Sayasat
Tosın Tramp nemese älemdik sayasattağı jaña trend
“Bağı joqqa tağı joq”. Sonımen, AQŞ-ta prezident auısatın kez jetti. “Baqan tires, it tartıs”, bwrın-soñdı bolıp körmegen ayqay-şuğa, ösek pen tösekke, jeke basqa baruşılıqqa deyin jetken coraqılau saylaudan keyin qañtardıñ basında Aq üyge demokrat Obamanıñ ornına respublikaşıl Tramp keledi de, aldağı tört jıl boyına dünie jüzindegi eñ damığan eldi basqaradı, älemdik sayasatqa öz ıqpalın jasaydı.
Şındığın aytu kerek, o basta “milliarder Tramp prezident boladı” dep eşkim oylağan joq. Sol boljaudı joqqa şığara alğan Tramptıñ fenomeni nede jäne odan biz, Qazaqstan, qanday qorıtındı şığara alamız? Älde mäsele tek onıñ osı jolğı saylauğa jwmsağan 500 million dollarında ma?
Birinşiden, büginde älemniñ bet-beynesi ğana özgerip jatqan joq: adamzat ömiriniñ barlıq salasında kütpegen, tosın qwbılıstar men oqiğalar orın alıp jatır. Dağdarıs tek ekonomika men qarjı salaların şarpıp ötpedi. Qwndılıqtar, sonıñ işinde qoğamdıq-sayasi jäne geosayasi mazmwnı bar wstanımdar men dästürler de öz dağdarısın bastan keşip jatır. Beynelep aytar bolsaq, Tramp – sol ülken dağdarıstıñ biregey körinisi.
Sayasat, sonıñ işinde onıñ qalıptasıp-tüzilgen, köz üyrengen zañdılıqtarı da jañaşa sipatqa ie boldı. Ärine, Tramptıñ obrazın biz köbinese onı onşa jaqtırmaytın şeteldik BAQ arqılı bilip jatırmız. Sondıqtan da bizdiñ ol turalı oyımız birjaqtı ketui de mümkin. Desek te, onıñ naqtı mınanday imidji qalıptasıp qaldı. Atışulı şataqqwmar, dañğaza. Erteñ ne aytıp, ne qoyatının eşkim boljay almaytın ekscentrik. Ömirdiñ bar qızığına eşkimniñ pikirine pısqırmay-aq toyıp jürgen qıdırımpaz. Keyde töbeden jay tüskendey qoyıp qalatın şeşen. Klassikalıq ülgidegi sayasatkerge müldem wqsamaytın, eşqaşan memlekettik qızmet atqarıp körmegen biznesmen. Halıqaralıq sayasatta el üş wyıqtasa tüsine kirmeytin bastamalardıñ avtorı.
Däl osınday tosın minezdemesi bar adam AQŞ sekildi ülken derjavanıñ prezidenti bolıp şığa keledi dep kim oylağan? Eşkim de oylağan joq! Tipti mañdayı jeti qarıs, älemniñ eñ üzdik te bilgir degen sayasattanuşıları da osı jolı dwrıs boljam jasay almadı! Oğan qosa, kezinde bir wyımnıñ “uığın qadasıp, şañırağın köterisken” partiyalastarı onıñ odağaylau, ekscentrikalıq bolmısın qabılday almay, demarş jasap, odan bas tartqan joq pa?! Bir sözben aytqanda, ülken sayasat dep jürgen qwbılıs endigi jerde basqaşa qalıpqa qwyıldı, tanımdıq ölşem özgerdi.
Jäne de ol tek qana AQŞ-qa ğana qatıstı emes. Germaniyainıñ bedeldi Bild am Sonntag gazetiniñ tapsırısı boyınşa Emnid agenttiginiñ jasağan sociologiyalıq zertteui boyınşa, nemisterdiñ 44 payızı osı künniñ özinde Tramp sekildi sayasatkerdiñ öz elderinde bolaşağı zor bolar edi dep jatır. YAğni, trampizm halıqaralıq arenağa şıqtı! Osı faktor basqa elderde de qaytalanıp, sayasi alañğa küni erteñ däl osınday keyipkerler oylamağan jerden şığa bermey me? Jäne de olardıñ dästürli sayasatkerlerdi jeñbesine kim kepil?!
Ekinşiden,Tramptıñ saylaualdı bağdarlaması talay jwrttı tañğaldırıp, al key twstarı tipti şoşındırıp jibergeni bar. Ärine, men Tramptı tanıp- bildim deuden aulaqpın. Ol öz uädeleriniñ bärin jüzege asıra ala ma? Älde, naqtı ömir oğan öz tüzetulerin engize me? Mäselen, prezident orıntağı üşin küres barısında Tramp Obamanıñ medicinadağı reformasınıñ bıt-şıtın şığarıp sınap, “tükke jaramsız” dep tanıp edi. Endi bolsa, “Obamamen söylestim, onıñ reformasınıñ biraz oñ twstarı bar eken” dep şeginşektep jatır. Nemese saylau nauqanı kezinde “AQŞ pen Meksika şekarasında qorğan twrğızamın!” degen uädesin alayıq. Solay-aq bolsın. Biraq sonşama qarjını Tramp qaydan tabadı? Jäne de qazirgi zamanğı köliktik tehnologiyalar twsında ol qorğannan ne payda? AQŞ-qa kelgisi keletinder Meksikadan da basqa el tappay ma? Mäselen, Kanada nemese mwhit arqılı da “teñ mümkindikter eline” jete aladı ğoy.
Üşinşiden, saylau aldında Tramp pen Klinton eki türli auditoriyağa arnap söz söylegen sıñaylı. Klinton bilik basındağılar men ıqpaldı qarjılıq toptarğa köbirek ümit artsa, Tramp ortaşa tapqa, yağni qatardağı amerikandıqtarğa arqa süyegendey. Onıñ sayasi temirqazığı solar boldı. Sondıqtan ekeuiniñ de ritorikası, söz saptauı men kötergen mäseleleri eki türli şıqtı. Onıñ üstine Klinton Obamanıñ izbasarı retinde qarastırıldı, al Obamanıñ sözsiz jetistikterimen birge, birşama kemşilikteri de bar. Äsirese, älemdik dağdarıstıñ otanına aynalğan Amerikada osı künge deyin öz şeşimin tappağan ekonomikalıq jäne äleumettik mäseleler şaş etekten ekenin eskersek, tarazınıñ bası qay jaqqa auğanı aytpasa da tüsinikti.
Törtinşiden, Tramptıñ saylaualdı bağdarlamasınıñ osınday, şekten tıs äri ekzotikalıq twstarınıñ qağaz jüzinde qalatınınıñ tağı bir sebebi bar. Onıñ tübi AQŞ-tağı bilik tarmaqtarı arasındağı tepe-teñdikte jatır: ol elde prezident barlıq mäseleni jeke özi şeşe almaydı, eñ mañızdı şarualar boyınşa ol Kongrestiñ kelisimin aluı kerek. Iä, qazir Kongreste Tramptıñ partiyalastarı basım. Biraq, ol organnıñ qwramı jüyeli türde jañarıp otıradı. Sonımen birge endi o bastan “wzında öşti, qısqada kekti” Demokratiyalıq partiya Trampqa aşıqtan-aşıq oppoziciya boladı, al ol partiyanıñ qatarında elge sözi ötetin mıqtı sayasatkerler bar. Olar saylaudağı jeñilisin wmıta qoymas ta, esesin qaytarar. Onıñ üstine tört jıldan keyin tağı da saylau, demokrattar osı künniñ özinen soğan dayındaları haq! Mwnıñ üstine eldegi täuelsiz prokuratura men sot jüyesin, erkin BAQ-tı qosıñız. Ärbir sözin añdap söyleuge üyrene qoymağan Tramptıñ är qadamın olar endi erekşe ıjdağattılıqpen añdıp otırarı da şın. Bir sözben aytsaq, Tramp endi “wzın arqan, keñ twsau” bola almaydı. Äzirşe Tramp eski äueninen jañıla qoyğan joq, biraq…
Tramptıñ işki jäne sırtqı sayasatınıñ qay bağıtta iske asarın boljap aytudıñ özi mümkin emes; älemdik sayasattanu bwrın-soñdı Tramptay qwbılıstı körip, bilmegen, onıñ qay sözine senerin de bilmey jatır.
Ärine, halıqaralıq qarım-qatınasta adami, jeke twlğalıq twrğıdan belgili bir özgerister boladı, ol sözsiz. Biraq AQŞ sekildi tüpki müddeleri ğasırlar boyına tüzelip, qalıptasqan twtas bir konglomerattıñ sırtqı sayasatı bir künniñ işinde 180 gradusqa özgere qoyadı degenge men seniñkiremeymin. Bwl mäsele, äsirese, NATO men Siriyağa, Reseyge qatıstı. Älemde geosayasattıñ tağı bir mıqtı kindigi – G-7, yağni “ülken jetilik” bar ekenin eskersek, Tramptıñ saylaualdı sözderi orındalsa, AQŞ mwhittıñ ar jağında oqşaulanıp qaluı äbden mümkin, Oğan qarsı küşter Amerikanıñ özinde jeterlik. Olardıñ pikirin Tramp qalayşa joqqa şığaradı? “Jetilikten” tıs qaluı – düniejüzilik trendten tıs qaluımen para-par.
Al Qazaqstan men AQŞ arasındağı qarım-qatınasqa kelsek, Aqordağa wnamasa da, aşı şındıq sonday – ol mäsele Vaşington men Mäskeu arasındağı baylanısqa tikeley täueldi. Öytkeni biz özi wstaranıñ jüzinde otırğan Reseydiñ şılauındamız, onımen bir odaqtamız, bir bloktamız. Aşığın aytsaq, sankciyanıñ astında qalıp, “wşar kögi, qonar köli tarılğan” Kreml'diñ aytqanınan şığa almaymız.
Al daudıñ bası bolğan Ukraina men Siriyağa qatıstı ekeuara teketires tez arada şeşiletin tüytkil emes. Keşe ğana Euroodaq: “Bizdiñ Reseyge jäne oğan jariyalağan sankciyalarımızğa közqarasımız AQŞ-tıñ poziciyasına baylanıstı emes, ol wjımdıq pikirimiz özgermeydi!” dep kesip ayttı. Tramptıñ eñ jaqın seriktesi, özi de milliarder, N'yu-Yorktıñ bwrınğı meri Rudol'f Djuliani bolsa, “AQŞ Reseymen küş twrğısınan qarım-qatınas jasaydı” dep tağı mälimdedi. Bayqap otırsaq, Tramptıñ antireseylik ritorikası Obamanıkinen de qatqıldau bop twrğan sekildi.
AQŞ-pen baylanıs turalı aytqanda jwrt “adam qwqı men bostandıqtarı, demokratiya” sekildi wğımdardı sabaqtastırıp jatadı. Meniñşe, Qazaqstanda osı salada orın alğan jağdayğa Tramp nemese basqa prezident bolsın, bäribir öz talaptarın aytıp otıradı. Öytkeni öz eliniñ işinde ol jalpıadamzattıq talaptar mızğımastay bop ornıqqan jäne de bostandığı şektelgen elmen qarım-qatınasqa tüsui, sözsiz, onıñ sayasi opponentteriniñ ayausız sınına wşıraydı. Sondıqtan da, batıs elderiniñ basşıları demokratiyalıq ritorikadan ayni qoymaydı. Onıñ üstine Nazarbaevtıñ ornın basar prezident te legitimdi saylau arqılı bilikke kelui kerek, şetel investiciyalarınıñ saqtaluınıñ bir kepili sol emes pe? Batıs, sonıñ işinde AQŞ ta, soğan müddeli boluı tiis.
Iä, Tramptıñ jeñisine quana qoymağan adamdar az emes. AQŞ-tıñ özinde mıñdağan adam köşege şığıp, narazılıq bildirude. Tipti keybir säuegeyler “Trampqa impiçment jariyalanuı mümkin” degen boljam aytuda. Demokratiyası damığan Amerikada bäri de mümkin. Biraq bir närse anıq: Tramp bireuge wnar, bireuge wnamas, biraq ol – AQŞ-tıñ kelesi prezidenti. Ol faktını moyındau kerek. Keşe ğana “baqıttıñ da közi soqır” degen sıñayda onı kelemejdep jürgen biraz twlğalar büginde öz oylarınan ayni bastağanı da seziledi: qızmettiñ atı qızmet.
Sondıqtan da ol, Tramp, AQŞ-tıñ 45-şi prezidenti retinde, institut jäne twlğa retinde, aldağı tört jılda tek qana AQŞ-qa emes, bükil düniejüzilik sayasatqa öz äserin tigizbek.
Ol äser oñ bola ma, teris bola ma, onı uaqıt körsetedi…
Ämirjan Qosanov
zhasalash.kz
Pikir qaldıru