SABIRJAN MAHMETOV: BİZ BABALARDIÑ AMANATIN WRPAQQA BÜTİN TABISTAUIMIZ KEREK
…Qazir bilikte jürgen jigitterdiñ köbinde tört-bes diplomnan bar. Bäri aqıldı, danışpan! Biraq, qorqaq…
Meniñ namısıma tiip jürgen mäsele soñğı kezderi bizde «sabırlı, juas, tözimdi, könbis bolayıq» degen wrandardıñ jii aytıluı. Jaratqan adamğa maldan erekşe bolsın dep özindik közqaras, sana, wstanım berdi emes pe…
Öz oyın bügip, ünemi ündemeytin qoğamda ekijüzdiler men qorqaqtar köbeyedi. Al, Qazaq – qasqır. Böri sekildi qaysar, minezdi. Arıstan, barıs degender mısıq twqımdas bolğandıqtan qolğa üyrenedi, cirkte bilep, eldiñ köñilin köteredi, qol jalaydı. Al, qasqır jarıqtıqtıñ hayuanattar bağında, torda torığıp twrğanın ğana köresiñ. Sonda da ruhı täuelsiz ekenin bayqatıp, közinen ot şaşıp twradı. Onı cirkte maymılşa biletuge eşkimniñ täuekeli barmaydı, bilete de almaydı! Türki halıqtarınıñ arasında Asıl türik sanalatın qazaqtıñ osınday erekşelikteri barın bas jaqtağılar qaperden şığarmau kerek. Qazaq qonaqtı qwrmetteydi, sıylaydı, biraq, bağınbaydı. Bizdegi 135 wlt ökilderiniñ özderiniñ tarihi otandarı bar. Kün tusa aua köşip, bas sauğalap ketuine boladı. Al, qazaqtıñ jalğız Otanı – Qazaq eli! Osını esten şığarmasın… Men – Gerol'd Bel'ger, Asılı Osman apamdı bağalaymın. Mine, nağız namıstı, sıy-qwrmetti biletin, arı taza adamdar! Biz – bayırğı jäne bügingi qazaq jeriniñ qojasımız! El men jer babalardan amanatqa qalğan. Biz ol amanattı öz wrpağımızğa bütin tabıstauımız kerek!
Qazaqtıñ altın besigi – auıl. Qaymağımızdı bwzbay, salt-dästürimizdi osı kezge deyin jetkizgen sol auıldağı qasietti şañıraqtar. Aqınıñ da, batırıñ da, ğalımıñ da sol qaraşa üylerde, besik jırın tıñdap ösken. Jaugerlik ruh ananıñ äldiimen, äkeniñ wranımen wrpaq boyına siñdi, atanıñ namıstı sözi qayralğan qılıştay lıpığan perzent tärbieledi. Bir qarapayım mısal aytayın, kezinde qazaq jastarı jiın-toyda tüyeniñ, ögizdiñ jiligin qolmen wrıp sındırğan eken. Sındıra almağanı «Masqara boldım!» dep wyattan ölip kete jazdaydı. Oyınnıñ özinde osınday namısqa baulıytın tärbielik män bar. Al qazirgi jastar şe… Qazirgi inişekterdiñ keybiri tauıqtıñ da süyegin sındıra alatınına şübäm bar.
Osı küni namıstı, ruhı ör, özgelerdi twqırta söyley alatın jigitterdiñ mekeni türme boldı. «At jaqsısı – kermede, jigit jaqsısı – türmede»… Özekti ökiniş örteydi. Bwnıñ özi bizdiñ tamırdan ajırağanımızdı bayqatadı. Zamanında osı keñ saharada birde-bir abaqtı bolmağan. Öytkeni, biz eki söylemeytin tekti edik. Batır da, han da ädilettiñ aq tuına tağzım etti, «eki söylegenim ölgenim» dep haq söyledi. Qazir şe? Bastan sabalay bergen twlparday bügelek küyge tüstik, ortamızda alğa şıqqandı, jol siltegen azamattı aranğa jıqqısı keletin, işin qızğanıştıñ qızıl iti jaylap alğan ağayın köbeydi. Tübimizge sol pasıqtar jetedi! Meniñ attasım Sabır Aday «Är qazaq meniñ jalğızım» deydi, men: Är qazaq meniñ Asılım!» dep esepteymin. Asılıñnan ayırılsañ adamdığıñnan ayırılasıñ, onı joğalta almaymın. Wlt bedelin, tektiligin saqtap qalu üşin qasıq qanım qalğanşa küresuge dayınmın. Ökinişke oray, sportşılardı tek bilek küşine sengen, wrda-jıq dep bağalauşılar köp. Qattı qatelesedi! Sportşılar arasında «bilegimen birdi, bilimimen mıñdı jıqqan» jigitter barşılıq. Olardıñ jüregi «qazağım» dep soğadı, osı eldiñ quanğanın körse – şattanadı, küñirengenin körse – şirığadı. Meniñ öz esebim boyınşa qazaqta jürekti, bilekti, bilimdi eki jüzdey sportşı bar. Qalğandarı ekijüzdi, bügini üşin bilik aldında bügejektegender. Qaraqan basın oylağandardan Wlı jeñis kütu beker. İşi irigennen irilik şıqpaydı. Osı küngi qazaq jauıngerleri dep sporttıñ jekpe-jek türlerinde jürgen jigitterdi atasa bolar. Olardı, paraşyuttan sekirt, otqa, suğa salşı – eşkimnen taysalmaydı, olarğa eşkim qarsı da kele almaydı. Sebebi, tegi batır! Bäri Ertöstik sekildi bir-bir töbe! Mäselen «Qazaq futbolı qaşan örkendeydi» dep küyinemiz… Osı betimen jüre berse – eşqaşan. Sebebi, qwramadağılardıñ bäri «aqsüyek», «köksüyekterdiñ» balaları. Futbolğa qıruar qarajat bölinedi, köp aqşağa jattıqtıruşı jaldaydı. Biraq futboldı bay balaları jem jeytin «aqır» küyinen qwtqarmasaq bwl sala damımaydı. Auıldağı darındı balalardı jinap, Braziliya, Argentina sındı elderdiñ eñ qwrığanda üşinşi därejeli jattıqtıruşıların aldırsaq 10 jılda bir jetistikke jeterimiz anıq. Al, qazirgi qazaq balasınıñ qali qalay? Onı kim izdedi? Olar keş batqanda «tañerteñgi nandı qaydan tauıp jeymin?» dep qıp-qızıl bolıp wyasına kirip bara jatqan künge qamığa qaraydı… Qısta tabannan ötken sızdan, jazda mañdaydan ötken künnen qorlıq köredi. Pana bolğan, saya bolğan kim bar?! «Bala berseñ – sana ber, sana bermeseñ – ala ber» degen qazaq danalığınıñ tübine üñilmeydi, sanalı wrpaq ösireyik dep qazaqtıñ ordası bolğan auılğa, ondağı jastarğa janaşırlıq tanıtpaydı… Al, auıldağı ol jastarda ün joq. Iñırsamaydı, qıñsılamaydı! Atalarınıñ, äkeleriniñ «Qasqırdıñ terisin tiridey sıpırsañ da qıñsılamaydı» degen sözin tüysinip, öz betinşe kün köruge talpınıp jür. Keybiri joldan taysa lezde töbeden «şwğıl türde bwzıqtar men qılmıskerlerge qarsı küres jariyalañdar» degen bwyrıq bwrq ete tüsedi. Özi qılmıs jasap otırğanın tüsinbeytinder özgelerdiñ qılmısımen kürespek… Bwl – Wlttıq mäsele, wlt tragediyası bolıp twr. Anam marqwm «erkindik degen adaldıq» deytin. El erkin, täuelsiz boluı üşin är qazaq Otanına, wltına adal boluı kerek. Sol adal wldardı bağalay biluimiz kerek. Allağa şükir, onday jüregin suırıp beretin azamattar bar! Mısalı – Qanat Islam. Ol jigit Beyjiñde jaqsı nätije körsetti. Eger finalda Baqıt Särsekbaevpen şıqsa, Qanat jeñetinine şübälanğan emespin. Aqılı men qayratı tasığan, öte mıqtı jigit. Qanattı 75 keli salmaqta Londonğa aparu kerek edi… Elim, jerim dep, atajwrttı añsap kelgen jigitti özekten teptik. Tüsine bilgen adamğa Qanattıñ «Qazaqtı äli şatalar bilep otır eken» dep tünere aytqan sözi, öte auır söz. Bir auız sözben bügingi sayasatkerlerge diagnoz qoyu böriliktiñ, iriliktiñ belgisi. Azamatsıñ, bauırım! Bir-eki jeñisten soñ marapat pen qızmetke bögip qalğan köp sportşıdan Qanattıñ desi basım!
1940-jıldarı Qazaqstanğa köptegen wlt ökilderi aydalıp keldi. Onan bwrın patşa ükimeti sottalğan, nekesiz tuılğan, teksiz kazaktardı jiberdi. Qazaq solardıñ müsäpirin jwbattı, teksizin tärbielep, bauırına tarttı. Qazir solardıñ wrpaqtarı «patriotpız!» dep jar salıp jür. Aldanbayıq! El basına kün tusa solardıñ köbi qaşıp ketedi. Nege? Öytkeni, patriotizm qanmen, tabiği türde kelui kerek. Qazaqtıñ besik jırın tıñdamay, qazaqtıñ şerin wqpay öskender qalayşa qazaq jeriniñ patriotı boladı? Al, Qanat sekildi jigitterdiñ elge adaldığına köleñke tüsirudiñ özi – künä! Mısalı qazir bilikte jürgen jigitterdiñ köbinde tört-bes dilomnan bar. Bäri aqıldı, danışpan! Biraq, qorqaq… Basqanı bılay qoyğanda äyeliniñ qabağı şıtılsa kirerge tesik tappaydı. Otbasına ie bola almay jürgender memleketke ege bolıp mandıta ma? Erkektik minez jetispeydi…
«HHİ ğasır ğılım men bilimdilerdiñ zamanı» deymiz…. Bizdegi bilimdiler qanday, esi dwrıs akademik bar ma? Ğılımdı da jekeşelendirip alğandıqtan qazirgi ğalımdar akademiyadan emes, JOO-nan (Jekeşe Oqu Orındarınan) ataq alıp jatır. Siz senesiz be sonday akademik, professorlarğa? Öz basım senbeymin! Bilim salası bireulerdiñ biznesine, erikkenge ataq beretin ermekke aynaldı. Al, ğılım men ilimge şın susağan qara qazaq balası oqi almay jür. Test degen oqpanı ülkenderdiñ oyınına aynalğan, al aqılığa barğanğa şama joq! Qolğapşa auısatın, reformaşıl ministrlerdiñ olarğa moyın bwrğanğa şaması joq. Bwl qalay? Mwndaydı qoğam degradaciyağa wşıradı deydi. YAğni, keri ketip baramız, azıp tozdıq. «Qazaq memleketi eñ äueli qazaqtı qoldauı kerek!» degen qarapayım qağidanı tüsinbeydi töbedegi töresımaqtar. Mına irgedegi Türkimen men Özbekstanda osınday mäsele bar ma? Eşkimniñ basın jarıp, közin şığarğan joq, biraq, öz tilin, öz dilin, öz dinin, söytip barıp öz wltın aldığa şığardı. Özgeler ökpelegen joq, qayta solarğa wqsauğa, solarşa nazarğa alınuğa talpındı. Al biz özgelerdi qazaqqa ülgi etemiz, qazaqtıñ özgelerge eliktegenin, solardıñ tilinde söylep, qonaqtıñ aldında qwraq wşqanın qalaymız. Üydiñ iesi ekenin wmıttırmaqpız… Mine sonıñ jemisi: Täuelsizdik alğalı 23 jıl ötkende qazaq balası köşe sıpırıp, qız-jigtter qwl bolıp jür. Nege!? Osındaylardı oylasam köñilim qwlazıp, jigerim qwm boladı…
Ukraina oqiğası talayımızğa aşı sabaq boldı. Qwday basqa salmasın… Biraq saqtıqtı wmıtpay, jwdırıqtay tastüyin jüruimiz kerek. Jer betinde eli joq, tuı joq, Otanı joq qanşama wlt bar?! Qazaqtı solardıñ qatarına qosqısı keletin qasköyler jeterlik. Qwl etkisi keletinder de az emes… Ayudı alqımınan almaq bolıp atılar, antalağan jaudı qoralı qoyday ıqtırar börilik ber! – deymin Jaratqanğa. Bizde namıs bar! 89-jılı Jañaözende taulıqtardı, 90-jıldarı Oralda kazaktardı täubesine keltirdik, Semeyde şeşenderdi ornına qoydıq… Qazaqtıñ törge şığarsa da töbege şığarmaytının tüsindirdik. Jeltoqsan köterilisinen keyin qazaqtardıñ ruhı köterilip, auızbirligi küşeyip edi. Al odan soñ… Sodan soñ qazaq ruhın jasıtu, juasıtu mehanizmi iske qosıldı. Tepsinip kelgendi tiksinip qarsı alatın, qazaq azamattarınıñ wyıtqısı bolğan jigitterdiñ köbi abaqtığa jabıldı. Atıldı! Özimdi de jazıqsızdan jazıqsı 7 jılğa japtı… «Adaldıñ atı arımaydı». Osı jasqa kelgenşe bir säbidiñ köz jasına qalıp, bir qariyanıñ aldın kesip attamağan qazaqpın.
Qazaq elindegi sayasat tım bılğanıştı, öte las. 2006 jıldarı meni özim bas bolıp «Halıq dabılı» degen wyım qwrdım. Wlttıñ sözin söylep, joğın joqtaytın, bwralañsız tik jüretin bir wyım osı bolsa eken dep armandadım. Ükimetke «Prezidenttikke saylanatın adam qazaq tilin biluge mindetti, emtihan tapsıradı! Demek, ministrler de memlekettik tildi biluge mindetti!» degen talap qoydıq, «Anası sırqattıñ – wrpağı sırqat» dep bazarda sauda jasap jürgen, telim-telimi şıqqan qız-kelinşekter, analar mäselesin qozğadıq… Biraq biliktiñ qwrığı wzın. Aynalamdağı adamdardıñ peyili bwzıldı, kedergi köp boldı. Şoşındım! Bireuge on mıñ teñgege körsetiletin qızmet, sağan 100 mıñğa bağalanadı… Arqasüyer sanağanıñ äldekimderdiñ äuenine töñkerilip şığa keledi. Sodan keyin qoya qoydım. Qanşama esil eñbek, qarjı ketti. Sadaqa! Şının aytsam, en baylıqtıñ üstinde, aş-jalañaş jürgen halıq bar degenniñ özi wyat emes pe? Satılıp jatqan kömirdiñ özimen-aq halıqtı eşkimnen kende etpey asırauğa bolar edi… Al, biz milliondap, milliardttap, mwnay, gaz ben altındı da satıp jatırmız! Qayda ketip jatır sol qarjı? 23 jılda tolmaytın ol ne degen qwrdım-qwlqın!? Öndiris orındarın aşıp, öndiruşi memleketter sapına qosılmadıq. Jetken jetistigimiz Reseymen odaqtasu bolğanı ma? Körşimizdiñ jaman maşinası kimge kerek? Nege qazaqtı japonnıñ «arğımaqtarına» otırğızudı armandamaymız? Nege bizdiñ maqsat-müdde tım wsaqtalıp ketti? Mwsılman adam üş närsege asığu kerek degen qağida bar. Qaytıs bolğan adamdı jerleuge, boyjetken qızdı wzatuğa, qarızdan qwtıluğa asıq. Bizdiñ basekeñder bärimizdi qarız etip qoyğan. Qazaqtıñ bäri qarız. Qazaq elindegi qıruar aqşanı azsınğandar şetelderden milliardttap qarız alıp jatır. Onı öteytin – halıq! Sondıqtan salıqtı üstemeleydi, alımdı köbeytedi! Al, baylar zäulim üyler salıp, onıñ sırtın alıp qamaldarmen qorşap, oqqağar jaldap, ömir sürip jatır. Bwnıñ bäri üreydiñ belgisi. Bar baylıq öz eñbegiñmen, biliktiligiñmen kelip jatsa nesine öz halqıñnan jasıranasıñ, qamaldıñ tasasına tığılasıñ…. Bäribir ol baylıqtı öziñmen alıp kete almaysıñ. Sağan bwyırarı eki metr jer men böz ğana!
Alaş arıstarı armandağan Wlttıq memleket qwrudıñ säti kelip-aq twr. Tistesip, wstasıp jürip saqtap qalğan jerimizdiñ qanşasınan ayırıldıq?! Edilden ayırılıp, Jayıqtı jetimsirettik. Talas pen Şu siyaqtı qazaq eliniñ bir şetinde qatar ağıp jatır edi ğoy… Tipti, özbek te jerimizdiñ bir şetin oñdırmay opırıp aldı. Sonı qorğauğa wmtılğan bireu bar ma? Ne özderi söylemeydi, ne halıqtı söyletpeydi! Endi közben arbağan bikeştey janarları jıltırap Reseydiñ qoltığına kirip baradı. 45 million halqı bar Ukrinanı oñdırmağan Resey at töbelindey qazaqtıñ mañdayınan sipaydı dep oylay ma?! Alıstan sıylasayıq. Älemdik ürdispen geosayasi qarım-qatınas ornatuımız kerek. Taqırbastarın aytaqtap, el şetin arandatsa qazaq jigitteri barşılıq. Jüz qorqaudıñ bir kökjaldan ığatınına şübäm joq. Eşkim şübälanbasın! Atoy salsa, qan oyanadı! Bwl üşin qazaq auızbirlikti boluı kerek. Birimizdi birimiz tiri künimizde sıylayıq. Mısalı men – baqıttı adammın! Sebebi mende ökpe joq, bauır ğana. Qazaqtı bölmeymin. Öytkeni, osı jerdi bar qazaqtıñ ata-babası birlese qorğağan. Özim qazağımdı jamandap körmeppin, özgege de aytqızbaymın! Osı wstanımız bärimizge ortaq bolsa bar qazaq baqıttı boladı dep oylaymın!
Aytpaqşı, anau «qazaqta el joq, jer bolmağan» dep jürgendermen kezdespey jürmin. Kezdesip qalsa… Obaldarı özderine! Maldı tayaqpen ğana qayıradı!
Sabırjan Mahmetov,
“Parasat” ädebi, sayasi-qoğamdıq jurnalı
Pikir qaldıru