شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى تۋرالى نە بىلەمىز؟
kerey.kz
جالپى ساراپتاما
(ەشبىر جەردە ەستىمەگەن دەرەكتەرمەن باياندالادى)
ەگەر تاريxقا قىزىقپاساڭىز، جاڭا دەرەك ەستۋدى قالاماساڭىز نەمەسە ۋاقىتىڭىز بولماسا بۇل ساراپتامانى وقۋ سىزگە “xارام” بولادى )))
قازاقستان تاريxشىلارىنا ەندى-ەندى ۇيرەنشىكتى تاقىرىپقا اينالا باستاعان شىڭجاڭ تاريxىنداعى “شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى” تۋرالى شىندىقتى جۇرت اسا كوپ بىلە بەرمەيدى.
ەكى رەت قۇرىلعان “شارقي تۇركىستان” ۋاقىتشا ۇكىمەتى تۋرالى نە بىلەمىز؟
القيسسا…
ءبىرىنشى رەتكى شارقي تۇركىستان ۇكىمەتى 1933-جىلى قاشقاردا قۇرىلدى. ۇكىمەت نەبارى ءۇش اي ءومىر ءسۇردى دە التىشاھارعا قاشىپ بارا جاتقان دۇڭعان (xۋيزۋلار) اسكەرى جاعىنان قۇلادى. ءبىر جاعى ۇكىمەتتى قۇرۋشىلاردىڭ ءوزى ساتىپ كەتىپ تىندىم بولدى. اسا كوپ ەشكىم بۇنى بىلە بەرمەيدى. گانسۋ، تسينxاي دۇڭعاندارى شىڭجاڭعا باسىپ كىرىپ “قازاق-ۇيعىرمەن بىرلەسىپ كوالەتسيون مۇسىلمان ۇكىمەتىن قۇرامىز” دەپ ءۇرىمجى قىتايلارىن قورشاۋعا الادى. قۇلجادان جاڭ پينيۋان دا ورايدى يگەرىپ ءۇرىمجىنى كۇن باتار جاقتان سوققىلايدى. شىڭجاڭداعى قىتاي بيلىگى وسىلاي دارمەنسىز كۇي كەشىپ جاتقان تۇستا قاشقاريادا “شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى” جاريالانادى. مەملەكەتتىڭ اسكەري قارۋ-جاراعى مەن ساياسي اقىلشىسىن ماسكەۋ ءوزى قامداپ بەرەدى. قاشقارداعى ۇكىمەتكە جوتكەلگەن سوۆەت قارۋى مەن ساياسي اقىلشىلارى بۇگىنگە دەيىن اشىلماعان سىرلى كۇيى قالىپ بارادى. اۋعانىستان امىرشىلەرى قاشقارعا اسكەري كومەك جىبەرىپ بارىنشا قولدادى. ول كەزدە انگليا جاق اۋعان مەن تيبەت ەكى بەتتى اسىپ قاشقاريانى قىلعۋعا دايىن-دى. سوۆەت اۋعان ءامىرشىسى ارقىلى قاشقارياعا كومەك بەرگىزىپ انگليانىڭ قاشقارياداعى ىقپالىن السىرەتپەك بولدى ما، قازىرشە ەشكىم ساراپتاي قويعان جوق. قاشقارياداعى شارقي تۇركىستاندى ەكىنشى جاقتان قولداپ كومەك كورسەتكەن ەل-موڭعوليا. سول تۇستا جاپونيا شىڭجاڭعا شولعىنشى جىبەرىپ “تامىر” باسىپ جاتقان-دى. ماقسات وسمان مەملەكەتىن قىرىق جىل بيلەگەن سۇلتان ابدۇلقاميت-ءتىڭ نەمەرەسىن قاشقارياعا اكەپ ۇكىمەت قۇرۋ، سول ارقىلى قىتايدىڭ كۇشىن السىرەتۋ-ءدى. مانجۋريا پروەكتىسىن قابىلداپ تسين xانى بالا پۋ ي-ءدى مانجۋريا باسىنا اكەلگەنى ىسپەتتى. ماسكەۋ جاپوننىڭ بۇل جوباسىن بىلەدى، سوندىقتان ءوزى تىكەلەي ارالاسپاي موڭعوليانىڭ قولىمەن وڭىردەگى جاپون ىقپالىن السىرەتپەككە ۇمتىلدى. قوش، سوۆەت موڭعوليا ارقىلى قاشقار، قۇمىلمەن استىرتىن بايلانىس جاساپ 33-جىلى بايان ولگي-دەن بىرقانشا قازاقتى ساياسي كەڭەسشى قىلىپ استىرتىن جىبەرەدى. موڭعوليا ارقىلى بايلانىسقا شىققان ماسكەۋ 50-دەن استام شارقي تۇركىستاننىڭ وقۋشىلارىن موڭعوليا ورتالىعى ۇلانباتىرعا اسكەري وقۋعا اتتاندىرادى. ولاردىڭ اراسىندا جۇرتقا ءالى بەيمالىم قازاقتار دا بار-دى. 30-جىلدارداعى وسى وقيعا تۋرالى قازاقستان تاريxشىلارى ءالى اۋىزعا الا الماي كەلەدى. اتالمىش ۇلانباتىرعا (موڭعولياعا) اتتانعان وقۋشىلاردىڭ كوبى سول كۇيى قايتا الماي قالدى. ويتكەنى، قاشقارداعى شارقي تۇركىستاندى ماسكەۋ ولاردىڭ ءوز قولىمەن استىرتىن جايراتتى. سوسىن، ۇلانباتىرداعى الگى وقۋشىلاردى ءىبىر-سىبىرگە سۇرگىنگە ايداپ جىبەردى. سول سىبىردەگى سۇرگىننەن قاشقان قازاقتار 1951-جىلى ارەڭ دەگەندە التايداعى ەلىنە ورالادى دا گانسۋ، تسينxايعا اۋعان سوڭعى كوشپەن ىلەسىپ كوش جولىندا قازا تاپتى. قاشقارياداعى ءبىرىنشى شارقي تۇركىستان ۇكىمەتىن وزدەرى ساتىپ كەتكەنىن ءبىز باياندادىق، سول ۇكىمەتتى قولداپ قىتاي بيلىگىنە قارسى كوتەرىلگەن قازاقتاردى ماسكەۋ ۇرىمجىدەگى قىتاي ۇكىمەتپەن بىرلەسىپ جازالادى، ءتىپتى ارنايى سوۆەتتىڭ اسكەري بازاسىن قۇمىلعا اكەپ كوشىرىپ قازاقتاردى ءۇش جاقتان قىسپاققا الدى. بۇنىڭ سوڭى قازاقتاردىڭ گانسۋ، تسينxاي، تيبەت اسىپ كاشمير، پاكىستانعا كوشۋىنە اپارىپ سوقتى. بۇنى ءبىز بۇعاندەيىن دە بايانداعامىز. كەشەگى “ەل باستاعان ەلىسxان” اتتى عىلمي كونفرناتسسياداعى قازاق كوشىنىڭ ءتۇپ-توركىنى وسى وقيعالاردان باستاۋ الادى. ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ بارامىز، اڭگىمەمىزدىڭ وزەگى بولعان “شارقي تۇركىستان” تاقىرىبىنا قايتا ورالايىق. 
1933-جىلى قۇرىلىپ نەبارى ءۇش ايداي ءومىر سۇرگەن قاشقارداعى شارقي تۇركىستاندى قۇلاتۋعا استىرتىن جىبەرىلگەن ماسكەۋدىڭ ارنايى ادامدارىنىڭ ءبىرى ى.مونونوۆ بولسا، ەكىنشىسى ا.قاسمي ەدى. ى.مونونوۆ ماسكەۋگە ادال قىزمەت ەتىپ قىرعىزستانداعى سوۆەتكە باعىنباعان “تاۋ قىرعىزدارىن” ۇكىمەتكە باعىندىرىپ بەرۋدە قۇپيا كوپ ەڭبەك ەتتى. سودان ماسكەۋ ونى استىرتىن قاشقارياعا جىبەرىپ قاشقاريا قىرعىزدارىن اڭدىتىپ قويدى دا، قاشقارداعى ۇكىمەتتى قۇلاتقان سوڭ ونى قۇلجاعا جىبەرىپ قۇلجاداعى اتاقتى “قازاق-قىرعىز مادەني، اعارتۋ” ۇيىمىنىڭ توراعاسى قاتارىنا كىرگىزىپ قويدى. بۇل بولاشاقتاعى ەكىنشى شارقي تۇركىستان پروەكتىسىنىڭ الدىن الا دايىندىعى ەدى. ى.مونونوۆ ىلە ۋالاياتىندا ءجۇرىپ استىرتىن ماسكەۋگە جۇمىس جاسادى. ءسويتىپ ول سول ەڭبەگى “جانىپ” ەكىنشى شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسىنىڭ اسكەري گەنەرالى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. ەندى ا.قاسمي تۋرالى ايتامىز. ا.قاسمي قاشقاردا قۇرىلعان شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسىن استىرتىن قۇلاتۋعا قۇپيا جۇمىس اتقارعان سوڭ ماسكەۋ “ەڭبەگىن” ەسكەرىپ ونى الدىمەن قۇلجاعا سوسىن ۇرىمجىگە استىرتىن جىبەرەدى. ا.قاسمي قۇلجادا جۇرگەندە ىلە ۋالاياتى زيالىلارىنىڭ جاپپاي تۇتقىندالىپ جاتقان تۇسى ەدى. ول ۇرىمجىگە جوتكەلىپ بارعاندا ءۇرىمجى تۇرمەسى قازاق زيالىلارىنا تولىپ الدى قالا شەتىندە توپىراققا كومىلىپ جاتتى. ا.قاسمي بولسا تۇرمەگە تاماق تاسۋشى كەيىپكە كىرىپ “اسپاز بالا” بولىپ جۇمىس ىستەدى. ءسويتىپ ماسكەۋگە اقپارات جولداپ “ەڭبەك” كورسەتتى. ماسكەۋ ونىڭ “ماڭىزدى ەڭبەگىن” دەر كەزىندە وڭ باعالاپ ونى ۇرىمجىدەگى پالە-قازادان امان ساقتاپ، ۇشاققا مىنگىزگەن كۇيى قۇلجاعا اپارىپ نەبارى بىرەر ايدىڭ سوڭ قۇلجاداعى شارقي تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ پرەزيدەنتى قىلىپ سايلاپ قويدى. ا.قاسميدىڭ ۇرىمجىدە “اپساز بالا” بولىپ جۇرگەنىنە ەكى سىلتەمە سىلتەپ قويايىن. ءبىرى، ب.شاxيدي، ءوزىنىڭ “新疆五十年” اتتى ەستەلىگىندە “ا.قاسميدى ءۇرىمجى تۇرمەسىندە وتىرعانىمدا كوردىم، تاماق تاسىپ، بەتىمە قاراپ كۇلەتىن بالا ەدى، كەيىن ورتالىق ۇكىمەت پەن قۇلجاداعى ۇكىمەت كەلىسسوز وتكىزگەندە الگى اسپاز بالا پرەزيدەنت بولىپ كەلىپتى” دەپ ايتىپ قالادى. ەكىنشى سىلتەمە، ءۇرىمجى تۇرمەسىندە قازاقتار اسپاز بالا ا.قاسميدى “تاماقتى مول سال” دەپ ارتىنان تەبەتىن بولسا كەرەك، سونداعى ا.قاسميدى تەپكەن ءبىر قازاق كەيىن د.سۇگىرباەۆپەن التاي ۋاكىلى بولىپ قۇلجاداعى ۇكىمەت پرەزيدەنتىنىڭ قابىلداۋىنا بارسا، پرەزيدەنت دەپ جۇرگەنى الگى “اسپاز بالا” بولىپ شىعا كەلەدى. ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ بارامىن، شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسىن ايتايىن. 
ەكىنشى رەتكى شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى 1944-جىلى قۇلجادا قۇرىلعان. ۇكىمەت ءبىر جارىم جىلدان سوڭ ءوزى قۇرعان شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسىن ءوزى قۇلاتىپ ارنايى قارار قابىلداپ ء“ۇش ايماق ۋاقىتشا ۇكىمەتى” دەپ وزگەرتەدى. ءجا، ەندى وسى ەكنشى شارقي تۇركىستان قالاي قۇرىلدى سونى باياندايمىن.
بۇل شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى ەڭ اۋەلى ماسكەۋدە پروەكتى رەتىندە جوبالاندى، سوسىڭ اۋەل باستا الماتى ىرگەسىندە قۇرىلدى. الماتىدا قۇرىلعان سوڭ بۇل ۇكىمەتتى قاشقارعا جوتكەيمىز بە، الدە التايعا جوتكەيمىز بە، جوق الدە ۇرىمجىگە جوتكەيمىز بە-,دەپ كوپ تالقىعا سالدى. كگب تىڭشىلارى ۇرىمجىدەن، التايدان، قاشقاردان ءارتۇرلى اقپارات جىبەرىپ سول جاقتىڭ بولىپ جاتقان سيتۋاتسسياسىن دەر كەزىندە بايانداپ تۇردى. ماسكەۋدىڭ ستراتەگ ساياساتشىلارى ويلانا كەلىپ الماتىداعى اتالمىش ۇكىمەتتى قۇلجا قالاسىنا جوتكەتتى. ەندى سىزدەرگە ماسكەۋدىڭ شارقي تۇركىستانى قۇلجاعا جوتكەلمەي تۇرعانعا دەيىنگى شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك اxۋالىن بايانداپ بەرەيىن، اسىقپاي تىڭداڭىزدار…
1933-جىلى گانسۋ، تسينxاي دۇڭعاندارى (xۋيزۋلار) ءۇرىمجىنى قورشاپ العانىن، ىلە ۋالاياتىنان جاڭ پينيۋان دا ورايدى جىبەرمەي ءۇرىمجىنىڭ باتىس جاعىنان سوققىلاعانىن جوعاردا باياندادىم. وسى تۇستا ماسكەۋ 180 گرادۋس تەرىس اينالىپ قاشقارياداعى ءبىرىنشى شارقي تۇركىستاندى استىرتىن جويعىزىپ، قورشاۋداعى ۇرىمجىگە تارباعاتاي باقتى ارقىلى 1933-جىلى 2 مىڭنان استام تانكىلى اسكەر جىبەرەدى. ول كەزدە ۇرىمجىدە گانسۋ قىتايلارىنىڭ ساياسي وليگارxى اياقتاپ، بيلىك مانجۋريا وليگارxى شىڭ شىساي-عا وتكەن-ءدى. شىڭ شىساي بولسا جاپونيادا اسكەري تاربيە العان مانجۋريالىق. 30-جىلدارى جاپون شىڭجاڭنىڭ جاڭا پروەكتىسىن جوبالاعاندا ونى وزدەرىنە بارىنشا تارتقان-دى. بىراق، شىڭ شىساي جاپونمەن ناقتى قانداي بايلانىس جاسادى، قازىرشە بەلگىسىز. ول 1933-جىلى ۇرىمجىدە اسكەري توڭكەرىس جاساپ شىڭجاڭدى 17 جىل بيلەگەن “يۋن نان كلونى” مەن 5 جىل بيلەپ ويناق سالعان “گانسۋ كلونىن” قۇرتقانى شىن. قۇرتا سالىپ ورنىنا جاپوندا بىرگە وقىعان سىبايلاستارىن اكەپ توكتى. ءدال وسى تۇسقا كەلگەندە ونىڭ ۇرىمجىدەگى ۇكىمەتى “مۇسىلمان مەملەكەتىن” قۇرامىز دەگەن دۇڭعاندار مەن ىلەلىك جاڭ پينيۋان-ءنىڭ قورشاۋىندا قالادى. شىڭ شىساي ءۇشىن جاپوننان كومەك سۇراۋعا ۇلگىرمەيدى، ورتالىق گومين ۇكىمەتىمەن (نان كيندەگى) بايلانىس جاساۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ورتالىق بيلىك سايلاعان شىڭجاڭ وليگاريx-كلوندارىن قىرىپ سالدى. ول ءۇشىن ءبىر جول بار، ول-سوۆەت وداعى. شىڭ شىساي لەزدە ماسكەۋگە جەدەلxات جولداپ “قورشاۋدان قۇتقارسا” بولعانى ماسكەۋ قالاعان كەلسىمگە ويلانباستان كەلىسەمىن دەپ ستالينمەن شارتقا وتىرادى. ستالين 2 مىڭ سايلاۋىتتى اسكەر، ونشاقتى تانك كىرگىزىپ ءۇرىمجىنى قورشاعان ورتالىق گومين ۇكىمەتىنىڭ (نان كيندەگى) اسكەرىن تاس-تالقان قىلادى. سوعىستان قاشقان دۇڭعاندار قاشقارياعا شەگىنىپ ونداعى شارقي تۇركىستاننىڭ شاق-شالەكەيىن شىعارادى. شارقي تۇركىستاننىڭ قۇلاۋىندا “ەڭبەك” سىڭىرگەن “كوسەمدەر” ۇرىمجىگە كەلىپ ءىرى ءمانساپ الدى. ونى جوعاردا باياندادىم. وسى تۇستا قازاقتار ەكى ساياسي تاڭداۋ جاسادى دەپ ءبىر جىل بۇرىن ءبىر ماقالا جازعامىن. ءبىرى-ش.كوگەداي باستاعان شىڭ شىساي بيلىگىن قولداۋعا ءماجبۇر بولعان باسىم قازاقتار مەن انتي-شىڭ شىسايشىل جانە ورتالىق بيلىك وليگارxىنا سۇيەنىپ شىڭ ۇكىمەتىن قۇلاتپاق بولعان ەلىسxان باستاعان از ساندى قازاقتاردىڭ گانسۋ، تسينxاي پروۆينتسسياسىنا كوشكەن توبى. امال قانشا، كەشەگى “ەل باستاعان ەلىسxان” اتتى عىلمي كونفەرانتسسياعا قاتىسا العان بولسام تولىعىمەن بايانداپ بەرەر ەدىم. بۇنى تولىقتىرىپ كەيىن باياندايىن. ەندى، شىڭ شىساي بيلىگىن قابىلداعان قازاقتار تۋرالى باياندايمىن.
قازاقتار شىڭ شىساي بيلىگىن قابىلداپ ماسكەۋگە ءبىر تابان جاقىنداعان سوڭ ۇرىمجىدە تۇڭعىش كەزەتكى “قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى” شاقىرىلدى. قۇرىلتايعا شىڭجاڭنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن 300-دەن استام دەلەگات كەلدى، جاڭا قارارلار الىندى. ۋاقتى كەلگەندە بۇل قۇرىلتايدى ورىنبورداعى “قازاق-قىرعىز سيەزد”-مەن بايلانىستىرىپ، سالىستىرىپ جاڭا ساراپتامالىق پوست جازايىن.
قۇرىلتايدان سوڭ:
ءۇرىمجى، التاي، قۇلجا، شاۋەشەك قالالارىنان ۇلتتىق قازاق تەاترى، كلۋب، پەدەكوگيكالىق وقۋ ورنى قۇرىلدى;
ءار قازاق اۋىلى، وكۋرگى، اۋدانى مەن ەلدى-مەكەنىندە جۇزدەپ جاڭا مەكتەپ اشىلدى، ون مىڭنان استام وقۋشى مەكتەپكە كىردى;
ءۇرىمجى، التاي، قۇلجا، شاۋەشەكتە قازاق باسىلىمى قۇرىلىپ قازاقشا گازەت-جۋرنال، كىتاپتار تارادى;
ۇلتتىق ونەركاسىپ وركەندەدى، شاعىن كاسىپوداق قۇرىلىپ ءجۇن فابريكاسى، تەرى وڭدەۋ فابريكاسى قۇرىلدى، تاۋ شاعىلىپ جول ءتۇستى، قالادا ىسكەر قازاق جۇمىسشى تابى پايدا بولدى;
قالا اكىمى، ايماق گۋبەرناتورى، اۋدان اكىمى، مىڭباسى، تب جاڭا قازاقتىڭ ساياسي ەليتا جۇيەسى قالىپتاستى، قارماعىندا 300-500 كىسىلىك اسكەرى بار قارۋلى تۇلعالار پايدا بولدى;
تاشكەن، الماتى، زايسان اسىپ وقىعان قازاقتار سانى جۇزدەن استى. ولار شەتەلدىڭ ادەبي، مادەني ۇلگى الىپ كەلدى;
قازاق دەموگرافياسى ارتتى، سان مەن ساپ ءوسىمى جوعارلادى. قالالاسۋ، وتىرىقشى داعدىعا بەتبۇرۋ كوبەيدى. توعان قازىپ، ەگىس سۋارۋ وركەندەدى، قازاقتار جاپپاي جەر يەلەندى;
ت.ب
قىسقا ءتورت-بەس جىل ىشىندە ءجۇز جىلدا بولماعان رۋxاني، مادەني، اعارتۋ جاڭعىرىعى ءجۇرىلدى. بۇل بولاشاق قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ انىق ءارى ايقىن كورىنىسى ەدى. وسىلاي كەتە بەرسە قازاقتار ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا دەگەن سۇرانىستى ارتتىرا بەرەدى. قايتپەك كەرەك؟ سوڭى ماسكەۋ كگب-سىمەن بىرلەسكەن قىتايدىڭ ساياسي تازالاۋىنا اپاردى. 1937-جىلدان باستاپ قۋعىن-سۇرگىن باستالدى. قۋعىن-سۇرگىن ءۇش وبەكتىنى نەگىز ەتتى:
الاشپەن سىبايلاس بولعاندار;
جاپون سىبايلاستارى;
وسىمان سىبايلاستارى;
1937′دە باستالعان ساياسي ناۋعان تابانى كۇرەكتەي بەس جىل جالعاسىپ 1942-جىلعا كەلگەندە 30 مىڭنان استام ادامعا دەلو اشقان. جۇزدەن استام قازاق تىرىدەي كومىلگەن، مىڭنان استامى اتىلعان، تب وسى بەس جىلدا قازاقتىڭ ەل باستاعان كوسەمى، ءسوز باستاعان شەشەنى، قول باستاعان باتىرى دەرلىك تۇرمەدە ءولدى. ەل يەسىز قالدى…
وسى تۇستا ماسكەۋ الماتىدا قۇرىلعان شارقي تۇركىستاندى قايدا جوتكەۋ ماسەلەسىن اقىلداسىپ جاتتى. ول كەزدە التايدا ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسى 1939-جىلى تۋىلىپ كوتەرلىس ءبىرشاما مىعىمدانىپ قالعان-دى. ماسكەۋ كگب ارقىلى جەتكەن اقپاراتى بويىنشا “شارقي تۇركىستان” پروەكتىسىن الماتىدان التايعا جوتكەپ، التايدا رەسپۋبيليكا ورتالىعىن قۇرۋعا بولمايى دەپ شەشتى. سەبەپ:
شىڭجاڭداعى 500 مىڭ قازاق ۇكىمەت قۇرسا موڭعوليا قازاعىمەن بىرىگەدى، بۇل ءتيىمسىز;
شىڭجاڭدا قازاق قارۋلى ۇكىمەتى قۇرىلسا ولار قازاق سسر-عا ىقپال جاساماي قويمايدى، بۇل سوۆەتكە ءتيىمسىز;
سول سەبەپتى ماسكەۋ:
شارقي تۇركىستاننىڭ نەگىزگى بيلىگى (اكىمشىلىك، اسكەري، ەكونوميكا) قازاقتان بولماۋ كەرەك;
قىتايمەن ارادا ساياسي بلوك قالىپتاستىرىپ، ونى نان كين بيلىگىمەن اقىلداسا شەشۋ كەرەك. نەگىزگى كەلىسسوزگە دەيىن شىڭجاڭدى “شارقي تۇركىستان” پروەكتىسىمەن الداي تۇرۋ كەرەك;
سونىمەن قازاق زيالىلارى، اتقا مىنەرلەرى، رۋxاني كوسەمدەرى جاپپاي تۇرمەدە جاتقان تۇستا قۇلجادا ەكىنشى رەتكى شارقي تۇركىستان ۋاقىتشا رەسپۋبيليكاسى 1944-جىلى ءبىر-اق كۇندە قۇرىلىپ شىعا كەلدى. سول جىلى ىلە ۋالاياتى قازاقتارى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باستاعان ەدى. ماسكەۋ كوتەرىلستىڭ شىنايى كوسەمدەرىن جاۋمەن شىرعالاپ وققا قاماپ ولتىرسە، ءبىرىن ارتىنان اتىپ كوزىن جويدى. كوتەرىلىس باستاعان ىلە ۋالاياتى توڭكەرىسشىلەرىنىڭ بىردە بىرەۋىنە ساياسي تىزگىن بەرمەي ءتىپتى كوتەرىلىس جاساپ قان توككەن قازاقتاردى اۋىلدارىنا قايتارىپ ورنىنا ورىمدەي جاس بالالاردى الادى. ۋاقىتشا قۇرىلعان شارقي تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنداعى ون ەكى ادامنىڭ جالعىز بىرەۋى عانا قازاق بولدى (مالشارۋاشىلىعى ءمينيستىرى). قالعانى دەرلىك ماسكەۋ كگب-نىڭ سايلاعان ادامى بولدى. قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى، اقساقالدار كەڭەسى نەمەس 30-جىلدارداعى اعىن سۋداي ارىندى قازاق ينتەللەگەنتسسياسىنىڭ شوعىرى بۇل ىسكە ارالاسا المادى، ويتكەنى اياق-قولى بايلاۋدا، باسى ايداۋدا بولدى.
نەبارى ءبىر جارىم جىل (1944-1946) ءومىر سۇرگەن شارقي تۇركىستان ۋاقىتشا رەسپۋبيليكاسى كۇردەلى تۇلعالاردان قۇرالدى. ءتىپتى قازاق xالقى بۇرىن سوڭدى ەستىپ كورمەگەن “تۇلعالار” پايدا بولدى. ولاردى قازاق xالقى دالا دەموكراتياسى جولىمەن سايلامادى، ولاردى- ماسكەۋ كونسۋلدىق جۇمىس ارقىلى سايلاپ، بەكىتىپ وتىردى. ولار ءوز فۋنكتسسياسىن وتەپ بولعان سوڭ 1946-جىلى “شارقي تۇركىستان پروەكتىسى” مىندەتىن تامامداپ ء“ۇش ايماق ۋاقىتشا ۇكىمەتى” دەگەن اتپەن الگى جوعارىدا ايتىلعان اسپاز بالا-عا تاپسىرىپ كەتتى…
جالعاسى بار…
Eldes Orda
پىكىر قالدىرۋ