Vengriyadağı küzgi qırğınğa qatısqan qazaqstandıq soldattar
60 jıl bwrın osı aptada vengr halıq revolyuciyası bastalğannan keyin sovet äskerleri Budapeştke kirip, narazılıq akciyasın küşpen bastı. Ol kezde sovet armiyası qatarında qazaqstandıqtar da bolğan. Olar qazir 1956 jılğı oqiğalar jaylı özgeşe oylaydı.
Sovet basşısı Nikita Hruşevtiñ KPSS-tiñ 20-s'ezindegi Stalinniñ jeke basına tabınudı äşkerelegen «Jeke basqa tabınu jäne onıñ zardaptarı turalı» qwpiya bayandaması SSSR ğana emes, socialistik lager'ge kiretin özge elderde de «jılımıqqa» wlastı. Vengrler de Mat'yaş Rakoşi ornatqan stalindik ülgidegi rejimde ömir sürdi.
Vengriyadağı «jılımıq» 1956 jılğı qazannıñ 24-i küni Imre Nad' bastağan revolyuciyağa wlastı. Biraq halıq narazılığı sovet äskerleri kömegimen ayausız basıp-janşılıp, jüzdegen vengr qaza taptı. Azattıq tilşisine sovettiñ okkupaciyalıq äskeri qatarında bolğan qazaqstandıq soldattardıñ keybirimen söylesudiñ säti tüsti.
KİŞİ SERJANT HANAFEEV
Kişi serjant Tim Hanafeev şekara tübindegi Ujgorod qalasında atqıştar polkınıñ avtomatşısı bolğan. Qazannıñ 22-si jäne 23-i künderi olardıñ polkı sovet-vengr şekarasına qaray jıljıp, Budapeştke bet alğan. Polk qalağa tañ atıp qalğan kezde jetken. Hanafeevtiñ vzvodına äldebir elşilikti qorğau mindeti jüktelgen. Qaru-jaraqtan Kalaşnikov avtomatı men altı oq tolı magazin bergen. Eki künnen keyin olar qaladan şığıp, 60 kilometrdey jerde kütip twrğan.
Qaraşanıñ 4-i küni «dereu Budapeşt qalasına kirip, qarsılıq tanıtqandar bolsa atıñdar!» degen bwyrıq tüsken. Äue şabuılına qarsı qorğanıs ğimaratına jaqınday bergende avtomattan oqatıla bastağan. Olar da jata qalıp, qarsı oq jaudırğan. Arttarında tanki kele jatqan. «Tankiden älgi ğimarattı közdep kumulyativti snaryadpen atıp qalıp edi, birden tınıştıq ornadı» deydi almatılıq Tim Hanafeev. Äsker ğimaratqa basıp kirip,vengrler berilgen, olardan tau bolıp üyilgen qaru-jaraq alınğan.
Älgi atıstan keyin sovet äskeri bir ay boyı köşelerdi toruıldap, köterilisşilerdi qarusızdandırumen aynalısqan. Äueli Buda, sosın Peş (qalanıñ Dunay özeni bölip jatqan eki böligi osılay ataladı) audandarında bolğan. Oficer olarğa «limonka» dep atalatın granata taratıp berip, «Pod'ezdge laqtırıp qalıñdar da, esikti jaba qoyıñdar. Jwrt sırtqa atıp şıqqan kezde, «qaru bar ma? dep swrañdar. Joq dese, arı qaray barıñdar» dep üyretken.
Olarğa kömekke Lenigrad äskeri okrugınan desantşılar kelgen. Tünde vengrdiñ jük kölikterine otırıp tünimen qala köşelerin toruıldağan. Tosqauılğa tap bolıp, köbi qaza tapqan. Hanafeev «Bir küni tañerteñ terezeden tömenge qarasam, esik aldında kölik twr eken, onıñ üstinen köp etikterdiñ bası körinip jattı» deydi.
ARDAGER PİKİRİ
Kişi serjant YUriy Padyukov qızmet etetin artilleriyalıq polktı da Vengriyağa Ujgorod qalasınan attandırğan. Ol 120 millimetrlik zeñbirektiñ komandiri bolğan. Qazannıñ 22-si küni dabılmen oyatıp, sovet-vengr şekarasınan ötkennen keyin Budapeşt jaqqa bettegen.
Polk Budapeştke eki märte – ekinşi märte qaraşanıñ 4-inde kirgen. Atıs poziciyaları qalanıñ eñ şetinde – Avstriyağa ketetin jol bastalatın twsta bolğan. Vengrlerdi jartı kün boyı atqılağan. Kenet tau jaqtağı auır zeñbirekten olardı da atqılay bastağan.
Dereu tanki şaqırtıp, oğan işinde Padyukov ta bar, jeti artillerist qarğıp şıqqan. Oq jaudırıp jatqan zeñbirekti taptap, oq atıp jatqan jerge tez jetip barğan. Vengrler şeginbes bwrın atısa bastağan. Älgi atıs kezinde ağa leytenant jaralanıp, onı Padyukov oqtıñ astınan alıp şıqqan. Bwl üşin oğan «Erligi üşin» medalin bergen.
Ardager «Ol kezde patriot boldıq. Bwyrıqtı orındadıq» deydi. Egipette oqiğa bastalğan kezde ol jaqqa tipti öz erkimen barğısı kelgender bolğan. «Vengriyada kimderge qarsı soğıstıñızdar?» degen swraqqa sovet armiyasınıñ ardageri qazir «putç» wyımdastırğan «kontrevolyucionerlerge qarsı soğıstıq» dep jauap berdi.
TAS ATQANDARDI TANKİMEN ATU
1956 jılı leytenant Hasen Ibraev Nadvornıy qalasındağı (Karpat äskeri okrugı ) pulemetşiler vzvodında komandir bolğan. Qazannıñ 22-sinde äskeri dabıl qağılğan. Polktegilerge Vengriyada operaciya bastaldı dep habarlağan. Komandovanie «olar eşqanday interventter emes, bilikti socializmnen özgeşe qoğam ornatqısı keletin faşister basıp aldı» dep tüsindirgen. Imre Nad' turalı «socializm mwrattarına opasızdıq jasadı» dep habarlağan.
Polk üş kün jürip Vengriyağa Karpat asuı arqılı kirgen. Onıñ vzvodı (22 adam) üsti aşıq berendi transporttauşıda otırğan, arttarınan tankiler, zeñbirekter jürip otırğan. Qazannıñ 29-ında N'ired'haze qalasınan ötken. Halıq olardı öşpendilikpen qarsı alğan. Kolonnalarğa ülken tastar laqtırıp, birneşe zeñbirekşi jaraqat alğan. Tank polkınıñ Ekinşi düniejüzilik soğısqa qatısqan komandiri şıdamay, tas laqtırıp jatqandar jaqqa tankti bwrıp, atıp qalğanda, üydiñ ornı ğana qalğan. Şabuıl toqtağan.
Mişkol'c qalasınan jeti-segiz kilometr jerdegi bir seloğa ayaldap, älgi jerde üş-tört kün twrğan. Qaraşanıñ 4-inde oficerlerge qalanıñ mañızdı nısandarına qaray betteuge bwyrıq berilgen.
Ibraevtıñ vzvodına bes qabattı äkimşilik ğimarattı qorşauğa aludı bwyırğan. Ol jerge tüngi sağat törtte kelgen. Eki qondırğını tanki şabuıl jasauı mümkin jaqqa qaratıp ornalastırudı bwyırıp, on şaqtı pulemetşini sırtta qaldırğan.
Sovet soldattarı keledi dep kütpegen köbinese 15-18 jastağı vengrler şoşıp ketken. Olardı wyıqtap jatqan jerinen bas salğan. Ğimarattıñ bir qabatın qaldırmay tügel tekserip şıqqan. Şabuıl kezinde olarğa aldın ala üyretken «Toqta!», «Köter qolıñdı!», «Qaruıñdı tasta!» degen üş auız vengr sözi kömektesken. Bir oq atpastan 100 şaqtı adamdı qarusızdandırğan. Eki kölikke jük bolatın qaru-jaraq (vintovka, pulemetter) tartıp alğan. Kündizgi sağat 12-de barlıq vengrlerdi bosatıñdar degen jarlıq tüsken. Keyin bwlar älgi ğimarattı küzetken.
Sosın olarğa Mişkol'c qalasınan 17 kilometr jerdegi radiostanciyanı basıp alıp, baqılau ornatu mindetin jüktegen. Qaraşa merekesinen keyin Mişkol'c qalası töñiregindegi derevnyalardı qarudan tazartu turalı bwyrıq tüsken. Olar bwl mindetti eki künde orındap şıqqan.
Leytenant (keyin ağa leytenant alğan) Ibraev Vengriyada 1962 jılğa deyin qalğan.
Zapastağı mayor Ibraev «eger SSSR äsker kirgizuge birer kün keşikkende, Imre Nad'tıñ ötinişimen ol jaqqa Batıs elderiniñ äskeri kirer edi» dep oylaydı. Biraq ol «Meniñşe, biz dwrıs istegen joqpız. El täuelsizdigine qatıstı mäseleni halıqtıñ özi şeşui tiis. Qazir men solay tüsinemin. Biraq ol kezde 26 jasta bolatınmın, sondıqtan sayasi mäselelerdi onşa tüsinbeytinmin» deydi.
1956 JILDAN KEYİN
Sovettiñ keyinnen jariyağa şıqqan derekterine qarağanda, 1956 jılğı qazan-qaraşa aylarında sovet äskerlerinen 720 adam qaza tauıp, habar-oşarsız ketken, 1540 adam jaralanıp, zaqım alğan (qarañız: «Grif sekretnosti snyat. Poteri Voorujennıh Sil SSSR v voynah, boevıh deystviyah i boevıh konfliktah». Statististikalıq zertteu. Mäskeu, 1993).
Mäskeude1998 jılı şıqqan «Sovet Odağı jäne 1956 jılğı vengr dağdarısı» degen kitapta 1956 jılğı qazannıñ 23-inen jeltoqsannıñ 31-ine deyin 2 652 vengr qaza tauıp, 19 226 adam jaralanğan degen derek bar. Olardıñ işinde şayqasta ğana emes, beybit şeruşilerge oq atu kezinde qaza tapqandar (350-ge juıq) men otandastarınıñ qolınan tergeusiz, sotsız mert bolğan (twtqındardı atu) azamattar bar. Sovet äskerleriniñ de, vengrlerdiñ de adam şığınına qatıstı derekter tolıq emes degen boljam bar.
Keyingi üş jılda Vengriyanıñ jaña basşısı YAnoş Kadardıñ rejimi bülikke qatısqanı üşin 3 400 adamdı jazalap, 22 mıñ adamdı türmege qamadı, 200 mıñ vengr elden ketip qaldı (qarañız: «Vengriya ot padeniya jeleznogo zanavesa do prisoedineniya k Şengenskoy zone». Vengriya Respublikası sırtqı ister ministrliginiñ basılımı). KGB kömegimen wstalğan Imre Nad' ta jazalandı (1958 jılı öltirildi).
Vengriyada socializm saqtalıp qalğanımen, özge socialistik eldermen salıstırğanda, 1962 jıldan bastap Vengriyada diktaturanıñ «jaylılau» türi ornadı. «Kim bizge qarsı emes, sol bizben birge» principin jariyalağan Kadar 1956 jılğı oqiğağa qatısuşılarğa jappay raqımşılıq jariyaladı. Äldebir ekonomikalıq reformalar da jürgizildi, mısalı, narıqtıq ekonomika elementteri engizildi. Nätijesinde Vengriya socialistik elder işinde halıqtıñ twrmıs deñgeyi eñ joğarı elderdiñ biri boldı.
1989 jılı Vengriyada kommunistik rejim beybit jolmen qwlap, el kapitalistik ekonomikağa köşti. Sol jılı Imre Nad'tı aqtap, onıñ süyegi saltanatpen qayta jerlendi. 1956 jıldıñ küzindegi oqiğalardı tüsindiru sarını da özgerdi. 1990 jılı Vengriyada 1956 jılğı oqiğalardı «revolyuciya jäne täuelsizdik jolındağı soğıs» retinde tüsindiru turalı zañ qabıldandı. 1956 jılğı revolyuciyanı 1989 jılğı «maqpal» revolyuciyanıñ bastaması retinde qarastıradı. Qos künniñ qazannıñ 23-ine say kelui kezdeysoqtıq emes.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru