Öz däuirinde Segiz seri, Niyaz seri­lerdiñ dästürin jalğastırğan Birjan sal Arqada twtas änşilik mektep qalıptastırıp, qazaq muzıkasın jaña biikke köterdi. Onı wstaz twtqan önerdegi şäkirtteriniñ özi bir-bir twlğa! Halqımız Aqan seri, Baluan Şo­laq, Ükili Ibıray, Imanjüsip, Jayau Mwsa, Estay jäne basqa da aqın, änşi, kompozitorlardıñ esimin qaşanda ülken qwrmetpen atağan. “Birjan – sal-seri, änşi-kompozitorlardıñ bäriniñ äkesi, wstazı!”–dep edi jarıqtıq Ğafekeñ, Ğafu Qayırbekov.     1994 jılı, Birjan saldıñ 160 jıldığına arnalğan änşiler festivalinde. Ataqtı akademik Ahmet Jwbanovtıñ ötken ğasırdıñ orta şeninde aytqan “Birjan – qazaqtıñ halıqtıq muzıka mädenie­tiniñ alıbı. Öner qayratkeri, azamat Birjannıñ atı qazaq muzıkasınıñ tarihında altınmen jazı­ladı”, – degen atalı sözi şındıqqa aynal­ğalı ne zaman!

***

Birjan sal – san qırlı talant. Onıñ qarapayım qalıpqa,jalpaq wğımğa sıya qoymaytın jwmbağın biz äli tolıq tanıp-bile qoyğan joqpız. Erterekte Mäskeuden kelgen sovet aqın-jazuşılarına akademik ağamız Mwhamedjan Qarataev Birjanday qwbılıs­tıñ qwpiyasın arı aytıp, beri aytıp tüsindirip baqsa kerek. Biraq qanşa aytsa da, joğarıdan kelgen, jer-jahandıq ölşemderge üyrengen ör kisi­ler sahara sal-serisiniñ sırın wğına almaydı. Sonda Mwhañ: “Vı Puşkina znaete?” – depti. “Da,koneçno!” – dep şu ete tüsedi olar. “A Çaykovskogo?” “Estestvenno, da!”. “Nadeyus', Şalyapina toje znaete?” – deydi ağamız bastırmalatıp. “A kak je ego ne znat'?” – deydi mäskeulikter bwrqırap. Sonda Mwhañ: “Tak vot, Birjan sal est' Puşkin,Çaykovskiy,Şalyapin v odnom lice!” – depti salmaqtı sabırmen.

Meymandar oyın-şını aralas oylı sözge toqtasa kerek. Bwnıñ üstine Birjan babamızdıñ klassikalıq aqın-improvizatorlığın,aytıs düldüli ekendigin qosıp köriñiz!

***

Birjan sal änderin qazaqtıñ darındı, dañqtı änşileriniñ qanşama buını asqaqtata saldı deseñizşi! Özin qazaqtıñ dästürli änşilik öneriniñ zañdı ökili sanaytın öreli änşilerdiñ Birjanğa soqpağanı,öz mümkindikterin Birjan änderimen sınap körmegenderi kemde-kem şığar. Abaydı oqımağan kisi nağız qazaq aqını bola almaytını siyaqtı, Birjandı bilmegen adam da nağız qazaq änşisi bola almaydı. Birjan änderin şırqağan änşilerdi oyşa bir şolıp ötsek, köñilimiz rizaşılıq sezimine toladı. Ämire Qaşau­baev, Jüsipbek Elebekov, Manarbek Erjanov, Qosımjan Babaqov, Bayğabıl Jılqıbaev, Qali Bayjanov, Kärim Iliyasov, Jänibek Kärmenov, Qayrat Baybosınov, Erkin Şükimanov, Jolaman Qwjimanov, Qajıbay Jahin, Sayan Mwhamediyarov jäne basqa da köptegen darındı änşiler onıñ änderin ärqaysı özinşe ärlendirip, jaña qırların aşıp, jañğırta jırlap, jwrtşılıqtıñ janına jaqsı äser berip, alğısqa bölengeni bir bölek qwbılıs. Altın qordağı asıl dauıstardı jinap, tügendep, bügingi häm keleşek buındarğa tıñdatıp, taratıp otıru da – mañızdı şarualardıñ biri.

***

Birjan turalı birtalay körkem şığarmalar jazılğan. Birjan – keyip­ker, geroy retinde de aqın-jazuşılardı ünemi qızıqtırıp keledi. Mwhtar Äuezov “Abay jolı” epopeyasında Birjan saldıñ Abay elinde qonaq bolıp, wlı aqınmen sırlasıp, qanşama asqaq änderdi şırqap, attanıp bara jatqanda jaña än şığarğanın,oğan Abaydıñ “Qozıköş” dep at bergenin ayrıqşa iltipatpen suret­teydi. Mwqan Tölebaevtıñ äygili “Birjan-Sara” operasınıñ özi nege twradı! Al kezinde jerlesimiz, ataqtı “Jas qazaq” äniniñ avtorı Ramazan Elebaev joğarğı oqu ornına tüserde emtihandıq jwmıs retinde “Birjan–Sara” degen muzıkalıq p'esa jazğan eken. Birjan turalı şığarmalarda onıñ beynesi är suretkerdiñ dünietanımına oray är qırınan bederle­nip, tipti keyde qayşılıqtı, daulı qalıpta körinedi.Körkem ädebiette de,suret, müsin önerinde de solay. Al bw­nıñ özi Birjan saldıñ kürdeli, kesek, tereñ twlğa ekendigin däleldey tüsedi. Sondıqtan özimizge wnamağan dünieniñ bärine ürke qaramay,onıñ bärin tarihi Birjan dep emes, Birjannıñ san qırlı körkem beynesi dep qabıldap, mwqiyat jinaqtap, tanıp-bilip,tüsinuge tırısqanımız jön.

Asqar Süleymenovtiñ “Adasqaq” povesi, Säken Imanasovtıñ “Aytıs”, Keñşilik Mırzabekovtiñ “Birjan sal”. Qoyandı järmeñkesi” poemaları, Doshan Joljaqsınov pen Talasbek Äsem­qwlovtıñ “Birjan sal” körkem fil'mi, Erik Asqarovtıñ “Birjan sal” draması, Ğalihan Ahmetovtiñ altı tomdıq romanı jäne t.b.arğı-bergi, irili-uaqtı körkem şığarmalar Birjan tağdırı, Birjan obrazı arqılı asa darındı öner adamınıñ kürdeli körkem beynesin jasauğa degen qızığuşılıqtı, izdenisti añğartsa kerek. Al Birjanğa arnalğan öleñ-jırlar bir töbe. Qazaqtıñ körnekti aqındarınan bastap bügingi jastardıñ jazğan jırlarınıñ basın qwrap, tübinde bir kitap qılıp şığarsaq – qwba-qwp.

Müsinge keletin bolsaq, ataqtı Tölegen Dosmağambetovtiñ eñbegi erekşe edi. Ol kisi Birjan saldıñ Kökşetau qalasındağı eskertkişi men Stepnyaktağı beyitiniñ basındağı beynesin jasağan. Bwl jerde bir nazar audaratın jağday bar. Osı künge deyin Birjan saldıñ sureti dep kitaptarda, enciklopediyalarda ja­riya­lanıp jürgen suret anıq Birjan atamızdıñ sureti emes. Közi tirisinde suretke tüsti me, joq pa – onı qazir eş­kim de bilmeydi. Anığı – bizge jetken fotosureti de, portreti de joq. Al ötken ğasırdıñ orta kezinde joğarıdan Birjannıñ suretin tabu kerek degen nwsqau keledi. Partiya-sovet basşılığınıñ tapsırması qalayda orındaluğa tiisti. Sodan audan azamattarı jandarı qısılıp, äri-beri oylanıp, elden swrastıradı. Joq suretti kim tauıp bere qoysın! Sol kezde audanda ideologiya, mädeniet jağında qızmet istep jürgen Äşken Aujanov degen azamat öz atasınıñ wlttıq kiimmen tüsken, eskirip, sar­ğayğan fotosın äkelip beredi. Bwl sözdi men Äşken Aujanovtıñ öz auzınan estidim. Sol fotosuret pe, älde suretşilerdiñ soğan qarap, wqsatıp salğanı ma, äyteuir Birjannıñ sureti bolıp keñ taralıp ketken qır mwrındı, qırqa saqaldı nwsqanıñ jayı osı.

Al müsinşi, nağız suretker Tölegen Dosmağambetovtiñ müsindeui bwdan mülde basqaşa. Sirä, qarımdı, darındı müsinşiniñ işki intuiciyası sezdirgen bolar, ol jalğan suretke jolamay, Birjan beynesin balası Temirtastıñ suretinen, nemeresi Mwhametqali Temirtaswlınıñ kelbetinen izdep, suretkerlik qiyalımen suarıp jasağan. Sonı jalğastırğan Manarbek Bwrmağanov bauırımızdıñ jasağan eskertkişi de qwrmetke layıq.

Eskertkiş demekşi, Kökşetau qalasındağı, Mädeniet sarayınıñ aldında twrğan, Tölegen Dosmağambetov jasağan beynege baylanıstı daulı, keyisti pikirler de aytılıp jür. Onıñ tüyini   “Birjan babamızdı nege mwnşa jäbir-japa şekkizip, qol-ayağın baylap, dombırasın sındırıp beynelegen?! Atamızdı äsem äbzel-twrmandı säygülikke mingizip, qwndız börik, ädemi jibek şapan kigizip, ükili dombırasın wstatıp, asqaq qalpında körsetu edi-ge” sayadı. Ärine, plakattıq, wranşıl talğamğa süyensek, solay da bolar edi. Alayda suretker Dosmağambetov asa körnekti tarihi twlğa, dara darın tağdırınıñ tragediyalıq sätin arqau ete otırıp, bwğau­dağı ruhtıñ azattıq añsauın, baylaudağı önerdiñ bostandıqqa talpı­nuın körkem bederlep, oy tolğağanın sezi­ne alsaq, bwl eskertkiştiñ qanşalıqtı tereñ sırlı, qwndı dünie ekenin tüsiner edik.

   Birjan beynesine qatıstı tağı bir qızıqtı äñgime bar. Birjan sal orta boylı, aqsarı kisi bolğan eken degen sözder aytılıp ta, jazılıp ta jür.

Sirä, aqsarı dep, onıñ ruı Aq­sarı Kerey bolğan soñ aytılıp ketti me eken, kim bilsin? Al ül­ken­derden estigen añız-äñgime­ler­ge qarağanda, Birjan sal qarulı, baluan adam bolğan. Bir jolı meymanası tasqan, qayratına mastanğan bir jas jigit Qojağwl auılına kelip, at oynatıp, “Qane, er bolsañdar, menimen küreske şığıñdar!” – dep,özeurep qoymaptı. Tipti bolmağan soñ, Birjan özi şığıp, älgi jigitti köterip alıp soqqanda, onıñ qwyrığı jer­ge kirip ketipti! Sazdau jer boldı ma eken, kim bilsin? Qalay bolğanda da, atamız alısqannıñ artın jerge tığıp jibergen dep, ayızıñ qanıp aytuğa jaqsı!

1998 jılı Qızıltu audanınıñ Birlestik auılına qwdalıqqa bardıq. Sonda Uäli Orazbaev degen şejire qariyamen kezdestik. Ruı – Kerey, jası jetpisterdegi aqsaqal körgen-baqqanın, estigen,tüygenin jazıp jüredi eken. Biraz äñgimesin tıñdadıq. Sol kisiniñ aytuı boyınşa, Resey patşası Romanovtardıñ taqqa otırğanına 300 jıl toluına arnalğan toyına bizdiñ elden baratın atqami­nerler Baluan Şolaqqa küreske tüsiñiz dep qolqa salıptı. Sonda Baluan Şolaq: “Meniñ jasım wlğayıp qaldı. Orazalı baluandı aparıñdar, bir jıqsa sol jığadı!”– depti. Orazalı baluan, ruı Bäsentiin, sol toyğa barıp, küresip, jeñip kelipti.

– Orazalı baluandı men qartay­ğan kezinde kördim,–dedi Uäli aqsaqal.– Äñgimelese kele baluan: “Biz–änşi,baluan, aqınnıñ bäri Birjannıñ aynalasında bolatınbız. Birjan bizdiñ ağamız, ülgi beruşi wstazımız boldı!” – dedi. Sözdiñ reti kelgende: “Birjannıñ twlğası qanday edi?” – dep swradım. “ Osı mağan taqau bolıp qalar” – dedi Orazalı baluan.

Uäli aqsaqaldıñ mına sözine qı­zıqqanım sonday, endi Orazalı bal­uannıñ twlğasın jobalay qoyğım kel­di. Qasımda belgili öner qayratke­ri, rejisser, ärtis Mwratbek Ospanov bar edi. Onıñ boyı – bir metr seksen bes santimetr, salmağı 105 keli tartadı.

 – Orazalı baluan mına bizdiñ Mwratbekpen salıstırğanda qalay edi? – dep swradım.

 – Orazalı baluannıñ janında Mwratbegiñ bala ğoy! – dep küldi Uäli aqsaqal.

Ar jağın özderiñiz jobalay beri­ñizder!

Al ataqtı änşi, ayaulı aqsaqal Kä­rim Iliyasov ağamızdıñ öz auzınan estigen bir äñgime: Kärekeñ bala küninde, 1930-jıldarı Stepnyakta twrğan eken. Sonda Birjan saldıñ balası Temirtastıñ tizesinde otırıp, änin tıñdaptı, özi de än salıptı, Temirtas atamızdıñ batasın alıptı. “Birjan saldıñ balası Temirtastan alğan sol batanı Nwrlan balamızğa berdim!”– dep, bizdiñ Nwrlanğa aq batasın berip edi jarıqtıq aqköñil ağamız Kökşetauda, bizdiñ üyge kelgende.

 – Temirtas – wzın boylı, iri deneli, öte küşti kisi bolatın. Atqa mingende, sozılıp otırsa, eki ayağı jerge tietin. Qiyanatşıl kelimsektermen köp töbelesti. Qalıñ tobına jalğız özi tötep berip, jaypap tastaytın. Aqı­rı, sonday öşikkender aqköñil adamdı aqşa jep qoydı degen jalamen jazıqsız sottatıp, itjekkenge jer audarıp jiberip tındı ğoy! – dep, özegi örtene sır şertetin Kärim ağamız.

“Al, dünie” dep, Birjan atamızdıñ özi aytqanday, “Temirtas” äni qanday qasiretti bolsa, Temirtastıñ tağdırı da sonday qasiretti bolğan. Temirtas­tıñ balası Mwqametqali aqsaqalmen talay märte kezdesip, äñgimelestik. Ol kisiniñ aytuınşa, Temirtas sol ketkennen elge orala almay, bostandıqqa şıqqanşa qaytıs bolıp, topıraq sol Sibirden bwyırğan. Balaları borandı, ayazdı künderdiñ birinde adasıp ketip, sodan aman kelgeni jalğız Mwqametqali. Ol kisi wzın boylı, iri deneli, qara torı, kelbetti, kesek, qayrattı adam edi. Jası seksennen asqan şağında da bilekteri soyılday berik, siñirli, som bolatın. Şopır bolıp jwmıs istegen, qoñır dausımen eptep öleñ de aytatın. Mwqametqalidıñ balaları, olardan tarağan wrpaqtarı bar.

Bwğan qosa, tağı bir söz: Birjan saldıñ dombırası Almatıda, respublikalıq tarihi-ölke tanu mwrajayında saqtaulı twr. Sol dombıranı men qolıma wstap, şertip kördim – sozğan qolım basına zorğa jetti! Boyı wzın, qwlaşı keñ, mol jaralğan adamnıñ mwrası ekeni körinip twr. Al endi Bürkittiniñ basınan şırqağan äni aylı tünde altı qırdan asıp, aspan­ğa ketken kisiniñ keudesi de biraz bar şığar-au!

***

Birjan şığarmaları sonau aq patşa zamanında jariyalana bastağan. “Birjan–Sara aytısı” revolyuciyağa deyin segiz ret jeke kitap bolıp basılıp şıqqan. Al osı künderi onıñ kitaptarın izdep tabu oñay emes. Eñ soñğı ret qaşan jarıqqa şıqqanın da wmıtqan siyaqtımız. Audandıq kitaphanada 1959 jılı şıqqan Birjan änderi kitabınıñ jalğız-aq danası qalıptı. Birjannıñ än notaların tügendep alayın dep, izdep äure-sarsañ bolıp jürgenimde, 2012 jılı Almatıdan şıqqan “Sarıarqa änderi” jinağın änşi Erkin Şükimanov, 1983 jılı “Öner” baspasınan şıqqan Birjan saldıñ “Läylim şıraq” kitabın meniñ jienim, dombıraşı-wstaz Tästembek Smağwlov tauıp berdi-au, äyteuir! Biraz jıldan beri babamızdıñ kitabın notasımen, sözimen, wlı kompozitorlarğa layıqtı klassikalıq türde ädemilep şığaru mäselesin köterip kelemiz.Töl şığarmaların joğaltpay saqtap, jarıqqa şığarıp, mektepterde oqıtıp otırsaq–aqın-kompozitorğa degen eñ ülken eskert­kiş, nağız qwrmet sol! Bwnıñ özi bizdiñ eldiñ, bizdiñ audannıñ betkewstar mädeni pasportı, meymandarına wsınar qımbattı sıylığı desek te artıq emes.

Birjan saldıñ eskertkiş-keşeni aşılu saltanatında aytqan osı wsınısımızdı audannıñ bügingi äkimi Abay Säduaqaswlı dwrıs tüsinip, qwlşına qoldap, sonıñ nätijesinde osı kitap jarıqqa şığıp otırğanın atap körsetip, bwl iske at salısqan barlıq azamattarğa ülken alğısımızdı bildiremiz!

***

Birjan änderi – qazaq muzıka äle­mine erekşe äser etken quattı qwbılıs. Onıñ şığarmaları basqa öner tuındılarında da (kino, opera, drama t.b.) keñinen qoldanılğan. Äygili “Birjan-Sara” operasında Birjan äuenderi twnıp twr. Ötken ğasırdıñ 70-jıldarı şıqqan “Alıe maki Issıkkulya” degen ataqtı qırğız kinosında “Temirtas äniniñ” leytmotiv retinde alınıp,naqışına keltire orındaluı kezinde eleuli mädeni oqiğa boldı (Ändi orındağan-akademik Ömirzaq Aytbaev.). Sol siyaqtı, “Qazaqfil'm” tuındısı “Birjan sal” fil'­min­de de biraz änderi şırqaladı (Än­derdi orındağan – änşi Erkin Şükima­nov). Bizdiñ “Pañ Nwrmağambet” kinostudiyası 2010 jılı Stepnyakta tüsir­gen “Aran” körkem fil'minde de bas keyipkerdiñ mwñayğan kezde “Temirtas” änin süyeniş qılıp aytatını bar (Ändi orındağan Bayanğali Älimjanov).

***

Büginde Birjan esimi qwrmetsiz emes. Onıñ atında respublikada, oblısta oqu orındarı, köşeler bar. Tarap ketken sovhoz da bolğan. Tipti, osı Eñbekşilder audanına atın beru de köpten söz bolıp keledi. Bwl äñgimeniñ özimiz körgen-bilgen tarihı bılay:1990-jıldarı Eñbekşilder degen (dwrısı – eñbekşiler) äri jazıluı qate, äri keñestik sayasattıñ solaqay, mağınasız atauınıñ (bwl audan eñbekşiler audanı bolğanda, basqa audandar nemene, jalqaular nemese bileuşiler,qanauşılar audanı ma?!) ornına bwl audanğa Birjan sal atın beru mäselesi köterile bastadı. Bwl jöninde ärtürli deñgeyde aytılıp, respublikalıq, oblıstıq, audandıq gazetterde el azamattarınıñ işinde men de barmın maqalaları jariyalana bastadı. 1995 jılı bizdiñ audanğa prezident Nwrswltan Nazarbaev keldi. Ol kisi Äbsäläm qajınıñ meşi­tine kirip şıqqan soñ, Birjan saldıñ basına barıp, Qwran oqıttı. Zirat basında ardaqtı el aqsaqaldarı audanımızğa Birjan sal atın beru jönindegi wsınıstarın ayttı. “Wsınıñızdar, qoldaymız!” – dedi elbası. Sodan keyin qağazdarı dayındalıp, äytip-büytip jürgende on şaqtı jıl ötip ketti. Aqırı, Eñbekşilder audanına Birjan sal atın beru jöninde Aqmola oblıstıq mäslihatı şeşim qabıldap, respublikalıq onomastika komissiyası qaulı şığarıp, endi ükimettiñ bekituine jibergen kezde, eldi mekenderge jeke tarihi twlğalardıñ esimin berudi toqtatu turalı koncepciya şıqtı da, bwl mäsele tağı şeşilmey qala berdi. Oblıstıq mäslihat şeşimi ol koncepciyağa deyin şıqqandıqtan, zañdı küşine enui kerek qoy degen uäjimizge eşkim de qwlaq aspadı. Alayda eldiñ tilegimen, elbasınıñ qoldauımen qabıldanğan şeşim tübinde oñınan bir oralar dep oylaymız. Oğan qaramastan, halıq arasında bizdiñ audan Birjan eli atanıp ketkeli qay zaman.

Beu, Birjan!

Qan tamğan qılışınan han emessiñ,

Baylıq pen mansap quğan jan emessiñ,

Aqqu bop qalıqtadıñ kök jüzinde

Soñınan ilestiñ de än-elestiñ,

Änderiñ jwldızdarmen sırlasadı

Könbeydi ıñğayına är öñeştiñ,

Seniñ ornıñ mäñgilik aspanda twr

Eşkimniñ qaulısına zar emessiñ!

***

Birjan Sara aytısı turalı dau-damay talay uaqıttan beri üzilmey jal­ğasıp keledi. Negizinen, eki pikir bar. Biri – Birjan men Sara aytısqan deydi, ekinşisi, olar aytıspağan, aytıstı Ärip Täñirbergenov jazıp şığarğan deydi.Eki jaqtıñ da däleli mıqtı, materialdarı mol, oyları qisındı. Bwl mäselege äli nükte qo­yılğan joq, qoyılatın türi de joq.Qalay bolğanda da, bwljımaytın bir aqiqat şındıq bar. Ol – “Birjan – Sara aytısı” dep atalatın qazaq ädebieti men mädenietiniñ klassikalıq ğajayıp mwrası bar ekendigi! Jäne ol mwrağa Birjan sal babamızdıñ avtor retinde bolsın, nemese keyipker retinde bolsın, bastı twlğa retinde qatısatındığı! Tipti, aytıstıñ Ärip jazğan nwsqası bolıp, oğan keyipker bolğan künde de, Birjan sal twlğası biiktey tüspese, tömendemek emes. Öytkeni osınday jauhar şı­ğar­mağa basqa ataqtı aqındardı emes, Birjan saldı bastı twlğa etip aluınıñ özi – onıñ qanşalıqtı qadirli bol­ğandığın körsetse kerek. Älem ädebietindegi äygili ädebi keyipker­lerge key bir elderde eskertkiş qoyılıp, äspetteytin ädemi jağdaylarğa oy jügirtip köriñiz. Al jeke öz basım Birjan men Sara kezdesip, aytısqan degen äñgime şın bolsa eken deymin. 1993 jılı Jetisuda Sara Tastambek­qızınıñ 115 jıldığı toylandı. Sonda Eşkiölmes tauında, Bayanjürek degen jerde   Birjan men Sara osı jerde aytısqan dep eskertkiş tas qoyıldı. Birjan atam barğan, Saramen aytısqan jerge barıp, sol toydağı aytısta Saranıñ qazirgi zamandağı darındı siñlileri şımkenttik Äselhan Qalıbekova, taldıqorğandıq Qanışa Rayısovalarmen aytısıp, Sara atındağı bas jüldeni jeñip alğanıma şükirşilik qılamın.

***

Birjannıñ derti de jwmbaq. Bir jerden oqıdıq pa, estidik pe, äyteuir bireuler onıñ auruına diagnoz qoyıp, medicina terminimen ataptı. Qazir neşe türli ğajaptar şığıp jatır ğoy, äytpese bir ğasırdan astam uaqıt bwrın ömirden ozğan adamğa diagnoz qoyu qanday qisınğa sıyadı? Çezare Lombrozonıñ ataqtı “Genial'nost' i umopomeşatel'stvo” degen kitabında öte talanttı adamdardıñ äpendelik­teri, aqılğa sıya bermeytin erekşe minez-qwlıqtarı men qılıqtarı, psihikalıq auıtquları turalı aytıladı. Onıñ ayrıqşa talant (genial'nost') pen aqıl-estiñ auıtqu, şalıqtauı birge jüredi degen pikirin aqiqat dep qabıldamasaq ta, janı bar söz ekendigin joqqa şığara almaymız.

Alpıs bir müşelime kelgenimde,

Qwdayım berdi nauqas ğarip basqa! – deydi Birjan.

El kezdim kertöbelmen arıqtatıp,

Jaqsığa söz söyledim anıqtatıp,

Alpıs bir müşelime kelgenimde

Birjandı qoyğanıñ ba şalıqtatıp?! – deydi tağı da.

 Keyde “alpıs üş müşelime kelge­nimde” dep aytılıp ta, jazılıp ta jür. Bwl aqınnıñ alpıs üş jasında qaytıs bolğanına däldep aytılsa kerek. Äytpese, qazaqta alpıs üş degen müşel jas joq, alpıs bir müşel ekeni ämbege ayan. Al aqınnıñ osınau jan sırınan şalıqtau dertine şaldıqqanı jäne onı Qwdaydıñ bergeni dep boyswnğanı, arman-mwñı aydan anıq körinip twrğan joq pa? Bwrınğı keñes däuirinde qalıptasqan wğım boyınşa, onı äleumettik ädiletsizdiktiñ qwrbanı boldı, ozbır üstem tap ökilderi tayaqpen basına wrıp, auruğa şaldıqtırdı, solardıñ zorlığına küyingennen zarlap ötti dep jazdı. Tipti,onıñ bauırları Erjan men Nwrjandı Birjanğa sırqat dep jala jauıp, baylap-matap, qorlıqta wstağan qatıgez, qwbıjıq etip körsetuge deyin bardı. Keñestik ideologiyanıñ sol salqınınan äli de arıla almay kele jatqanımız qwpiya emes. Al aqın-änşi-kompozitordıñ dünieniñ sırın tolğağan rekviemi – klassikalıq “Temirtas” änine üñilip, tüsinip körse­ñiz, onda ağayınnıñ zorlığınan auırdım, basımnan wrdı, qorlıq kördim degen bir auız söz joq. Dert Qwdaydan deydi. Jäne şalıq deydi.

Alayda öner adamdarınıñ, äsire­se, asa darındı danışpandardıñ tabiğatı, jaratılısı bölek bolatındığın köpşilik bile bermeydi, bilse de jete män bere bermeydi.Jalpı wğımğa sıydırıp, jalpaq sözben sipaqtata salatını da bar. Öner adamdarı men bilik ökilderiniñ, darındı twlğalar men qalıñ halıqtıñ arasında alşaqtıq, tüsinispeuşilikterdiñ boluınıñ bir sebebi de osı dünietanımdağı, ruhani älemdegi, jan-dü­niedegi özgeşelikterde jatsa kerek. Birjan – ğarıştıq qwbılıs, geniy, oğan Qwday asa mol darın bergen. Ol bir zamanğa, qoğamğa sıymaydı. Ol dünieniñ sırın, mänin izdeydi, onıñ ruhı jer men köktiñ arasında wşıp jüredi. Qarapayım tirşilik wğımdarı, qoğamnıñ şarttı zañdılıqtarı ol üşin onşa mañızdı emes. Osı bir mäñgilik mändi izdeu jolındağı ruhani arpalıstarı,än-elestiñ soñınan wşuı,bälkim,bılayğı jwrtqa şalıqtau bolıp körinui de ıqtimal. Qalay bolğanda da, nağız talanttıñ janı –önerinde desek, Birjan saldıñ qal­dır­ğan än-öleñderiniñ ruhı sau, taza, mağınalı, ömirşeñ ekendiginde dau joq. Sondıqtan onıñ sırqatın san-saqqa jügirtip, saudağa saludı orınsız dep bilemiz.

Jalpı, keyingi uaqıtta basqa da ta­rihi twlğalar siyaqtı, Birjan saldıñ da ömiri jaylı qilı-qilı, alıpqaşpa, äri tart ta, beri tart qisınsız äñgimeler köbeyip, ärkim özinşe jañalıq aşıp jatqanın körip te, estip te jürmiz.   Negizinde, wlı adamdardıñ pende retindegi tirlikterin qazbalap,ösek-ayañ deñgeyine tüsip, “annan estigen, mınnan estigen” wsaq-tüyek, ötirik sözderdi oylanbastan oñdı-soldı gulete beru – parasattılıqqa da, adamgerşilikke de jatpaytın wyat närse. Ondaydan boydı aulaq wstap, tarihi adamdardıñ eñbegin ädil bağalap, asıl mwrasınıñ ruhani mazmwnına boylap, tüsinuge, ruhani när aluğa wmtılğanımız abzal!

zhasalash.kz