresken kitap.
“Kitap ataulı dosı bola bastağan şaqtan bılay ğana ärbir jan özin intelligent bola bastadım dep sanauına boladı” degen Mwhañnıñ mına kitaphanasında altı mıñğa juıq kitap bar desedi. Al kabinettiñ bwrışındağı mına bir kişkentay bölme jazuşınıñ dostarımen oy, pikir jarıstıratın jeri bolsa kerek.
Qazir keñinen taralıp ketken “Halıq pen halıqtı, adam men adamdı teñestiretin närse – bilim” degen qanattı söz de osı bir wlı jazuşığa tiesili.
Jwmıs üstelinde jatqan jazuşınıñ qoljazbaları Mwhañnıñ tiyanaqtı adam bolğanın ayğaqtaytınday.
Ekinşi qabatqa köterildik. Mwnda negizinen jatın bölmeler ornalasıptı. Birinşi bas swqqanımız Mwhtar Omarhanwlı men Valentina Nikolaevnanıñ jatın bölmesi boldı. Qos tösek, şifoner, ayna – bwl bölmeniñ negizgi jihazdarınıñ biri. Şifonerde Mwhañ kigen kiimder küni-büginge deyin iluli twrğanın kördik.
Al mınau Mwhañnıñ süyikti qızı, Dinmwhamed Qonaevtıñ kelini Läylanıñ bölmesi. Läyla äkesi ömirden ötkennen keyin 30 jılğa juıq uaqıt osı muzeydiñ direktorı qızmetin atqardı.
Mına bölmege köz jügirtken adam jazu üsteli men kitaptarğa, qwstardıñ müsinderine qarap, ğalımnıñ bölmesi ekenin birden añğarsa kerek. Öytkeni bwl bölme jazuşınıñ ğalım wlı, Alaköldiñ şağalasın tauıp, onı ğılımi aynalımğa engizgen Ernardıñ bölmesi. Osı üstelde Mwhañ ataqtı “Abay jolın” bitirip, keyin wlına sıyğa tartqan eken.
Al mına jerde jazuşınıñ közi tirisinde şatır äri garaj bolğan. Büginde bwl muzeydiñ bir böligi.
İşinde jazuşı ömiriniñ är kezeñinen suretter, kitaptar, kiimderi twr.
Al esik aldındağı mına jañğaq ağaşın kezinde Mwhañ öz qolımen otırğızıptı. Talay jıldan beri jemis berip kele jatqan bwl ağaştıñ jañğağınan däm tatu baqıtı bizge de bwyırıptı.
Muzey qızmetkeri wsınğan qos jañğaqtı quana qaltamızğa salıp aldıq. Nege ekenin, jazuşınıñ artında qalğan mol mwra, tom-tom romandarı men äñgimeleri, ğılımi zertteuleri mağan osı jañğaq ağaşınday elestedi. Onıñ mol mwrasınıñ jemisin keşegiler de jedi, bügin bizge bwyırdı, keleşek wrpaqtıñ da talay däm tatarı haq…