ساياسات
توسىن ترامپ نەمەسە الەمدiك ساياساتتاعى جاڭا ترەند
“باعى جوققا تاعى جوق”. سونىمەن، اقش-تا پرەزيدەنت اۋىساتىن كەز جەتتi. “باقان تiرەس، يت تارتىس”، بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ايقاي-شۋعا، وسەك پەن توسەككە، جەكە باسقا بارۋشىلىققا دەيiن جەتكەن cوراقىلاۋ سايلاۋدان كەيiن قاڭتاردىڭ باسىندا اق ۇيگە دەموكرات وبامانىڭ ورنىنا رەسپۋبليكاشىل ترامپ كەلەدi دە، الداعى ءتورت جىل بويىنا دۇنيە جۇزiندەگi ەڭ دامىعان ەلدi باسقارادى، الەمدiك ساياساتقا ءوز ىقپالىن جاسايدى.
شىندىعىن ايتۋ كەرەك، و باستا “ميللياردەر ترامپ پرەزيدەنت بولادى” دەپ ەشكiم ويلاعان جوق. سول بولجاۋدى جوققا شىعارا العان ترامپتىڭ فەنومەنi نەدە جانە ودان بiز، قازاقستان، قانداي قورىتىندى شىعارا الامىز؟ الدە ماسەلە تەك ونىڭ وسى جولعى سايلاۋعا جۇمساعان 500 ميلليون دوللارىندا ما؟
بiرiنشiدەن، بۇگiندە الەمنiڭ بەت-بەينەسi عانا وزگەرiپ جاتقان جوق: ادامزات ءومiرiنiڭ بارلىق سالاسىندا كۇتپەگەن، توسىن قۇبىلىستار مەن وقيعالار ورىن الىپ جاتىر. داعدارىس تەك ەكونوميكا مەن قارجى سالالارىن شارپىپ وتپەدi. قۇندىلىقتار، سونىڭ iشiندە قوعامدىق-ساياسي جانە گەوساياسي مازمۇنى بار ۇستانىمدار مەن داستۇرلەر دە ءوز داعدارىسىن باستان كەشiپ جاتىر. بەينەلەپ ايتار بولساق، ترامپ – سول ۇلكەن داعدارىستىڭ بiرەگەي كورiنiسi.
ساياسات، سونىڭ iشiندە ونىڭ قالىپتاسىپ-تۇزiلگەن، كوز ۇيرەنگەن زاڭدىلىقتارى دا جاڭاشا سيپاتقا يە بولدى. ارينە، ترامپتىڭ وبرازىن بiز كوبiنەسە ونى ونشا جاقتىرمايتىن شەتەلدiك باق ارقىلى بiلiپ جاتىرمىز. سوندىقتان دا بiزدiڭ ول تۋرالى ويىمىز بiرجاقتى كەتۋi دە مۇمكiن. دەسەك تە، ونىڭ ناقتى مىنانداي يميدجi قالىپتاسىپ قالدى. اتىشۋلى شاتاققۇمار، داڭعازا. ەرتەڭ نە ايتىپ، نە قوياتىنىن ەشكiم بولجاي المايتىن ەكستسەنتريك. ءومiردiڭ بار قىزىعىنا ەشكiمنiڭ پiكiرiنە پىسقىرماي-اق تويىپ جۇرگەن قىدىرىمپاز. كەيدە توبەدەن جاي تۇسكەندەي قويىپ قالاتىن شەشەن. كلاسسيكالىق ۇلگiدەگi ساياساتكەرگە مۇلدەم ۇقسامايتىن، ەشقاشان مەملەكەتتiك قىزمەت اتقارىپ كورمەگەن بيزنەسمەن. حالىقارالىق ساياساتتا ەل ءۇش ۇيىقتاسا تۇسiنە كiرمەيتiن باستامالاردىڭ اۆتورى.
ءدال وسىنداي توسىن مiنەزدەمەسi بار ادام اقش سەكiلدi ۇلكەن دەرجاۆانىڭ پرەزيدەنتi بولىپ شىعا كەلەدi دەپ كiم ويلاعان؟ ەشكiم دە ويلاعان جوق! تiپتi ماڭدايى جەتi قارىس، الەمنiڭ ەڭ ۇزدiك تە بiلگiر دەگەن ساياساتتانۋشىلارى دا وسى جولى دۇرىس بولجام جاساي المادى! وعان قوسا، كەزiندە بiر ۇيىمنىڭ “ۋىعىن قاداسىپ، شاڭىراعىن كوتەرiسكەن” پارتيالاستارى ونىڭ وداعايلاۋ، ەكستسەنتريكالىق بولمىسىن قابىلداي الماي، دەمارش جاساپ، ودان باس تارتقان جوق پا؟! بiر سوزبەن ايتقاندا، ۇلكەن ساياسات دەپ جۇرگەن قۇبىلىس ەندiگi جەردە باسقاشا قالىپقا قۇيىلدى، تانىمدىق ولشەم وزگەردi.
جانە دە ول تەك قانا اقش-قا عانا قاتىستى ەمەس. گەرمانياينىڭ بەدەلدi Bild am Sonntag گازەتiنiڭ تاپسىرىسى بويىنشا Emnid اگەنتتiگiنiڭ جاساعان سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋi بويىنشا، نەمiستەردiڭ 44 پايىزى وسى كۇننiڭ وزiندە ترامپ سەكiلدi ساياساتكەردiڭ ءوز ەلدەرiندە بولاشاعى زور بولار ەدi دەپ جاتىر. ياعني، ترامپيزم حالىقارالىق ارەناعا شىقتى! وسى فاكتور باسقا ەلدەردە دە قايتالانىپ، ساياسي الاڭعا كۇنi ەرتەڭ ءدال وسىنداي كەيiپكەرلەر ويلاماعان جەردەن شىعا بەرمەي مە؟ جانە دە ولاردىڭ ءداستۇرلi ساياساتكەرلەردi جەڭبەسiنە كiم كەپiل؟!
ەكiنشiدەن،ترامپتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسى تالاي جۇرتتى تاڭعالدىرىپ، ال كەي تۇستارى تiپتi شوشىندىرىپ جiبەرگەنi بار. ارينە، مەن ترامپتى تانىپ- بiلدiم دەۋدەن اۋلاقپىن. ول ءوز ۋادەلەرiنiڭ ءبارiن جۇزەگە اسىرا الا ما؟ الدە، ناقتى ءومiر وعان ءوز تۇزەتۋلەرiن ەنگiزە مە؟ ماسەلەن، پرەزيدەنت ورىنتاعى ءۇشiن كۇرەس بارىسىندا ترامپ وبامانىڭ مەديتسيناداعى رەفورماسىنىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ سىناپ، “تۇككە جارامسىز” دەپ تانىپ ەدi. ەندi بولسا، “وبامامەن سويلەستiم، ونىڭ رەفورماسىنىڭ بiراز وڭ تۇستارى بار ەكەن” دەپ شەگiنشەكتەپ جاتىر. نەمەسە سايلاۋ ناۋقانى كەزiندە “اقش پەن مەكسيكا شەكاراسىندا قورعان تۇرعىزامىن!” دەگەن ۋادەسiن الايىق. سولاي-اق بولسىن. بiراق سونشاما قارجىنى ترامپ قايدان تابادى؟ جانە دە قازiرگi زامانعى كولiكتiك تەحنولوگيالار تۇسىندا ول قورعاننان نە پايدا؟ اقش-قا كەلگiسi كەلەتiندەر مەكسيكادان دا باسقا ەل تاپپاي ما؟ ماسەلەن، كانادا نەمەسە مۇحيت ارقىلى دا “تەڭ ءمۇمكiندiكتەر ەلiنە” جەتە الادى عوي.
ۇشiنشiدەن، سايلاۋ الدىندا ترامپ پەن كلينتون ەكi ءتۇرلi اۋديتورياعا ارناپ ءسوز سويلەگەن سىڭايلى. كلينتون بيلiك باسىنداعىلار مەن ىقپالدى قارجىلىق توپتارعا كوبiرەك ءۇمiت ارتسا، ترامپ ورتاشا تاپقا، ياعني قاتارداعى امەريكاندىقتارعا ارقا سۇيەگەندەي. ونىڭ ساياسي تەمiرقازىعى سولار بولدى. سوندىقتان ەكەۋiنiڭ دە ريتوريكاسى، ءسوز ساپتاۋى مەن كوتەرگەن ماسەلەلەرi ەكi ءتۇرلi شىقتى. ونىڭ ۇستiنە كلينتون وبامانىڭ iزباسارى رەتiندە قاراستىرىلدى، ال وبامانىڭ ءسوزسiز جەتiستiكتەرiمەن بiرگە، بiرشاما كەمشiلiكتەرi دە بار. اسiرەسە، الەمدiك داعدارىستىڭ وتانىنا اينالعان امەريكادا وسى كۇنگە دەيiن ءوز شەشiمiن تاپپاعان ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتiك ماسەلەلەر شاش ەتەكتەن ەكەنiن ەسكەرسەك، تارازىنىڭ باسى قاي جاققا اۋعانى ايتپاسا دا تۇسiنiكتi.
تورتiنشiدەن، ترامپتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنىڭ وسىنداي، شەكتەن تىس ءارi ەكزوتيكالىق تۇستارىنىڭ قاعاز جۇزiندە قالاتىنىنىڭ تاعى بiر سەبەبi بار. ونىڭ ءتۇبi اقش-تاعى بيلiك تارماقتارى اراسىنداعى تەپە-تەڭدiكتە جاتىر: ول ەلدە پرەزيدەنت بارلىق ماسەلەنi جەكە ءوزi شەشە المايدى، ەڭ ماڭىزدى شارۋالار بويىنشا ول كونگرەستiڭ كەلiسiمiن الۋى كەرەك. ءيا، قازiر كونگرەستە ترامپتىڭ پارتيالاستارى باسىم. بiراق، ول ورگاننىڭ قۇرامى جۇيەلi تۇردە جاڭارىپ وتىرادى. سونىمەن بiرگە ەندi و باستان “ۇزىندا ءوشتi, قىسقادا كەكتi” دەموكراتيالىق پارتيا ترامپقا اشىقتان-اشىق وپپوزيتسيا بولادى، ال ول پارتيانىڭ قاتارىندا ەلگە ءسوزi وتەتiن مىقتى ساياساتكەرلەر بار. ولار سايلاۋداعى جەڭiلiسiن ۇمىتا قويماس تا، ەسەسiن قايتارار. ونىڭ ۇستiنە ءتورت جىلدان كەيiن تاعى دا سايلاۋ، دەموكراتتار وسى كۇننiڭ وزiنەن سوعان دايىندالارى حاق! مۇنىڭ ۇستiنە ەلدەگi تاۋەلسiز پروكۋراتۋرا مەن سوت جۇيەسiن، ەركiن باق-تى قوسىڭىز. ءاربiر ءسوزiن اڭداپ سويلەۋگە ۇيرەنە قويماعان ترامپتىڭ ءار قادامىن ولار ەندi ەرەكشە ىجداعاتتىلىقپەن اڭدىپ وتىرارى دا شىن. بiر سوزبەن ايتساق، ترامپ ەندi “ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ” بولا المايدى. ءازiرشە ترامپ ەسكi اۋەنiنەن جاڭىلا قويعان جوق، بiراق…
ترامپتىڭ iشكi جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ قاي باعىتتا iسكە اسارىن بولجاپ ايتۋدىڭ ءوزi مۇمكiن ەمەس; الەمدiك ساياساتتانۋ بۇرىن-سوڭدى ترامپتاي قۇبىلىستى كورiپ، بiلمەگەن، ونىڭ قاي سوزiنە سەنەرiن دە بiلمەي جاتىر.
ارينە، حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا ادامي، جەكە تۇلعالىق تۇرعىدان بەلگiلi بiر وزگەرiستەر بولادى، ول ءسوزسiز. بiراق اقش سەكiلدi تۇپكi مۇددەلەرi عاسىرلار بويىنا تۇزەلiپ، قالىپتاسقان تۇتاس بiر كونگلومەراتتىڭ سىرتقى ساياساتى بiر كۇننiڭ iشiندە 180 گرادۋسقا وزگەرە قويادى دەگەنگە مەن سەنiڭكiرەمەيمiن. بۇل ماسەلە، اسiرەسە، ناتو مەن سيرياعا، رەسەيگە قاتىستى. الەمدە گەوساياساتتىڭ تاعى بiر مىقتى كiندiگi – G-7, ياعني “ۇلكەن جەتiلiك” بار ەكەنiن ەسكەرسەك، ترامپتىڭ سايلاۋالدى سوزدەرi ورىندالسا، اقش مۇحيتتىڭ ار جاعىندا وقشاۋلانىپ قالۋى ابدەن مۇمكiن، وعان قارسى كۇشتەر امەريكانىڭ وزiندە جەتەرلiك. ولاردىڭ پiكiرiن ترامپ قالايشا جوققا شىعارادى؟ “جەتiلiكتەن” تىس قالۋى – دۇنيەجۇزiلiك ترەندتەن تىس قالۋىمەن پارا-پار.
ال قازاقستان مەن اقش اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا كەلسەك، اقورداعا ۇناماسا دا، اششى شىندىق سونداي – ول ماسەلە ۆاشينگتون مەن ماسكەۋ اراسىنداعى بايلانىسقا تiكەلەي تاۋەلدi. ويتكەنi بiز ءوزi ۇستارانىڭ جۇزiندە وتىرعان رەسەيدiڭ شىلاۋىندامىز، ونىمەن بiر وداقتامىز، بiر بلوكتامىز. اشىعىن ايتساق، سانكتسيانىڭ استىندا قالىپ، “ۇشار كوگi, قونار كولi تارىلعان” كرەملدiڭ ايتقانىنان شىعا المايمىز.
ال داۋدىڭ باسى بولعان ۋكراينا مەن سيرياعا قاتىستى ەكەۋارا تەكەتiرەس تەز ارادا شەشiلەتiن تۇيتكiل ەمەس. كەشە عانا ەۋرووداق: “بiزدiڭ رەسەيگە جانە وعان جاريالاعان سانكتسيالارىمىزعا كوزقاراسىمىز اقش-تىڭ پوزيتسياسىنا بايلانىستى ەمەس، ول ۇجىمدىق پiكiرiمiز ءوزگەرمەيدi!” دەپ كەسiپ ايتتى. ترامپتىڭ ەڭ جاقىن سەرiكتەسi, ءوزi دە ميللياردەر، نيۋ-يوركتىڭ بۇرىنعى مەرi رۋدولف دجۋلياني بولسا، “اقش رەسەيمەن كۇش تۇرعىسىنان قارىم-قاتىناس جاسايدى” دەپ تاعى ءمالiمدەدi. بايقاپ وتىرساق، ترامپتىڭ انتيرەسەيلiك ريتوريكاسى وبامانىكiنەن دە قاتقىلداۋ بوپ تۇرعان سەكiلدi.
اقش-پەن بايلانىس تۋرالى ايتقاندا جۇرت “ادام قۇقى مەن بوستاندىقتارى، دەموكراتيا” سەكiلدi ۇعىمداردى ساباقتاستىرىپ جاتادى. مەنiڭشە، قازاقستاندا وسى سالادا ورىن العان جاعدايعا ترامپ نەمەسە باسقا پرەزيدەنت بولسىن، ءبارiبiر ءوز تالاپتارىن ايتىپ وتىرادى. ويتكەنi ءوز ەلiنiڭ iشiندە ول جالپىادامزاتتىق تالاپتار مىزعىماستاي بوپ ورنىققان جانە دە بوستاندىعى شەكتەلگەن ەلمەن قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋi, ءسوزسiز، ونىڭ ساياسي وپپونەنتتەرiنiڭ اياۋسىز سىنىنا ۇشىرايدى. سوندىقتان دا، باتىس ەلدەرiنiڭ باسشىلارى دەموكراتيالىق ريتوريكادان ايني قويمايدى. ونىڭ ۇستiنە نازارباەۆتىڭ ورنىن باسار پرەزيدەنت تە لەگيتيمدi سايلاۋ ارقىلى بيلiككە كەلۋi كەرەك، شەتەل ينۆەستيتسيالارىنىڭ ساقتالۋىنىڭ بiر كەپiلi سول ەمەس پە؟ باتىس، سونىڭ iشiندە اقش تا، سوعان مۇددەلi بولۋى تيiس.
ءيا، ترامپتىڭ جەڭiسiنە قۋانا قويماعان ادامدار از ەمەس. اقش-تىڭ وزiندە مىڭداعان ادام كوشەگە شىعىپ، نارازىلىق بiلدiرۋدە. تiپتi كەيبiر ساۋەگەيلەر “ترامپقا يمپيچمەنت جاريالانۋى ءمۇمكiن” دەگەن بولجام ايتۋدا. دەموكراتياسى دامىعان امەريكادا ءبارi دە مۇمكiن. بiراق بiر نارسە انىق: ترامپ بiرەۋگە ۇنار، بiرەۋگە ۇناماس، بiراق ول – اقش-تىڭ كەلەسi پرەزيدەنتi. ول فاكتىنى مويىنداۋ كەرەك. كەشە عانا “باقىتتىڭ دا كوزi سوقىر” دەگەن سىڭايدا ونى كەلەمەجدەپ جۇرگەن بiراز تۇلعالار بۇگiندە ءوز ويلارىنان ايني باستاعانى دا سەزiلەدi: قىزمەتتiڭ اتى قىزمەت.
سوندىقتان دا ول، ترامپ، اقش-تىڭ 45-شi پرەزيدەنتi رەتiندە، ينستيتۋت جانە تۇلعا رەتiندە، الداعى ءتورت جىلدا تەك قانا اقش-قا ەمەس، بۇكiل دۇنيەجۇزiلiك ساياساتقا ءوز اسەرiن تيگiزبەك.
ول اسەر وڭ بولا ما، تەرiس بولا ما، ونى ۋاقىت كورسەتەدi…
ءامiرجان قوسانوۆ
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ