كوز قاراس مادەنيەت رۋحانيات قازاق شەجىرەسى
ۇلى دالا ءداستۇرى
ءيا،ۇلى دالا ءداستۇرى عاسىردان عاسىرعا ۇلاسقان باي مادەنيەتكە يە.ونىڭ ەڭ العاشقىسى بۇكىل ادامزاتتىڭ ساناسىنا سىلكىنىس جاساعان ميستيكالىق ءداستۇر.ول تابيعات پەن تىعىز بايلانىستا بولدى.ەجەلگى ادامدار تابيعاتتىڭ ءارتۇرلى قاتال قۇبىلىستارىنا توتەپ بەرە المادى.ادام ءوزىنىڭ السىزدىگىن سەزىنگەندە كوزگە كورىنبەيتىن قۇدىرەتكە تابىنىپ جالبارىناتىنى انىق.مىنە وسىلاي دالا اڭىزدارى پايدا بولدى.سول اڭىزدار ادام ساناسىندا قۇداي تۋرالى ۇعىمدى قالىپتاستىردى.جەر سىلكىنىسى،جاڭبىردىڭ جاۋى،داۋىل تۇرۋ،سەل ءجۇرۋ،نايزاعاي جارقىلى.ت.ب.تابيعي قۇبىلىستاردى ەجەلگى ادامدار قۇداي جاسادى دەپ ءتۇسىندى.سوزسا قولى،شىڭعىرسا داۋسى جەتپەيتىن كۇن مەن ايدى ەجەلگى ادامدار قۇدايدىڭ ءوزى دەپ باعالادى.سوعان مۇڭىن شاعىپ،كۇش قۋات سۇراپ جالبارىندى.جەر بەتىندەگى ەڭ كونە تاڭىرشىلدىك ءداستۇرىنىڭ نەگىزى وسى كەزەڭدەردە قالاندى.تاڭىرشىلدىكتى بىرەۋلەر دىنمەن شاتاستىرادى.بۇل قاتە پىكىر.تاڭىرشىلدىك ءپالسافاسى تەك داستۇرمەن ساباقتاس ۇعىم.كەيىننەن پايدا بولعان ءارتۇرلى دىندەردىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ ءدىني جورالعىلاردى بويىنا ءسىڭىرىپ الدى.تاڭىرشىلدىك ءداستۇرى تابيعاتپەن تىعىز قارىم قاتىناستا كەڭ قانات جايدى.جەر بەتىندەگى قىبىرلاعان تىرشىلىك يەسىنىڭ بارىندە جان بار.جانى باردىڭ يەسى بار.يەسى باردىڭ كيەسى بار.ياعني باسقارۋشى ءپىرى.ول تىرشىلىك يەسىن توقتاتۋ ءۇشىن اۋەلى پىرىنە ءسوز سالادى.ءپىر تاڭىردەن رۇحسات الادى. ءتاڭىر قانداي شەشىم قابىلداسا تاعدىر سولاي شەشىلەدى دەپ تۇسىنگەن.قازاقتا « پەشەنەسىنە نە جازىلسا بالا سونى كورەدى» دەگەن ءتامسىل بار.ءتاڭىر كوزگە كورىنبەيتىن تىرشىلىكتى باسقارۋشى قۇدرەت يەسى.ءتاڭىر دەگەن ءسوزدىڭ ۇعىمى تاڭنان ىڭىرگە دەيىن بيلىك جۇرگىزۋشى قۇدرەت يەسى دەگەن تۇسىنىك.ول شىققان تاڭنىڭ ارايىمەن بۇكىل جەر بەتىنە تارايدى.ياعني جەرگە،ادامعا جان بەرىپ نۇرلاندىرادى.ونىڭ ورنى كوك اسپاندا دەپ تۇسىنگەن.ەجەلگى تۇركىلەر تاڭىردەن تىلەۋ تىلەپ،ارۋاقتاردى قاتتى قاستەرلەگەن.جاۋلاسقان جاقتا اتا بابالارىنىڭ زيراتى بولسا ونى قايتارۋ ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن.ارۋاق كەشىرمەيدى دەپ تۇسىنگەن.تاڭىردەن تىلەۋ تىلەگەندە بيىك تاۋعا، بولماسا بيىك توبەنىڭ باسىنا بارىپ تاستاردى ءۇشبۇرىش ەتىپ قالايدى.سوسىن اتىپ كەلە جاتقان تاڭعا قاراپ،قولىن كوتەرىپ، الاقان جايىپ تىلەۋ تىلەيدى.ال ارۋاح دەگەن ءسوزدى ەكى ماعنادا تۇسىنۋگە بولادى.ءبىرى ار-رۋح «ارۋلاپ جەرلەنگەن ادامنىڭ رۋحى تىرىلەردى قورعاپ قورشاپ جۇرەدى» دەگەن تۇسىنىك.قازاق الدەنەنى كۇشكە سالعاندا «يا ارۋاح»دەپ ايعايلايتىنى سول سەبەبتى.ەكىنشىسى «ارىڭ تازا رۋحىڭ مىقتى ما؟» دەگەن ماعانا.ءتاڭىردىڭ كەڭ تاراعان وسيەتتەرىنەن جەر بەتىندە ءارتتۇرلى كىتاپتار جازىلىپ،دىندەر پايدا بولدى.ءتاڭىردىڭ ون ەكى وسيەتى بار.ءبىرىنشى وسيەت-ادامگەرشىلىك.ياعني ادامدى دىنىنە،ناسىلىنە،تىلىنە قاراپ بولمە.ادامدىق قاسيەتىنە قاراپ باعالا،سەنىم ارت.بۇل بۇكىل ادامزاتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن قۇندى وسيەت.بىراق ءار حالىق وزىنە ىڭعايلى ءدىن جاساپ وزگەلەرگە ۇستەمدىك ەتكىسى كەلدى.ءدال وسى جەردە ادامدار اراسىندا يدەالوگيالىق قايشىلىقتار پايدا بولىپ قانتوگىس باستالدى.سول قانتوگىس عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەلەدى.بۇنىڭ سوڭى ادامزات ءبىر ءبىرىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋمەن اياقتالاتىنى اقيقات.سوندىقتان ادامزات ءدىني يدەالوگيادان سانالى تۇردە باس تارتىپ،ەجەلگى تاڭىرشىلدىك،ءداستۇرشىل مادەنيەتكە قايتا ورالۋى كەرەك.باس تارتۋ دەگەندە ءدىندى تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس.ءدىن بولا بەرەدى.بىراق ءۇشىنشى دەڭگەيگە ءتۇسۋى كەرەك.ءبىرىنشى زاڭ،ەكىنشى ءداستۇر تۇرۋى ءتيىس.ءدىني يدەالوگيا/قانداي اعىم بولسادا/ادامنىڭ ەرىك-جىگەرىن السىرەتىپ،رۋحىن جويىپ ماسىلدىققا بەيىمدەيدى.ماسىل ادام قىزعانشاق بولادى.ولار ەڭبەكپەن بايىعان ادامداردىڭ تابىسىن قىزعانىپ تارتىپ العىسى كەلەدى.اشىق تارتىپ السا قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلاتىنىن بىلەدى.سوندىقتان قۋلىققا بارادى.باي ادامدى ۇگىتتەپ الدەبىر دىنگە كىرگىزىپ الۋ.كىرگىزگەن سوڭ «باۋىرىم» دەپ باسىن اينالدىرىپ تەسپەي سورادى.ءدىن قازىرگى زامانداعى تابىس تابۋدىڭ ەڭ وڭاي جولىنا اينالدى.ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ قىلمىس جاساپ جۇرگەندەر ەل ىشىندە كەزدەسەدى.ولاردان قوعامدى تازارتۋ كەرەك.قازىر ونى قولعا الماسا ەرتەڭ ولار ىقپالدى كۇشكە اينالىپ كەتەدى.سەبەبى ءدىني فاناتتاردى پايدالانىپ مەمىلەكەتكە قاۋىپ توندىرەتىن جات پيعىلدى ادامدار بار.قازاقستان حريستيان،يسلام،بۋددا،كاتوليك دىندەرىنىڭ ورتاسىندا تۇر.وسى قورشاۋدان شىعۋ ءۇشىن قازاقستان الەمگە ءوزىنىڭ جاڭا ءدىني كونتسەپتسياسىن ۇسىنۋى كەرەك.ول كونتسەپتسيا ەجەلگى ادامزاتتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن تاڭىرشىلدىك كونتسەپتسياسى بولۋى شارت.سوندا قازاقستان ماڭگىلىك ەل يدەياسىن جۇزەگە اسىرادى.ماڭگىلىك ەل يدەياسى ادامزاتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسى.ەندەشە تاڭىرشىلدىك كونتسەپتسياسى حالىقتار دوستىعىن نىعايتۋداعى تاپتىرمايتىن قۇرال.بۇكىل ادامزاتتى قانتوگىس پەن قىزعانىشتان قۇتقاراتىن بىردەن ءبىر دۇرىس جول وسى.
سۇلتان قاعان
پىكىر قالدىرۋ