ءوز داۋiرiندە سەگiز سەرi, نياز سەرi­لەردiڭ ءداستۇرiن جالعاستىرعان بiرجان سال ارقادا تۇتاس انشiلiك مەكتەپ قالىپتاستىرىپ، قازاق مۋزىكاسىن جاڭا بيiككە كوتەردi. ونى ۇستاز تۇتقان ونەردەگi شاكiرتتەرiنiڭ ءوزi بiر-بiر تۇلعا! حالقىمىز اقان سەرi, بالۋان شو­لاق، ۇكiلi ىبىراي، ءيمانجۇسiپ، جاياۋ مۇسا، ەستاي جانە باسقا دا اقىن، ءانشi, كومپوزيتورلاردىڭ ەسiمiن قاشاندا ۇلكەن قۇرمەتپەن اتاعان. “بiرجان – سال-سەرi, ءانشi-كومپوزيتورلاردىڭ ءبارiنiڭ اكەسi, ۇستازى!”–دەپ ەدi جارىقتىق عافەكەڭ، عافۋ قايىربەكوۆ.     1994 جىلى، بiرجان سالدىڭ 160 جىلدىعىنا ارنالعان انشiلەر فەستيۆالiندە. اتاقتى اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنiندە ايتقان “بiرجان – قازاقتىڭ حالىقتىق مۋزىكا مادەنيە­تiنiڭ الىبى. ونەر قايراتكەرi, ازامات بiرجاننىڭ اتى قازاق مۋزىكاسىنىڭ تاريحىندا التىنمەن جازى­لادى”، – دەگەن اتالى ءسوزi شىندىققا اينال­عالى نە زامان!

***

بiرجان سال – سان قىرلى تالانت. ونىڭ قاراپايىم قالىپقا،جالپاق ۇعىمعا سىيا قويمايتىن جۇمباعىن بiز ءالi تولىق تانىپ-بiلە قويعان جوقپىز. ەرتەرەكتە ماسكەۋدەن كەلگەن سوۆەت اقىن-جازۋشىلارىنا اكادەميك اعامىز مۇحامەدجان قاراتاەۆ بiرجانداي قۇبىلىس­تىڭ قۇپياسىن ارى ايتىپ، بەرi ايتىپ ءتۇسiندiرiپ باقسا كەرەك. بiراق قانشا ايتسا دا، جوعارىدان كەلگەن، جەر-جاھاندىق ولشەمدەرگە ۇيرەنگەن ءور كiسi­لەر ساحارا سال-سەرiسiنiڭ سىرىن ۇعىنا المايدى. سوندا مۇحاڭ: “ۆى پۋشكينا زناەتە؟” – دەپتi. “دا،كونەچنو!” – دەپ شۋ ەتە تۇسەدi ولار. “ا چايكوۆسكوگو؟” “ەستەستۆەننو، دا!”. “نادەيۋس، شالياپينا توجە زناەتە؟” – دەيدi اعامىز باستىرمالاتىپ. “ا كاك جە ەگو نە زنات؟” – دەيدi ماسكەۋلiكتەر بۇرقىراپ. سوندا مۇحاڭ: “تاك ۆوت، بيرجان سال ەست پۋشكين،چايكوۆسكي،شالياپين ۆ ودنوم ليتسە!” – دەپتi سالماقتى سابىرمەن.

مەيماندار ويىن-شىنى ارالاس ويلى سوزگە توقتاسا كەرەك. بۇنىڭ ۇستiنە بiرجان بابامىزدىڭ كلاسسيكالىق اقىن-يمپروۆيزاتورلىعىن،ايتىس ءدۇلدۇلi ەكەندiگiن قوسىپ كورiڭiز!

***

بiرجان سال اندەرiن قازاقتىڭ دارىندى، داڭقتى انشiلەرiنiڭ قانشاما بۋىنى اسقاقتاتا سالدى دەسەڭiزشi! ءوزiن قازاقتىڭ ءداستۇرلi انشiلiك ونەرiنiڭ زاڭدى وكiلi سانايتىن ورەلi انشiلەردiڭ بiرجانعا سوقپاعانى،ءوز مۇمكiندiكتەرiن بiرجان اندەرiمەن سىناپ كورمەگەندەرi كەمدە-كەم شىعار. ابايدى وقىماعان كiسi ناعىز قازاق اقىنى بولا المايتىنى سياقتى، بiرجاندى بiلمەگەن ادام دا ناعىز قازاق ءانشiسi بولا المايدى. بiرجان اندەرiن شىرقاعان انشiلەردi ويشا بiر شولىپ وتسەك، كوڭiلiمiز ريزاشىلىق سەزiمiنە تولادى. امiرە قاشاۋ­باەۆ، جۇسiپبەك ەلەبەكوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، قوسىمجان باباقوۆ، بايعابىل جىلقىباەۆ، قالي بايجانوۆ، كارiم Iلياسوۆ، جانiبەك كارمەنوۆ، قايرات بايبوسىنوۆ، ەركiن شۇكiمانوۆ، جولامان قۇجيمانوۆ، قاجىباي جاحين، سايان مۇحامەدياروۆ جانە باسقا دا كوپتەگەن دارىندى انشiلەر ونىڭ اندەرiن ارقايسى وزiنشە ارلەندiرiپ، جاڭا قىرلارىن اشىپ، جاڭعىرتا جىرلاپ، جۇرتشىلىقتىڭ جانىنا جاقسى اسەر بەرiپ، العىسقا بولەنگەنi بiر بولەك قۇبىلىس. التىن قورداعى اسىل داۋىستاردى جيناپ، تۇگەندەپ، بۇگiنگi ءھام كەلەشەك بۋىندارعا تىڭداتىپ، تاراتىپ وتىرۋ دا – ماڭىزدى شارۋالاردىڭ بiرi.

***

بiرجان تۋرالى بiرتالاي كوركەم شىعارمالار جازىلعان. بiرجان – كەيiپ­كەر، گەروي رەتiندە دە اقىن-جازۋشىلاردى ۇنەمi قىزىقتىرىپ كەلەدi. مۇحتار اۋەزوۆ “اباي جولى” ەپوپەياسىندا بiرجان سالدىڭ اباي ەلiندە قوناق بولىپ، ۇلى اقىنمەن سىرلاسىپ، قانشاما اسقاق اندەردi شىرقاپ، اتتانىپ بارا جاتقاندا جاڭا ءان شىعارعانىن،وعان ابايدىڭ “قوزىكوش” دەپ ات بەرگەنiن ايرىقشا iلتيپاتپەن سۋرەت­تەيدi. مۇقان تولەباەۆتىڭ ايگiلi “بiرجان-سارا” وپەراسىنىڭ ءوزi نەگە تۇرادى! ال كەزiندە جەرلەسiمiز، اتاقتى “جاس قازاق” ءانiنiڭ اۆتورى رامازان ەلەباەۆ جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسەردە ەمتيحاندىق جۇمىس رەتiندە “بiرجان–سارا” دەگەن مۋزىكالىق پەسا جازعان ەكەن. بiرجان تۋرالى شىعارمالاردا ونىڭ بەينەسi ءار سۋرەتكەردiڭ دۇنيەتانىمىنا وراي ءار قىرىنان بەدەرلە­نiپ، تiپتi كەيدە قايشىلىقتى، داۋلى قالىپتا كورiنەدi.كوركەم ادەبيەتتە دە،سۋرەت، ءمۇسiن ونەرiندە دە سولاي. ال بۇ­نىڭ ءوزi بiرجان سالدىڭ كۇردەلi, كەسەك، تەرەڭ تۇلعا ەكەندiگiن دالەلدەي تۇسەدi. سوندىقتان وزiمiزگە ۇناماعان دۇنيەنiڭ بارiنە ۇركە قاراماي،ونىڭ ءبارiن تاريحي بiرجان دەپ ەمەس، بiرجاننىڭ سان قىرلى كوركەم بەينەسi دەپ قابىلداپ، مۇقيات جيناقتاپ، تانىپ-بiلiپ،تۇسiنۋگە تىرىسقانىمىز ءجون.

اسقار سۇلەيمەنوۆتiڭ “اداسقاق” پوۆەسi, ساكەن يماناسوۆتىڭ “ايتىس”، كەڭشiلiك مىرزابەكوۆتiڭ “بiرجان سال”. قوياندى جارمەڭكەسi” پوەمالارى، دوسحان جولجاقسىنوۆ پەن تالاسبەك اسەم­قۇلوۆتىڭ “بiرجان سال” كوركەم فيلمi, ەرiك اسقاروۆتىڭ “بiرجان سال” دراماسى، عاليحان احمەتوۆتiڭ التى تومدىق رومانى جانە ت.ب.ارعى-بەرگi, iرiلi-ۋاقتى كوركەم شىعارمالار بiرجان تاعدىرى، بiرجان وبرازى ارقىلى اسا دارىندى ونەر ادامىنىڭ كۇردەلi كوركەم بەينەسiن جاساۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى، iزدەنiستi اڭعارتسا كەرەك. ال بiرجانعا ارنالعان ولەڭ-جىرلار بiر توبە. قازاقتىڭ كورنەكتi اقىندارىنان باستاپ بۇگiنگi جاستاردىڭ جازعان جىرلارىنىڭ باسىن قۇراپ، تۇبiندە بiر كiتاپ قىلىپ شىعارساق – قۇبا-قۇپ.

مۇسiنگە كەلەتiن بولساق، اتاقتى تولەگەن دوسماعامبەتوۆتiڭ ەڭبەگi ەرەكشە ەدi. ول كiسi بiرجان سالدىڭ كوكشەتاۋ قالاسىنداعى ەسكەرتكiشi مەن ستەپنياكتاعى بەيiتiنiڭ باسىنداعى بەينەسiن جاساعان. بۇل جەردە بiر نازار اۋداراتىن جاعداي بار. وسى كۇنگە دەيiن بiرجان سالدىڭ سۋرەتi دەپ كiتاپتاردا، ەنتسيكلوپەديالاردا جا­ريا­لانىپ جۇرگەن سۋرەت انىق بiرجان اتامىزدىڭ سۋرەتi ەمەس. كوزi تiرiسiندە سۋرەتكە ءتۇستi مە، جوق پا – ونى قازiر ەش­كiم دە بiلمەيدi. انىعى – بiزگە جەتكەن فوتوسۋرەتi دە، پورترەتi دە جوق. ال وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزiندە جوعارىدان بiرجاننىڭ سۋرەتiن تابۋ كەرەك دەگەن نۇسقاۋ كەلەدi. پارتيا-سوۆەت باسشىلىعىنىڭ تاپسىرماسى قالايدا ورىندالۋعا تيiستi. سودان اۋدان ازاماتتارى جاندارى قىسىلىپ، ءارi-بەرi ويلانىپ، ەلدەن سۇراستىرادى. جوق سۋرەتتi كiم تاۋىپ بەرە قويسىن! سول كەزدە اۋداندا يدەولوگيا، مادەنيەت جاعىندا قىزمەت iستەپ جۇرگەن اشكەن اۋجانوۆ دەگەن ازامات ءوز اتاسىنىڭ ۇلتتىق كيiممەن تۇسكەن، ەسكiرiپ، سار­عايعان فوتوسىن اكەلiپ بەرەدi. بۇل ءسوزدi مەن اشكەن اۋجانوۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستiدiم. سول فوتوسۋرەت پە، الدە سۋرەتشiلەردiڭ سوعان قاراپ، ۇقساتىپ سالعانى ما، ايتەۋiر بiرجاننىڭ سۋرەتi بولىپ كەڭ تارالىپ كەتكەن قىر مۇرىندى، قىرقا ساقالدى نۇسقانىڭ جايى وسى.

ال ءمۇسiنشi, ناعىز سۋرەتكەر تولەگەن دوسماعامبەتوۆتiڭ مۇسiندەۋi بۇدان مۇلدە باسقاشا. ءسiرا، قارىمدى، دارىندى ءمۇسiنشiنiڭ iشكi ينتۋيتسياسى سەزدiرگەن بولار، ول جالعان سۋرەتكە جولاماي، بiرجان بەينەسiن بالاسى تەمiرتاستىڭ سۋرەتiنەن، نەمەرەسi مۇحامەتقالي تەمiرتاسۇلىنىڭ كەلبەتiنەن iزدەپ، سۋرەتكەرلiك قيالىمەن سۋارىپ جاساعان. سونى جالعاستىرعان ماناربەك بۇرماعانوۆ باۋىرىمىزدىڭ جاساعان ەسكەرتكiشi دە قۇرمەتكە لايىق.

ەسكەرتكiش دەمەكشi, كوكشەتاۋ قالاسىنداعى، مادەنيەت سارايىنىڭ الدىندا تۇرعان، تولەگەن دوسماعامبەتوۆ جاساعان بەينەگە بايلانىستى داۋلى، كەيiستi پiكiرلەر دە ايتىلىپ ءجۇر. ونىڭ ءتۇيiنi   “بiرجان بابامىزدى نەگە مۇنشا ءجابiر-جاپا شەككiزiپ، قول-اياعىن بايلاپ، دومبىراسىن سىندىرىپ بەينەلەگەن؟! اتامىزدى اسەم ابزەل-تۇرماندى سايگۇلiككە مiنگiزiپ، قۇندىز بورiك، ادەمi جiبەك شاپان كيگiزiپ، ۇكiلi دومبىراسىن ۇستاتىپ، اسقاق قالپىندا كورسەتۋ ەدi-گە” سايادى. ارينە، پلاكاتتىق، ۇرانشىل تالعامعا سۇيەنسەك، سولاي دا بولار ەدi. الايدا سۋرەتكەر دوسماعامبەتوۆ اسا كورنەكتi تاريحي تۇلعا، دارا دارىن تاعدىرىنىڭ تراگەديالىق ءساتiن ارقاۋ ەتە وتىرىپ، بۇعاۋ­داعى رۋحتىڭ ازاتتىق اڭساۋىن، بايلاۋداعى ونەردiڭ بوستاندىققا تالپى­نۋىن كوركەم بەدەرلەپ، وي تولعاعانىن سەزi­نە الساق، بۇل ەسكەرتكiشتiڭ قانشالىقتى تەرەڭ سىرلى، قۇندى دۇنيە ەكەنiن تۇسiنەر ەدiك.

   بiرجان بەينەسiنە قاتىستى تاعى بiر قىزىقتى اڭگiمە بار. بiرجان سال ورتا بويلى، اقسارى كiسi بولعان ەكەن دەگەن سوزدەر ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر.

ءسiرا، اقسارى دەپ، ونىڭ رۋى اق­سارى كەرەي بولعان سوڭ ايتىلىپ كەتتi مە ەكەن، كiم بiلسiن؟ ال ءۇل­كەن­دەردەن ەستiگەن اڭىز-اڭگiمە­لەر­گە قاراعاندا، بiرجان سال قارۋلى، بالۋان ادام بولعان. بiر جولى مەيماناسى تاسقان، قايراتىنا ماستانعان بiر جاس جiگiت قوجاعۇل اۋىلىنا كەلiپ، ات ويناتىپ، “قانە، ەر بولساڭدار، مەنiمەن كۇرەسكە شىعىڭدار!” – دەپ،وزەۋرەپ قويماپتى. تiپتi بولماعان سوڭ، بiرجان ءوزi شىعىپ، الگi جiگiتتi كوتەرiپ الىپ سوققاندا، ونىڭ قۇيرىعى جەر­گە كiرiپ كەتiپتi! سازداۋ جەر بولدى ما ەكەن، كiم بiلسiن؟ قالاي بولعاندا دا، اتامىز الىسقاننىڭ ارتىن جەرگە تىعىپ جiبەرگەن دەپ، ايىزىڭ قانىپ ايتۋعا جاقسى!

1998 جىلى قىزىلتۋ اۋدانىنىڭ بiرلەستiك اۋىلىنا قۇدالىققا باردىق. سوندا ءۋالي ورازباەۆ دەگەن شەجiرە قاريامەن كەزدەستiك. رۋى – كەرەي، جاسى جەتپiستەردەگi اقساقال كورگەن-باققانىن، ەستiگەن،تۇيگەنiن جازىپ جۇرەدi ەكەن. بiراز اڭگiمەسiن تىڭدادىق. سول كiسiنiڭ ايتۋى بويىنشا، رەسەي پاتشاسى رومانوۆتاردىڭ تاققا وتىرعانىنا 300 جىل تولۋىنا ارنالعان تويىنا بiزدiڭ ەلدەن باراتىن اتقامi­نەرلەر بالۋان شولاققا كۇرەسكە ءتۇسiڭiز دەپ قولقا سالىپتى. سوندا بالۋان شولاق: “مەنiڭ جاسىم ۇلعايىپ قالدى. ورازالى بالۋاندى اپارىڭدار، بiر جىقسا سول جىعادى!”– دەپتi. ورازالى بالۋان، رۋى باسەنتيiن، سول تويعا بارىپ، كۇرەسiپ، جەڭiپ كەلiپتi.

– ورازالى بالۋاندى مەن قارتاي­عان كەزiندە كوردiم،–دەدi ءۋالي اقساقال.– اڭگiمەلەسە كەلە بالۋان: ء“بiز–انشi,بالۋان، اقىننىڭ ءبارi بiرجاننىڭ اينالاسىندا بولاتىنبىز. بiرجان بiزدiڭ اعامىز، ۇلگi بەرۋشi ۇستازىمىز بولدى!” – دەدi. ءسوزدiڭ رەتi كەلگەندە: “بiرجاننىڭ تۇلعاسى قانداي ەدi?” – دەپ سۇرادىم. “ وسى ماعان تاقاۋ بولىپ قالار” – دەدi ورازالى بالۋان.

ءۋالي اقساقالدىڭ مىنا سوزiنە قى­زىققانىم سونداي، ەندi ورازالى بال­ۋاننىڭ تۇلعاسىن جوبالاي قويعىم كەل­دi. قاسىمدا بەلگiلi ونەر قايراتكە­رi, رەجيسسەر، ءارتiس مۇراتبەك وسپانوۆ بار ەدi. ونىڭ بويى – بiر مەتر سەكسەن بەس سانتيمەتر، سالماعى 105 كەلi تارتادى.

 – ورازالى بالۋان مىنا بiزدiڭ مۇراتبەكپەن سالىستىرعاندا قالاي ەدi? – دەپ سۇرادىم.

 – ورازالى بالۋاننىڭ جانىندا مۇراتبەگiڭ بالا عوي! – دەپ كۇلدi ءۋالي اقساقال.

ار جاعىن وزدەرiڭiز جوبالاي بەرi­ڭiزدەر!

ال اتاقتى ءانشi, اياۋلى اقساقال كا­رiم Iلياسوۆ اعامىزدىڭ ءوز اۋزىنان ەستiگەن بiر اڭگiمە: كارەكەڭ بالا كۇنiندە، 1930-جىلدارى ستەپنياكتا تۇرعان ەكەن. سوندا بiرجان سالدىڭ بالاسى تەمiرتاستىڭ تiزەسiندە وتىرىپ، ءانiن تىڭداپتى، ءوزi دە ءان سالىپتى، تەمiرتاس اتامىزدىڭ باتاسىن الىپتى. “بiرجان سالدىڭ بالاسى تەمiرتاستان العان سول باتانى نۇرلان بالامىزعا بەردiم!”– دەپ، بiزدiڭ نۇرلانعا اق باتاسىن بەرiپ ەدi جارىقتىق اقكوڭiل اعامىز كوكشەتاۋدا، بiزدiڭ ۇيگە كەلگەندە.

 – تەمiرتاس – ۇزىن بويلى، iرi دەنەلi, وتە كۇشتi كiسi بولاتىن. اتقا مiنگەندە، سوزىلىپ وتىرسا، ەكi اياعى جەرگە تيەتiن. قياناتشىل كەلiمسەكتەرمەن كوپ توبەلەستi. قالىڭ توبىنا جالعىز ءوزi توتەپ بەرiپ، جايپاپ تاستايتىن. اقى­رى، سونداي وشiككەندەر اقكوڭiل ادامدى اقشا جەپ قويدى دەگەن جالامەن جازىقسىز سوتتاتىپ، يتجەككەنگە جەر اۋدارىپ جiبەرiپ تىندى عوي! – دەپ، وزەگi ورتەنە سىر شەرتەتiن كارiم اعامىز.

“ال، دۇنيە” دەپ، بiرجان اتامىزدىڭ ءوزi ايتقانداي، “تەمiرتاس” ءانi قانداي قاسiرەتتi بولسا، تەمiرتاستىڭ تاعدىرى دا سونداي قاسiرەتتi بولعان. تەمiرتاس­تىڭ بالاسى مۇقامەتقالي اقساقالمەن تالاي مارتە كەزدەسiپ، اڭگiمەلەستiك. ول كiسiنiڭ ايتۋىنشا، تەمiرتاس سول كەتكەننەن ەلگە ورالا الماي، بوستاندىققا شىققانشا قايتىس بولىپ، توپىراق سول سiبiردەن بۇيىرعان. بالالارى بوراندى، ايازدى كۇندەردiڭ بiرiندە اداسىپ كەتiپ، سودان امان كەلگەنi جالعىز مۇقامەتقالي. ول كiسi ۇزىن بويلى، iرi دەنەلi, قارا تورى، كەلبەتتi, كەسەك، قايراتتى ادام ەدi. جاسى سەكسەننەن اسقان شاعىندا دا بiلەكتەرi سويىلداي بەرiك، سiڭiرلi, سوم بولاتىن. شوپىر بولىپ جۇمىس iستەگەن، قوڭىر داۋسىمەن ەپتەپ ولەڭ دە ايتاتىن. مۇقامەتقاليدىڭ بالالارى، ولاردان تاراعان ۇرپاقتارى بار.

بۇعان قوسا، تاعى بiر ءسوز: بiرجان سالدىڭ دومبىراسى الماتىدا، رەسپۋبليكالىق تاريحي-ولكە تانۋ مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. سول دومبىرانى مەن قولىما ۇستاپ، شەرتiپ كوردiم – سوزعان قولىم باسىنا زورعا جەتتi! بويى ۇزىن، قۇلاشى كەڭ، مول جارالعان ادامنىڭ مۇراسى ەكەنi كورiنiپ تۇر. ال ەندi بۇركiتتiنiڭ باسىنان شىرقاعان ءانi ايلى تۇندە التى قىردان اسىپ، اسپان­عا كەتكەن كiسiنiڭ كەۋدەسi دە بiراز بار شىعار-اۋ!

***

بiرجان شىعارمالارى سوناۋ اق پاتشا زامانىندا جاريالانا باستاعان. “بiرجان–سارا ايتىسى” رەۆوليۋتسياعا دەيiن سەگiز رەت جەكە كiتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان. ال وسى كۇندەرi ونىڭ كiتاپتارىن iزدەپ تابۋ وڭاي ەمەس. ەڭ سوڭعى رەت قاشان جارىققا شىققانىن دا ۇمىتقان سياقتىمىز. اۋداندىق كiتاپحانادا 1959 جىلى شىققان بiرجان اندەرi كiتابىنىڭ جالعىز-اق داناسى قالىپتى. بiرجاننىڭ ءان نوتالارىن تۇگەندەپ الايىن دەپ، iزدەپ اۋرە-سارساڭ بولىپ جۇرگەنiمدە، 2012 جىلى الماتىدان شىققان “سارىارقا اندەرi” جيناعىن ءانشi ەركiن شۇكiمانوۆ، 1983 جىلى “ونەر” باسپاسىنان شىققان بiرجان سالدىڭ ء“لايلiم شىراق” كiتابىن مەنiڭ جيەنiم، دومبىراشى-ۇستاز تاستەمبەك سماعۇلوۆ تاۋىپ بەردi-اۋ، ايتەۋiر! بiراز جىلدان بەرi بابامىزدىڭ كiتابىن نوتاسىمەن، سوزiمەن، ۇلى كومپوزيتورلارعا لايىقتى كلاسسيكالىق تۇردە ادەمiلەپ شىعارۋ ماسەلەسiن كوتەرiپ كەلەمiز.ءتول شىعارمالارىن جوعالتپاي ساقتاپ، جارىققا شىعارىپ، مەكتەپتەردە وقىتىپ وتىرساق–اقىن-كومپوزيتورعا دەگەن ەڭ ۇلكەن ەسكەرت­كiش، ناعىز قۇرمەت سول! بۇنىڭ ءوزi بiزدiڭ ەلدiڭ، بiزدiڭ اۋداننىڭ بەتكەۇستار مادەني پاسپورتى، مەيماندارىنا ۇسىنار قىمباتتى سىيلىعى دەسەك تە ارتىق ەمەس.

بiرجان سالدىڭ ەسكەرتكiش-كەشەنi اشىلۋ سالتاناتىندا ايتقان وسى ۇسىنىسىمىزدى اۋداننىڭ بۇگiنگi اكiمi اباي سادۋاقاسۇلى دۇرىس ءتۇسiنiپ، قۇلشىنا قولداپ، سونىڭ ناتيجەسiندە وسى كiتاپ جارىققا شىعىپ وتىرعانىن اتاپ كورسەتiپ، بۇل iسكە ات سالىسقان بارلىق ازاماتتارعا ۇلكەن العىسىمىزدى بiلدiرەمiز!

***

بiرجان اندەرi – قازاق مۋزىكا الە­مiنە ەرەكشە اسەر ەتكەن قۋاتتى قۇبىلىس. ونىڭ شىعارمالارى باسقا ونەر تۋىندىلارىندا دا (كينو، وپەرا، دراما ت.ب.) كەڭiنەن قولدانىلعان. ايگiلi “بiرجان-سارا” وپەراسىندا بiرجان اۋەندەرi تۇنىپ تۇر. وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى شىققان “الىە ماكي يسسىككۋليا” دەگەن اتاقتى قىرعىز كينوسىندا “تەمiرتاس ءانiنiڭ” لەيتموتيۆ رەتiندە الىنىپ،ناقىشىنا كەلتiرە ورىندالۋى كەزiندە ەلەۋلi مادەني وقيعا بولدى ء(اندi ورىنداعان-اكادەميك ومiرزاق ايتباەۆ.). سول سياقتى، “قازاقفيلم” تۋىندىسى “بiرجان سال” فيل­مiن­دە دە بiراز اندەرi شىرقالادى ء(ان­دەردi ورىنداعان – ءانشi ەركiن شۇكiما­نوۆ). بiزدiڭ “پاڭ نۇرماعامبەت” كينوستۋدياسى 2010 جىلى ستەپنياكتا ءتۇسiر­گەن “اران” كوركەم فيلمiندە دە باس كەيiپكەردiڭ مۇڭايعان كەزدە “تەمiرتاس” ءانiن سۇيەنiش قىلىپ ايتاتىنى بار ء(اندi ورىنداعان بايانعالي ءالiمجانوۆ).

***

بۇگiندە بiرجان ەسiمi قۇرمەتسiز ەمەس. ونىڭ اتىندا رەسپۋبليكادا، وبلىستا وقۋ ورىندارى، كوشەلەر بار. تاراپ كەتكەن سوۆحوز دا بولعان. تiپتi, وسى ەڭبەكشiلدەر اۋدانىنا اتىن بەرۋ دە كوپتەن ءسوز بولىپ كەلەدi. بۇل اڭگiمەنiڭ وزiمiز كورگەن-بiلگەن تاريحى بىلاي:1990-جىلدارى ەڭبەكشiلدەر دەگەن (دۇرىسى – ەڭبەكشiلەر) ءارi جازىلۋى قاتە، ءارi كەڭەستiك ساياساتتىڭ سولاقاي، ماعىناسىز اتاۋىنىڭ (بۇل اۋدان ەڭبەكشiلەر اۋدانى بولعاندا، باسقا اۋداندار نەمەنە، جالقاۋلار نەمەسە بيلەۋشiلەر،قاناۋشىلار اۋدانى ما؟!) ورنىنا بۇل اۋدانعا بiرجان سال اتىن بەرۋ ماسەلەسi كوتەرiلە باستادى. بۇل جونiندە ءارتۇرلi دەڭگەيدە ايتىلىپ، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەردە ەل ازاماتتارىنىڭ iشiندە مەن دە بارمىن ماقالالارى جاريالانا باستادى. 1995 جىلى بiزدiڭ اۋدانعا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەلدi. ول كiسi ءابسالام قاجىنىڭ مەشi­تiنە كiرiپ شىققان سوڭ، بiرجان سالدىڭ باسىنا بارىپ، قۇران وقىتتى. زيرات باسىندا ارداقتى ەل اقساقالدارى اۋدانىمىزعا بiرجان سال اتىن بەرۋ جونiندەگi ۇسىنىستارىن ايتتى. “ۇسىنىڭىزدار، قولدايمىز!” – دەدi ەلباسى. سودان كەيiن قاعازدارى دايىندالىپ، ءايتiپ-ءبۇيتiپ جۇرگەندە ون شاقتى جىل ءوتiپ كەتتi. اقىرى، ەڭبەكشiلدەر اۋدانىنا بiرجان سال اتىن بەرۋ جونiندە اقمولا وبلىستىق ءماسليحاتى شەشiم قابىلداپ، رەسپۋبليكالىق ونوماستيكا كوميسسياسى قاۋلى شىعارىپ، ەندi ۇكiمەتتiڭ بەكiتۋiنە جiبەرگەن كەزدە، ەلدi مەكەندەرگە جەكە تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسiمiن بەرۋدi توقتاتۋ تۋرالى كونتسەپتسيا شىقتى دا، بۇل ماسەلە تاعى شەشiلمەي قالا بەردi. وبلىستىق ءماسليحات شەشiمi ول كونتسەپتسياعا دەيiن شىققاندىقتان، زاڭدى كۇشiنە ەنۋi كەرەك قوي دەگەن ۋاجiمiزگە ەشكiم دە قۇلاق اسپادى. الايدا ەلدiڭ تiلەگiمەن، ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن قابىلدانعان شەشiم تۇبiندە وڭىنان بiر ورالار دەپ ويلايمىز. وعان قاراماستان، حالىق اراسىندا بiزدiڭ اۋدان بiرجان ەلi اتانىپ كەتكەلi قاي زامان.

بەۋ، بiرجان!

قان تامعان قىلىشىنان حان ەمەسسiڭ،

بايلىق پەن مانساپ قۋعان جان ەمەسسiڭ،

اققۋ بوپ قالىقتادىڭ كوك جۇزiندە

سوڭىنان iلەستiڭ دە ءان-ەلەستiڭ،

اندەرiڭ جۇلدىزدارمەن سىرلاسادى

كونبەيدi ىڭعايىنا ءار وڭەشتiڭ،

سەنiڭ ورنىڭ ماڭگiلiك اسپاندا تۇر

ەشكiمنiڭ قاۋلىسىنا زار ەمەسسiڭ!

***

بiرجان سارا ايتىسى تۋرالى داۋ-داماي تالاي ۋاقىتتان بەرi ۇزiلمەي جال­عاسىپ كەلەدi. نەگiزiنەن، ەكi پiكiر بار. بiرi – بiرجان مەن سارا ايتىسقان دەيدi, ەكiنشiسi, ولار ايتىسپاعان، ايتىستى ءارiپ تاڭiربەرگەنوۆ جازىپ شىعارعان دەيدi.ەكi جاقتىڭ دا دالەلi مىقتى، ماتەريالدارى مول، ويلارى قيسىندى. بۇل ماسەلەگە ءالi نۇكتە قو­يىلعان جوق، قويىلاتىن ءتۇرi دە جوق.قالاي بولعاندا دا، بۇلجىمايتىن بiر اقيقات شىندىق بار. ول – “بiرجان – سارا ايتىسى” دەپ اتالاتىن قازاق ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنiڭ كلاسسيكالىق عاجايىپ مۇراسى بار ەكەندiگi! جانە ول مۇراعا بiرجان سال بابامىزدىڭ اۆتور رەتiندە بولسىن، نەمەسە كەيiپكەر رەتiندە بولسىن، باستى تۇلعا رەتiندە قاتىساتىندىعى! تiپتi, ايتىستىڭ ءارiپ جازعان نۇسقاسى بولىپ، وعان كەيiپكەر بولعان كۇندە دە، بiرجان سال تۇلعاسى بيiكتەي تۇسپەسە، تومەندەمەك ەمەس. ويتكەنi وسىنداي جاۋھار شى­عار­ماعا باسقا اتاقتى اقىنداردى ەمەس، بiرجان سالدى باستى تۇلعا ەتiپ الۋىنىڭ ءوزi – ونىڭ قانشالىقتى قادiرلi بول­عاندىعىن كورسەتسە كەرەك. الەم ادەبيەتiندەگi ايگiلi ادەبي كەيiپكەر­لەرگە كەي بiر ەلدەردە ەسكەرتكiش قويىلىپ، اسپەتتەيتiن ادەمi جاعدايلارعا وي جۇگiرتiپ كورiڭiز. ال جەكە ءوز باسىم بiرجان مەن سارا كەزدەسiپ، ايتىسقان دەگەن اڭگiمە شىن بولسا ەكەن دەيمiن. 1993 جىلى جەتiسۋدا سارا تاستامبەك­قىزىنىڭ 115 جىلدىعى تويلاندى. سوندا ەشكiولمەس تاۋىندا، بايانجۇرەك دەگەن جەردە   بiرجان مەن سارا وسى جەردە ايتىسقان دەپ ەسكەرتكiش تاس قويىلدى. بiرجان اتام بارعان، سارامەن ايتىسقان جەرگە بارىپ، سول تويداعى ايتىستا سارانىڭ قازiرگi زامانداعى دارىندى سiڭلiلەرi شىمكەنتتiك اسەلحان قالىبەكوۆا، تالدىقورعاندىق قانىشا رايىسوۆالارمەن ايتىسىپ، سارا اتىنداعى باس جۇلدەنi جەڭiپ العانىما شۇكiرشiلiك قىلامىن.

***

بiرجاننىڭ دەرتi دە جۇمباق. بiر جەردەن وقىدىق پا، ەستiدiك پە، ايتەۋiر بiرەۋلەر ونىڭ اۋرۋىنا دياگنوز قويىپ، مەديتسينا تەرمينiمەن اتاپتى. قازiر نەشە ءتۇرلi عاجاپتار شىعىپ جاتىر عوي، ايتپەسە بiر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ومiردەن وزعان ادامعا دياگنوز قويۋ قانداي قيسىنعا سىيادى؟ چەزارە لومبروزونىڭ اتاقتى “گەنيالنوست ي ۋموپومەشاتەلستۆو” دەگەن كiتابىندا وتە تالانتتى ادامداردىڭ اپەندەلiك­تەرi, اقىلعا سىيا بەرمەيتiن ەرەكشە مiنەز-قۇلىقتارى مەن قىلىقتارى، پسيحيكالىق اۋىتقۋلارى تۋرالى ايتىلادى. ونىڭ ايرىقشا تالانت (گەنيالنوست) پەن اقىل-ەستiڭ اۋىتقۋ، شالىقتاۋى بiرگە جۇرەدi دەگەن پiكiرiن اقيقات دەپ قابىلداماساق تا، جانى بار ءسوز ەكەندiگiن جوققا شىعارا المايمىز.

الپىس بiر مۇشەلiمە كەلگەنiمدە،

قۇدايىم بەردi ناۋقاس عارiپ باسقا! – دەيدi بiرجان.

ەل كەزدiم كەرتوبەلمەن ارىقتاتىپ،

جاقسىعا ءسوز سويلەدiم انىقتاتىپ،

الپىس بiر مۇشەلiمە كەلگەنiمدە

بiرجاندى قويعانىڭ با شالىقتاتىپ؟! – دەيدi تاعى دا.

 كەيدە “الپىس ءۇش مۇشەلiمە كەلگە­نiمدە” دەپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. بۇل اقىننىڭ الپىس ءۇش جاسىندا قايتىس بولعانىنا دالدەپ ايتىلسا كەرەك. ايتپەسە، قازاقتا الپىس ءۇش دەگەن مۇشەل جاس جوق، الپىس بiر مۇشەل ەكەنi امبەگە ايان. ال اقىننىڭ وسىناۋ جان سىرىنان شالىقتاۋ دەرتiنە شالدىققانى جانە ونى قۇدايدىڭ بەرگەنi دەپ بويسۇنعانى، ارمان-مۇڭى ايدان انىق كورiنiپ تۇرعان جوق پا؟ بۇرىنعى كەڭەس داۋiرiندە قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا، ونى الەۋمەتتiك ادiلەتسiزدiكتiڭ قۇربانى بولدى، وزبىر ۇستەم تاپ وكiلدەرi تاياقپەن باسىنا ۇرىپ، اۋرۋعا شالدىقتىردى، سولاردىڭ زورلىعىنا كۇيiنگەننەن زارلاپ ءوتتi دەپ جازدى. تiپتi,ونىڭ باۋىرلارى ەرجان مەن نۇرجاندى بiرجانعا سىرقات دەپ جالا جاۋىپ، بايلاپ-ماتاپ، قورلىقتا ۇستاعان قاتىگەز، قۇبىجىق ەتiپ كورسەتۋگە دەيiن باردى. كەڭەستiك يدەولوگيانىڭ سول سالقىنىنان ءالi دە ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىز قۇپيا ەمەس. ال اقىن-ءانشi-كومپوزيتوردىڭ دۇنيەنiڭ سىرىن تولعاعان رەكۆيەمi – كلاسسيكالىق “تەمiرتاس” انiنە ءۇڭiلiپ، ءتۇسiنiپ كورسە­ڭiز، وندا اعايىننىڭ زورلىعىنان اۋىردىم، باسىمنان ۇردى، قورلىق كوردiم دەگەن بiر اۋىز ءسوز جوق. دەرت قۇدايدان دەيدi. جانە شالىق دەيدi.

الايدا ونەر ادامدارىنىڭ، اسiرە­سە، اسا دارىندى دانىشپانداردىڭ تابيعاتى، جاراتىلىسى بولەك بولاتىندىعىن كوپشiلiك بiلە بەرمەيدi, بiلسە دە جەتە ءمان بەرە بەرمەيدi.جالپى ۇعىمعا سىيدىرىپ، جالپاق سوزبەن سيپاقتاتا سالاتىنى دا بار. ونەر ادامدارى مەن بيلiك وكiلدەرiنiڭ، دارىندى تۇلعالار مەن قالىڭ حالىقتىڭ اراسىندا الشاقتىق، تۇسiنiسپەۋشiلiكتەردiڭ بولۋىنىڭ بiر سەبەبi دە وسى دۇنيەتانىمداعى، رۋحاني الەمدەگi, جان-ءدۇ­نيەدەگi وزگەشەلiكتەردە جاتسا كەرەك. بiرجان – عارىشتىق قۇبىلىس، گەني، وعان قۇداي اسا مول دارىن بەرگەن. ول بiر زامانعا، قوعامعا سىيمايدى. ول دۇنيەنiڭ سىرىن، ءمانiن iزدەيدi, ونىڭ رۋحى جەر مەن كوكتiڭ اراسىندا ۇشىپ جۇرەدi. قاراپايىم تiرشiلiك ۇعىمدارى، قوعامنىڭ شارتتى زاڭدىلىقتارى ول ءۇشiن ونشا ماڭىزدى ەمەس. وسى بiر ماڭگiلiك ءماندi iزدەۋ جولىنداعى رۋحاني ارپالىستارى،ءان-ەلەستiڭ سوڭىنان ۇشۋى،بالكiم،بىلايعى جۇرتقا شالىقتاۋ بولىپ كورiنۋi دە ىقتيمال. قالاي بولعاندا دا، ناعىز تالانتتىڭ جانى –ونەرiندە دەسەك، بiرجان سالدىڭ قال­دىر­عان ءان-ولەڭدەرiنiڭ رۋحى ساۋ، تازا، ماعىنالى، ومiرشەڭ ەكەندiگiندە داۋ جوق. سوندىقتان ونىڭ سىرقاتىن سان-ساققا جۇگiرتiپ، ساۋداعا سالۋدى ورىنسىز دەپ بiلەمiز.

جالپى، كەيiنگi ۋاقىتتا باسقا دا تا­ريحي تۇلعالار سياقتى، بiرجان سالدىڭ دا ءومiرi جايلى قيلى-قيلى، الىپقاشپا، ءارi تارت تا، بەرi تارت قيسىنسىز اڭگiمەلەر كوبەيiپ، اركiم وزiنشە جاڭالىق اشىپ جاتقانىن كورiپ تە، ەستiپ تە ءجۇرمiز.   نەگiزiندە، ۇلى ادامداردىڭ پەندە رەتiندەگi تiرلiكتەرiن قازبالاپ،وسەك-اياڭ دەڭگەيiنە ءتۇسiپ، “اننان ەستiگەن، مىننان ەستiگەن” ۇساق-تۇيەك، وتiرiك سوزدەردi ويلانباستان وڭدى-سولدى گۋلەتە بەرۋ – پاراساتتىلىققا دا، ادامگەرشiلiككە دە جاتپايتىن ۇيات نارسە. وندايدان بويدى اۋلاق ۇستاپ، تاريحي ادامداردىڭ ەڭبەگiن ادiل باعالاپ، اسىل مۇراسىنىڭ رۋحاني مازمۇنىنا بويلاپ، تۇسiنۋگە، رۋحاني ءنار الۋعا ۇمتىلعانىمىز ابزال!

zhasalash.kz