ءبىر اپتانىڭ ىشىندە پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆقا بايلانىستى ەكى جاعداي جۇرتتى ەلەڭدەتىپ تاستادى. ءبىرى – ەلباسىمىزدىڭ تەگى شىڭعىسحانمەن سايكەس دەگەن اقپار. ەكىنشىسى – استانا قالاسىنىڭ اتىن پرەزيدەنتتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرۋ جونىندەگى دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىسى. ەكىنشى ماسەلە جونىندە عالامتورداعى پىكىرلەردەن اسىپ ايتارىم جوق. ال ەلباسىنىڭ تەگى شىڭعىس حانمەن ءبىر بولۋى ىقتيمال دەگەن پىكىرگە، ءوز باسىم،  ەش تاڭدانعان جوقپىن.

عالامتورداعى «شاپىراشتى شىڭعىس حانمەن قالايشا تۋىسادى؟» دەگەن سۇراقتارعا ون جىلداي بۇرىن جاۋاپ تاۋىپ العانمىن. وندا شىڭعىس حان مەن ەلباسىنىڭ تۋىستىعىن ەمەس، بۇگىن شاپىراشتى اتالىپ وتىرعان قازاق رۋىنىڭ ارعى جاعىن، ولاردىڭ قاي كەزدەن جازبا تاريحقا ەنگەنىن، قانداي رۋ-تايپالاردىڭ قۇرامىندا بولعانىن  ازدى-كوپتى زەرتتەپ كورگەنمىن. الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىندە جەتىسۋدى مەكەندەپ وتىرعان قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ وزگە رۋ-تايپالارمەن بايلانىسى، ەجەلگى اتا قونىستارى جونىندە بىرنەشە رەت جازعانمىن. شاپىراشتىلاردى جەكە ءبولىپ تە قاراستىرعانمىن. بۇلار مەنىڭ جەكە بلوگىمدا دا تۇر. سول ماقالالارعا داۋ ايتىپ، كيكىلجىڭ شىعارعان ەشكىم بولا قويعان جوق. وسىلاردى سىزدەرمەن بولىسەيىن.

شىڭعىس حان زامانى، تەمىرشىنىڭ عۇمىرناماسى تۋرالى وقىعان كىتاپتارىمنىڭ ەسىمدە قالعاندارىن سانامالاسام، ۇزىن-ىرعاسى جيىرماعا جەتە جىعىلىپتى. الەم تانىعان عالىمدار مەن عالامدىق ادەبي ورتا ابدەن مويىنداعان قالامگەرلەردىڭ جارىسا جازعان دۇنيەلەرىن، ءتىپتى، اتى بەيمالىم اۆتورلاردىڭ دا ورتاعا سالعانىن جاتسىنباپپىن. بۇلاردىڭ اراسىندا وتىرىكتى سۋشا ساپىراتىنى، ءبىر ۇلتتى-رۋدى وزدىرۋ ماقساتىندا شيمايلانعاندارى دا بار ەكەنىن ءاۋ باستا اڭعارماپپىن. مىڭداعان كىتاپ شىقتى، جۇزدەگەن كينو ءتۇسىرىلدى، سانى جوق ماداق ايتىلدى. مەنىڭ كوز مايىمدى تاۋىسىپ جۇرگەنى وسى تاۋدىڭ ەتەگىندەگى ءبىر شوكىم قيىرشىق ەكەن. دەگەنمەن دە از-مۇز حابار العاندايمىن.

وسىلاردىڭ اراسىنان العاش رەت كۇدىك تۋدىرىپ، شىڭعىسحاندى ءار كىم ءوز مۇددەسىنە وراي بۇراتىنىن 1982 جىلى ۆ. ءچيۆيليحيننىڭ «پاميات» اتتى رومانى قولىما تۇسكەندە ءتۇسىندىم. ايتپاعى-ەستە جوق ەرتە زاماندا ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاعان ورىستىڭ ءبىر توپ قانشىرقۇرساق قاشقىنى شىعىستى بەتكە الىپ، ساندالىپ كەتەدى عوي. ارىپ-اشىپ، سابىلىپ ءجۇرىپ، نەشە ايلار مەن جىلدار وتكەندە توقتايدى. چەۆەليحيننىڭ جازۋىنشا وسى جەردە كەيىننەن تەمىرشى، بولاشاق شىڭعىسحان تۋادى. تەمىرشىنىڭ كوزى كوك، شيكىل سارى. ىمىن تۇسىنگەن شىعارسىز! شىڭعىسحان چەۆەليحيننىڭ پايمىندا-ورىس.

نوعايسىبىرلىك د. سترۋگاچەۆ دەگەن تاريحشى «پرەدكي ي پوتومكي چينگيزحانا» اتتى كىتابىندە شىڭعىسحاننىڭ ارعى تەگىندەگى مىنا ءبىر وقيعاعا باسا نازار اۋدارادى.  شىڭعىسحاننىڭ شەشەسى  ۋالين ۋجين مەركىتتىڭ ءداۋ چيلەدۋ دەگەنىنىڭ قاتىنى  ەدى. ەسۋكەي تارتىپ الىپ كەتەدى. (بۇل فاكتىنى «مىڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، (الماتى، «ونەر»، 1998 جىل، 33 بەت.), «التىن تامىر» اتتى شىڭعىس كوز جۇمىسىمەن جازىلعان كىتاپتار، سول زاماننىڭ ادامدارى، كەيىنگى بارلىق عالىمدار دا راستايدى) سوندا تەمىرشى ىشتە كەتكەن ءداۋ چيلەدۋدىڭ ۇلى، دەمەك، شىڭعىسحاننىڭ تەگى-مەركىت. ەسۋكەيدىڭ كىندىگىنەن ەمەس. مىڭعۇلعا ءبىر مىسقال جاقىندىعى جوق. دالەل مە؟ ۋالين ءۋجيننىڭ چيلەدۋدىڭ قوينىنداعى قاتىنى بولعانى راس قوي. راس. ونىڭ ۇستىنە تەمۇجىن مەن قاسار اتىپ ولتىرەيىن دەپ تۇرعاندا بەكتۇر:

-قاسار، اتساڭ-ءوزىڭ ات! انا مەركىت تەمۇجىنگە بەلگىتەيدى قور قىلما،-دەپتى، دەيدى ورىس بىلگىرى. («مىڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە بەلگىتەيدىڭ ولتىرىلگەنى راستالادى. بىراق ءدال مىناداي ءسوز جوق. اتالعان كىتاپ، 41-42 بەت)

تالدىقورعاندىق ءبىر توپ ازامات شىڭعىسحاندى جالايىر ەتىپ، مەنشىكتەپ العالى قاشان. عىلىمي-تانىمدىلىق كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، ماسەلەنى تالدىقورعان قالاسىنىڭ جانە جالايىرلاردىڭ دەڭگەيىندە ءبىرجولا شەشىپ، حاتتاپ، وزگەلەر جاق اشپاستاي ەتىپ مورلەپ تاستادى. دالەل مە؟ ت. تىنىبايىن دەگەن ازامات «قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى»  دەگەن كىتابىندە (15 بەت) «جالايىر» ءسوزىنىڭ تۋىن بىلاي جازىپتى: «ياقما (ياعما)- ياقلاقار- ياعلاقار- ياعلاعىر- جاعلاعىر- جالايىر». وسىلايشا اتاۋى سان قۇبىلعان  جالايىر مەن شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى ءبىر تۋىپتى. الەم عالىمدارى شاتىسىپ ءجۇر ەكەن، دۇرىسى-ت. تىنىبايىن مەن تالدىقورعاندىق جالايىرلاردىكى دەگەن ءبىراۋىزدى قورىتىندىعا كەلىپ، قول كوتەرىپتى. مىنە، بار-جوعى وسى. تاستاي ايعاق! بىراق، ءۇىى عاسىرداعى كەرەي، تاتار، بۋرا، تاما، قىپشاق، ودان ارعى ، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باسىندا بار ءۇيسىن، دۋلات، قاڭلى، نايمان، قىرعىز اتاۋلارى وزگەرمەي بۇگىنگى كۇنگە جەتتى. جالايىر التى شەكپەن ايىرباستاسا، بۇلار ەسكى شاپانىن تاستاماي ءالى ءجۇر. جالايىر نە سەبەپتەن، كىمنەن جاسىرىنىپ اتاۋىن وزگەرتە بەردى ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە وسى كىتاپتىڭ 57 بەتىندە «جارشوقلى» (جالايىر) دەپ جانە ءبىر اتاۋدى قوسىپتى.

قازاق تاريحىنىڭ  بىلگىلەرىنىڭ  ءبىرى مامبەت قويگەلدى شىڭعىسحاننىڭ تەگىنە رەۆيزيا جاساۋ ۇيات ەكەنىن قاداپ تۇرىپ ايتىپ ەدى، مۇنى ەسكەرگەن ەشكىم جوق. ەستۋىمىزشە ماكەڭ جالايىر كورىنەدى. ەندەشە، ەڭ بولماسا جالايىر قۇلاق قويسا كەرەك ەدى ماكەڭە. جوق، بەت قاراتپايدى.

جۋىردا باتىستان دا شىڭعىسحاندى ءوز اتالاستارى ەتۋشىلەر قاراڭدادى. اداي ىشىندە «مۇڭال» دەگەن تايپا بار ەكەن. وسى مۇڭال ۋاقىت وزگەرە كەلە مۇڭعىل دەگەن سوزگە وزگەرگەن، ايتپەسە، مۇڭال مەن مىڭعۇل تامىرلاس دەيدى ادايلاردىڭ ءبىر ازاماتى. بۇل دالەلگە بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس، بىراق، شىڭعىسحان بۇگىنگى قازاق تايپاسىنان ەكەن. نە جالايىر، نە اداي.

كەشە عانا «سىرگەلىمىز» دەگەن ءبىر اقساقال دا تاڭ ەتتى. سىرگەلىنىڭ ىشىندە قيات دەگەن رۋ بارىن بىلمەپپىن. اقساقال وسى-قيات تايپاسىنان ەكەن. «بارىڭدىكى، سەنىكى دە بوس ءسوز. شىڭعىسحاننىڭ قيات ەكەنى راس قوي. راس. ەندەشە شىڭعىسحان سىرگەلى بولماي كىم بولادى؟ ءبىزدىڭ اتامىز» دەپ كەسىمدى سويلەدى. بۇعان دا داۋ ايتپادىم. شىڭعىسحان، ايتەۋىر، قازاق ەكەن دە.

انەۋ كۇندەرى ءبىر وي كەلدى. وسىنشا كىتاپ وقىپپىن، شىڭعىسحاندى ازدى-كوپتى ءبىلىپ قالعاندايمىن. ەندەشە شىڭعىس قاعاننىڭ بويىندا نايمان قانى بار-جوعىن نەگە ىزدەستىرىپ كورمەيمىن؟ ونىڭ ۇستىنە مەن دە تالدىقورعان ءوڭىرىنىڭ تۋماسىمىن عوي. نايمان دا اداي، جالايىر، سىرگەلى سەكىلدى سوناۋ شىعىستا تەمۇجىنمەن قاتار كوشكەن. سول زامانداعى بار-جوعى ءۇش-ءتورت مەملەكەتتىڭ ءبىرى.

شىڭعىسحاندى مىڭعۇلعا، ەۋروپاعا، قىتايعا بارىپ ناقتىلى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ جۇرگەن، لوندوندا الەم عالىمدارىنىڭ باسىن قوسىپ ۇلكەن عىلىمي ءماسليحات وتكىزگەن، پروفەسسور ق. زىكىريانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «تۇرىك جۇرتىنىڭ تاڭباسى اسا كوپ ماعۇلۇمات بەرەدى. بۇل شىندىق. شىڭعىسحاننىڭ اتا-باباسى وزدەرىن «بورجىگەن»-ءبورى ۇرپاقتارىمىز دەيدى. ال، وسى ءبورى تاڭبا قازاقتا ءبىر عانا رۋدا-نايماننىڭ ماتايىندا عانا بار.» زىكىريانوۆتى قىسقارتىپ قانا كەلتىردىم. ايتپەسە، بۇل ءوزى ەتەك-جەڭدى دۇنيە. ەۋروپا عالىمدارى بايانداماعا جوعارى باعا بەرىپتى. شىڭعىسحاندى زەرتتەۋدەگى سوڭعى جىلدارعى ەڭ ۇزدىك ەڭبەك دەپتى. ال، ەۋروپالىقتار بىرەۋدىڭ ىعىنا جىعىلا كەتپەيدى، «پالەن اعامىز بىلاي دەگەن» ءسوزىڭدى قىستىرمايدى، ءوز ويىن اشىپ ايتادى عوي.  يلانباسقا امال جوق. شىڭعىسحان-نايمان، ونىڭ ىشىندە ماتاي بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ايتپاقشى، قانداي ايعاق، قانداي عالىمدار مەن قۇجاتتاردى ارقالانعانىن بىلمەيمىن، ت. تىنىبايىن دەگەن باۋىرىمىز بەن بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ اعامىز كەيىنگى كەزدە شىڭعىسحان ىلە اڭعارىندا تۋعان دەپ جۇرگەن كورىنەدى. بۇل ق. زىكىريانوۆتىڭ دالەلدەرىن تىكەلەي قۋاتتايدى، ناق وسى ىلە بويىندا سۋلى ماتاي، سۋسىز ماتاي دەگەن تاۋ جوتالارى بار. تومەن قاراي قاپتاعاي جازىعى تاۋ ەتەگىنە ىلەسىپ جاتىر. ىقىلىمعا بارساق-قاپتاعاي قازاق نايماندارىنىڭ ۇرانى. بەرى تۇسسەك نايماننىڭ ماتايىنىڭ ءبىر اتاسى-قاپتاعاي. «قاپتاعاي» دەگەن ءسوزدىڭ كونە ماعىناسى-جابايى بۋرا. عاجابى، وسى بۋرا تايپاسى دا ءۇىى عاسىردان بەرى نايمان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنداعى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن نايماننان شەت كەتپەگەن باعزى، مول جۇرت. وزگە كوك تۇرىك رۋلارىندا سوناۋ ءۇىى عاسىرلاردان بەرى كەلە جاتقان باسقا بۋرا تايپاسى جوق. شىڭعىسحان ت. تىنىبايىن مەن بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ اعامىز ايتقانداي ىلەدە تۋسا، ول جەر قالىڭ ماتايدىڭ ورتاسى بولسا، تەمۇجىن ءوزىن «بورجىگەن» اتاسا، ءبارى كەلىپ تۇر. ماتايدىڭ تاڭباسى ءبورى. ءتىپتى، داۋلاسار ىلىك جوق.

ونىڭ ۇستىنە مىناعان قاراڭىز. قىتاي ءارحيۆىن بالا جاسىنان اقتارىپ، عۇمىرى جەتكەنشە زەرتتەگەن نىعمەت مىڭجان «ماتايلار ءۇىى عاسىرلاردان باستاپ جەتىسۋدىڭ بۇگىنگى ىلە بويىن مەكەندەگەن… سادىرلار ولاردان شىعىسقا قاراي بەتتەپ، تارباعاتاي تاۋلارىنان اسا جاتتى» دەپ وتكەن عاسىردا جازىپ ەدى. وسىنداي دەرەكتەردەن سوڭ، ءوزى جەتىسۋدا، ىلە بويىندا-قالىڭ نايمان-ماتايدىڭ ورتاسىندا تۋسا شىڭعىسحان نايمان بولماي كىم بولادى؟ تاپ-تازا، قوسپاسى جوق، ناعىز نايمان، باسقالار بەكەر تالاسادى. ايتەۋىر-قازاق.

بۇل از بولسا تاريحشى، شەجىرەشى، قىتاي جازبالارىمەن جەتە تانىس ق. داۋكەەۆ بىلاي جازىپتى: «شىڭعىسحاننىڭ شىققان تەگىن قيات-بورجىگىت دەپ اتايتىنى بەلگىلى. قيات تايپاسىنىڭ قۇرامىندا قيات-توبىقتى، جاۋىرىنشى، ايدىن، بايجىگىت اتتى بۋىندارى بولعان. قىتاي دەرەكتەرىندە قيات-يۋركين دەگەندەر دە ايتىلادى. يۋركين دەگەنىمىز كونە كەرەيدىڭ-جىرقىن تايپاسى». ارى قاراي اۆتور نايمانعا وسى قيات-جىرقىندار ارالاسىپ، قاراكەرەي اتالسا  كەرەك دەپ وي پىشەدى. باسقاسىن قايدام، سوڭعى پىكىر ورىندى. سوناۋ ءۇى عاسىردا اتالاتىن قارا، قىزىل، دۇرمەن، بۋرا، سارجومارت، ماتاي، سادىر نايمانداردىڭ قارا نايمانىنا كەرەيدىڭ جىرقىنى قوسىلىپ قاراكەرەي اتالىپ كەتكەنىنە ءوز باسىم سەنەمىن. سەبەبى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاتار، وزبەك، قىرعىز، تىبا، نوعايدا قارانايمان اتتى رۋ بار. وزبەك، قىرعىزداعىسىن ىزدەپ بارىپ، اڭگىمەلەستىم. تاتارداعىمەن جول ۇستىندە تانىستىم. تىباداعىلاردى پروفەسسور ايبەك سوزعالدىڭ جازعاندارىنان وقىدىم. بۇل عالىمعا سەنسەك رەسسەيدىڭ قورعانىس ءمينيسترى سەرگەي شويگۋدىڭ ناقتى اتى-ءجونى سەرگەك شويعى (شويىن) جانە ول نايماننىڭ كۇجىگەت رۋىنان، نايماننىڭ سوڭعى حانى كۇشىلىكتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. وسى كۇجىگەت وزبەكتىڭ قارا نايماندارىنىڭ ءبىر كىشى اتاسى. بايجىگىت، جاڭبىرشى، ايدىن رۋلارى قازاق نايمان رۋىنىڭ قۇرامىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن سورابىن ۇزبەي كۇنەلتىپ كەلەدى. ال، توبىقتى جايلى اڭگىمە ءسال بولەكتەۋ.

وزبەك، تاتار، تىباداعى قارا نايماندارعا كەرەيدىڭ قوسىلىپ ايتىلماۋى وتە كوپ ينفورماتسيا بەرەدى. بۇل، قارا نايمانداردىڭ شىڭعىسحان نايمانداردى جەڭىپ، نايماندار باتىسقا دۇركىرەگەنگە دەيىن ۇلكەن ءبىر رۋ بولعانىنىڭ ناقتى دالەلى. وسى كەزەڭدە بوي تاسالاعان قارا نايماندارداردىڭ بولىكتەرى قانداس قىرعىزعا، تىۆاعا، تاتارعا ءسىڭىپ كەتتى. سول جۇرتتىڭ ەسىمىن الدى. ال قازاق نايماندارىنا كەرەيدىڭ ءبىر توبى قوسىلدى.

وسىلايشا جورامالداساق شىڭعىسحاننىڭ ار جاعى نە جالايىر، نە، اداي، نە سىرگەلى، نە نايمان. قالاي دەسەك تە بۇگىنگى قازاق.

ەندى جوشىحانعا كەلەيىك. ونى دا مىڭعۇلعا ەش قاتىسى جوق، بۇگىنگى قازاق ىشىندەگى مەركىت رۋىنىڭ باتىرىنان تۋعان بالا دەۋشىلەردىڭ قاتارى مول. ءتىپتى، ءحىىى عاسىردى ورتا تۇسىندا، شىڭعىس كوز جۇمعان سوڭ وتىز شاقتى جىلدا جازىلعان «مىڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن «التىن توبشى» دا وسى ۆاريانتتى ارى-بەرى اۋناتىپ الادى. جوق دەمەيدى. سوندا جوشىحان تازا مەركىت بولعانى. مىڭعۇلعا دا وزگەگە دە ەش قاتىستارى جوق.

قازاق اراسىنداعى مەركىتتەردىڭ ءىزى نايمان، كەرەيمەن عانا شەكتەلمەيدى ەكەن. «ءتۇپ- ۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتاپتا مىناداي وتە-موتە قىزىق اقپار ءجۇر:

«-مەن، مەركىت-شاپىراشتى بالاسىمىن،

ءۇيسىن-كەرەي ەكەۋىنىڭ تالاسىمىن…» (96 بەت)

كىتاپقا سەنسەك مەركىت شاپىراشتىنىڭ بالاسى. بىراق، وسى تۇستا ءسال دالسىزدىك كەتكەن كورىنەدى. شاپىراشتى، شەجىرە بويىنشا ءحىۇ-ءحۇ  عاسىردا عۇمىر كەشكەن بايدىبەك بابادان تارايدى. بۇعان تالاس شىقپاسا كەرەك. سەبەبى، «دومالاق انا»  اتتى كىتاپتا ءنۇريلا-دومالاق انا 1376 تۋعان دەپ انىق جىزىلىپتى. بايدىبەك بابا توقالى دومالاق انادان قانشا ۇلكەن بولسا دا سول عاسىردا تۋسا كەرەك. ال پروفەسسور ە. ءسالىمبايدىڭ « اتا-بابا تاريحىنان» اتتى كىتابىندەگى  دەرەككە سۇيەنسەك، مەركىتتەر ءۇىى عاسىرداعى نايمان كونفەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى سەگىز رۋدىڭ ءبىرى. (الماتى، 2007 جىل، 34 بەت) سوندا ءۇىى عاسىرداعى نايمان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنداعى مەركىت پەن ءحىۇ عاسىردان اتا باستاۋىن الاتىن شاپىراشتىنىڭ اراسىندا جەتى ءجۇز جىل ايىرماشىلىق جاتىر. اكەسى دەپ وتىرعان، ءحىۇ عاسىردا تۋعان بايدىبەك بابادان تارايتىن شاپىراشتى-بالاسى دەلىنەتىن مەركىتتەن جەتى عاسىر كىشى بولىپ شىقتى. دەمەك، كىتاپتا اكە مەن بالانىڭ ورنى اۋىسقان سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە، قازاق تاريحىنان از عانا ساۋاتى بار كەز-كەلگەنىمىز سەمەي وڭىرىندەگى قالبا تاۋدا قويسويماس-قاراشا بيلەردىڭ باستاۋىمەن 1700 شاڭىراق شاپىراشتىنىڭ 1770 جىلداردان تۇرعانىن، مولشەرى 1810 جىلى تۇستىككە جىلجىعانىن، وسى كەزدەن 1840 جىلدارعا دەيىن لوبسۋ (لەپسى) مەن قوپالىنى (قاپال) مەكەندەپ، ۇلكەن بولىگىنىڭ الاتاۋ ەتەگىنە كەلىپ قونىستانعانى 1840 جىلداردان بەرى ەكەنىن، وسى ۋاقىتتاردا ۇلى ءجۇزدىڭ قۇرامىنا تولىق ەنگەنىن بىلەمىز. بۇل تاريحي وقيعانى ۆ. اندرەەۆ ەكى ءجۇز ەلۋ، ن. اريستوۆ ءجۇز ەلۋ، م. تىنىشباەۆ ءجۇز جىل بۇرىن جازىپ كەتكەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن الەم تانىعان بۇل عالىمدارعا قارسى داۋ ايتقان كاسىبي، بىلىكتى تاريحشى شىعا قويعان جوق. دەمەك، ءجونى دە وسى-اۋ! نە دەسەك تە شاپىراشتىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى، «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتاپتىڭ جازۋىندا ءسوز جوق-مەركىتتەر. وسى دەرەككە سەنىممەن قاراۋ كەرەك سياقتى. سەبەبى، مۇنى وزگە ەمەس، شاپىراشتىلاردىڭ ءوز اتالارى جازىپ وتىر،  تالاسا قويماس.

تاريحشىلاردى تاڭ ەتەتىن ءبىر وقيعا-شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا ءۇيسىن، ارعىن سەكىلدى ەكى ءىرى رۋ اتالمايدى. ارعىنداردىڭ بۇل جاعدايىن شاكارىم قاجى «مەنىڭ ويىمشا ول كەزدە ارعىندار نايماندارعا باعىنعان» دەپ ءتۇسىنىدىرىپ كەتكەن. (شاكاريم كۋدايبەردي-ۋلى، الماتى، «جازۋشى»، 1990 جىل، 77 بەت) شاكارىم اتانىڭ بۇل ءسوزىن «ارعىندار نايمان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولعان» دەپ تۇسىنگەن ورىندى. ول تۇستا شىعىستا كوك تۇرىك ۇرپاعىنان نايمان، كەرەي، قىرعىز مەملەكەتتەرى، باتىسقا قاراي كوك تۇرىك تايپالارىنان قۇرالعان قيدان (قاراقىتاي) مەملەكەتى عانا بولعانى انىق. بۇگىنگى قازاق رۋلارى، قالاي دەگەندە دە وسى مەملەكەتتەردىڭ قۇرامىنان ءبولىنىپ شىققاندار دەگەن شىندىققا سايكەس كەلەتىن سەكىلدى.

ەندى مانادان بەرگى جازىپ وتىرعاندارىمىزدىڭ باسىن قوسساق، شىڭعىسحان دا، جوشى دا مەركىت بولۋى مۇمكىن. جوشى، جوشىنىڭ ۇرپاقتارى، شىنتۋايتىنا كەلسەك، شىڭعىسحان العان جەرلەردەن دە ۇلان-عايىر جەردى جاۋلادى. وكىنىشتىسى-بارلىق اتاق-داڭق ءبىرجولا شىڭعىسقا اۋدى. ايتپەسە، بۇكىل باتىس دۇنيەسىن باسىپ العان، ەۋروپانى ات تۇياعىنىڭ شاڭىنا بوكتىرگەن شىڭعىس ەمەس، جوشىحاننىڭ ۇرپاقتارى عوي. جوشىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەڭبەكتەرى شىڭعىسحاننىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ كەلەدى. بۇكىل الەم بۇلاردى موڭعول دەپ بىلەدى. ال، ءبىزدىڭ كوزىمىز موڭعول ەمەس كوك تۇرىكتىڭ ءبىر بۇتاعى-مەركىت ەكەنىنە جەتەدى. تورە دە ەمەس، وزگە دە ەمەس-كوك تۇرىكتىڭ ءوز ۇلدارى.

مىنە، وسى وقيعالاردى الدىعا تارتا وتىرىپ، قازاقستاندا جوشى حانعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋ قاجەت دەپ سانايمىن. التىن وردانىڭ دەربەس يەسى رەتىندە جوشى ۇرپاقتارىن تولىق مويىنداۋىمىز قاجەت. سونىڭ باسى ەتىپ جوشىحانعا استانادا الىپ ەسكەرتكىش قويۋ كەرەك. جوشىحاننىڭ كەسەنەسىن بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن كۇردەلى ارحيتەكتۋرالىق  كەشەنگە اينالدىرىپ، بۇكىل كوك تۇرىك ۇرپاعى زيارات ەتەتىن قاسيەتتى ورىن جاساۋ-مىندەت. بۇل ويداعى-ورىس، قىرداعى-قىتايعا التىن وردانىڭ مۇراگەرى تەك قانا قازاق ەكەنىن ايعاقتاپ تۇرار ەدى. التىن وردانىڭ مۇراگەرى ءبىز-قازاق بولساق ءبىزدىڭ جەرگە ەشكىم تالاسا المايدى. كەرىسىنشە، كورشى جاتقان مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى التىن وردادان-قازاق جۇرتىنان ءبولىنىپ شىققان بولادى. دەمەك، وزگەنىڭ جەرى «مەنىكى» دەپ ايتساق، ءبىز عانا ايتا الامىز.

كەلەسى ءبىر وتە شاكىمدى ماسەلە-شاپىراشتىنىڭ ءبىر بولىگى «ءتۇپ- تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورىنىڭ ايتۋى بويىنشا «شاپىراشتى» اتالىپ كەتكەن مەركىتتەر ەكەن. بۇل كىتاپ جونىندە قابدەش ءجۇمادىلوۆ، مارقۇم بالعابەك قىدىربەكۇلى، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ سىندى دۋالى اۋىزدى عالىمدار مەن جازۋشىلار ايتتى عوي. نە دەسەك تە، باسقاسىن قايدام، شاپىراشتى مەن مەركىتتىڭ تامىرلاس ءبىر اتا ەكەنىنە، ءوز باسىم، سەنىمدىمىن. «ءتۇپ- تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتاپ شاپىراشتىلاردىڭ بار شەجىرەسىن ايتىپ تۇر دەيدى عوي. بۇل شاپىراشتىلاردىڭ ءوز ءسوزى. ەندەشە، ەلباسىمىز شاپىراشتىنىڭ ىشىندەگى ناق وسى بولىكتەن اتا باستاۋىن الۋى، ار جاعى شىڭعىسحاننىڭ، بەر جاعى جوشىحاننىڭ اتالاسى بولۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇل جەردە «شاپىراشتى-مەركىت، مەركىت-شاپىراشتى بولۋى قالاي؟» دەگەن سۇراق تۋادى. مۇنىڭ جاۋابى-بۇگىنگى قازاق رۋلارى ءحۇىىى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن ءبىر ورتادان ەكىنشى ورتاعا اۋىسىپ، تولىعىپ، ساياسي وداق قۇرىپ كەلگەن كونە كوك تۇرىكتىڭ تايپالارى. الەۋمەتتىك، قوعامدىق، تەرريتوريالىق جاعدايلارعا بايلانىستى ءبىر تايپادان ەكىنشى تايپاعا اۋىسۋ، رۋلاردىڭ بىرىگۋى، ءبولىنۋى سول زاماندارعا ءتان قۇبىلىس ەكەنىن تاريحشىلار وتە جاقسى بىلەدى. جوعارىدا شاكارىم اتامىزدىڭ جازعانى وسىنىڭ ءبىر دالەلى.

مىنە، وسى سەبەپتەن دە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ شىڭعىسحان مەن جوشىحاننىڭ اتالاستارى-ۇرپاعى بولۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعاۋعا بولمايدى. عالىمدار ەلباسىنىڭ بويىنان شىڭعىسحاننىڭ تەگىن تاپقانى راس بولسا، بۇل كەلەسى ءبىر ماڭىزدى فاكتوردى اشىپ، ايشىقتاپ كورسەتەدى. پرەزيدەنتىمىز-كوك تۇرىكتىڭ ءتولى. ابايدى قايتالاسام «ءار قازاق-مەنىڭ جالعىزىم».

ەندى ايتارىم-بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم. ناقتىلى تاريحي وقيعالاردىڭ جەلىسىن تۇيىستىرۋدەن تۋعان بولجامىم. قاتارلاس ويلارىڭىز بولسا بولىسەرسىزدەر.

كامال ءابدىراحمان، استانا

Abai.kz