اقش-تىڭ 46-پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان دەموكرات دجو بايدەن سايلاۋ الدىندا الەمدە “دەموكراتيانى كۇشەيتەتىنىن، اۆتوريتاريزممەن كۇرەسەتىنىن” ايتقان. حالىقارالىق ەسەپتەردە ءالسىز دەموكراتيا مەن اۆتوريتاريزم ءۇشىن ءجيى سىنالاتىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بايدەننىڭ ۇستاناتىن ساياساتى قانداي بولماق؟ بايدەن اكىمشىلىگى قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى مۇسىلماندارعا قىسىم ماسەلەسىن كوتەرۋدى جالعاستىرا ما؟
قازىر ورتالىق ازياداعى بەس ەل – قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان جانە اقش اراسىندا 2015 جىلدان بەرى “س5+1″ فورماتى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. سودان بەرى ورتالىق ازياداعى بەس ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى مەن اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ءجيى كەزدەسىپ، وا مەن ۆاشينگتوننىڭ قارىم-قاتىناسىن تالقىلايدى. “س5+1″ فورماتى دەموكرات باراك وباما پرەزيدەنت بولىپ تۇرعاندا قۇرىلعان. بۇل فورمات ترامپ پرەزيدەنت كەزىندە دە ساقتالدى جانە بيىل اقپاندا اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى ۆاشينگتوننىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا 2025 جىلعا دەيىنگى جاڭا ستراتەگياسىن ۇسىندى. اقش-تىڭ بۇل جوسپارى وا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدى جانە ايماققا تەرروريزمنىڭ قاۋپىن ازايتۋدى، وا ەلدەرى مەن اۋعانستاننىڭ قارىم-قاتىناسىن كەڭەيتۋدى، ادام قۇقىعىن جاقسارتۋدى كوزدەيدى. بۇدان بولەك، ۆاشينگتوننىڭ 2025 جىلعى جوسپارىندا ايماققا كورشىلەس ەلدەردىڭ اسەرىن تەڭەستىرۋ قاراستىرىلعان.
ازاتتىق ءتىلشىسى سويلەسكەن ساراپشىلار اق ۇيگە جاڭا باسشى كەلسە دە اقش-تىڭ ورتالىق ازياعا دەگەن ساياساتى اسا وزگەرە قويمايدى دەيدى.
“اقش پەن وا اراسىنداعى “س5+1″ فورماتى جالعاسادى”
اقش-تاعى دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستراتەگيالىق كوممۋنيكاتسيا ماگيستراتۋراسىن تامامداعان ساياساتتانۋشى شالقار نۇرسەيىتتىڭ پايىمداۋىنشا، بايدەن تۇسىندا اقش پەن وا اراسىنداعى “س5+1″ فورماتى ساقتالىپ، ترامپ كەزىندەگى ساياسات جالعاسادى.
– دونالد ترامپ سياقتى ساياسي قادامدارى بولجاۋعا كەلە بەرمەيتىن ساياساتكەردىڭ ءوزى اقش-تىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا ساياساتى وزگەرمەيتىنىن كورسەتىپ، 2025 جىلعا دەيىنگى جاڭا ستراتەگياسى مەن “س5+1″ فورماتى ارقىلى سونى دالەلدەدى. ال ەندى وسى “س5+1″ فورماتى دەموكراتتار تۇسىندا، وبامانىڭ [پرەزيدەنتتىگى] كەزىندە قابىلدانعانىن، ول كەزدە بايدەن ۆيتسە-پرەزيدەنت بولعانىن، وعان دەيىن بايدەننىڭ سىرتقى ساياسات بويىنشا وتە بەلسەندى سەناتورلاردىڭ ءبىرى بولعانىن ەسكەرسەك، بۇل پلاتفورما [بايدەن تۇسىندا] دا ساقتالىپ قالادى. بايدەن اكىمشىلىگى ەڭ الدىمەن ەلدەگى كوروناۆيرۋسپەن كۇرەستى قولعا الىپ، ترامپ شىعىپ كەتكەن بىرقاتار حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە قايتۋعا ارەكەت ەتەدى. سول سەبەپتى وسى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن اقش-تىڭ ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىعى ودان سايىن ارتادى نەمەسە كەميدى يا تۇبەگەيلى وزگەرەدى دەپ ايتا المايمىز. ياعني، وسىعان دەيىنگى قارىم-قاتىناس ودان ءارى دە جالعاسادى، – دەيدى ول.
بايدەن سايلاۋ الدىنداعى ناۋقاندا ەلدەگى كوروناۆيرۋستىڭ تاراۋىن توقتاتۋعا، ناسىلشىلدىك ماسەلەسىنەن كەيىن ەكىگە جارىلعان قوعامدى بىرىكتىرۋگە كۇش سالاتىنىن ايتقان. ول ترامپ شىعىپ كەتكەن كليمات ماسەلەسىنە ارنالعان پاريج كەلىسىمىنە ورالاتىنىن، الەمدەگى دەموكراتيانى نىعايتىپ، اۆتوريتاريزممەن كۇرەسەتىنىن مالىمدەگەن.
“قازاقستان ينۆەستيتسيا ءۇشىن، وزبەكستان اسكەري ساياسات ءۇشىن ماڭىزدى”
تاۋەكەلدەردى باعالاۋ توبىنىڭ ديرەكتورى، ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ بايدەننىڭ اۆتوريتاريزممەن كۇرەس تۋرالى ءسوزى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە اسەر ەتە قويمايتىنىن، ۆاشينگتون بۇل ايماققا ەكونوميكالىق تۇرعىدان قىزىعۋشىلىق تانىتانىنىن ايتادى.
– اۆتوريتاريزممەن كۇرەس يدەياسىن بيلىككە كەلگەن دەموكرات پرەزيدەنتتەردىڭ بارلىعى ايتادى. بايدەن اۆتوريتاريزم تۋرالى ايتقاندا ول رەسەيدى جانە اقش-قا گەوساياسات تۇرعىسىنان قاۋىپ توندىرەتىن وزگە دە مەملەكەتتەردى مەڭزەيدى. ماسەلەن، قىتاي مەن بەلارۋس. ال [ورتالىق ازياعا] دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ اقىرىنداپ ازايعانى باراك وبامانىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە بايقالعان. ايماقتاعى ۆاشينگتون قىزىعاتىن جالعىز مەملەكەت – قازاقستان. ونىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى دە، بىزدە ءىرى امەريكالىق مۇناي-گاز كومپانيالارى بار. قازاقستان – اقش ءۇشىن ايماقتاعى نومەرى ءبىرىنشى ەكونوميكالىق سەرىكتەس. سوندىقتان اق ۇيگە كىم كەلسە دە، قازاقستاننىڭ اۆتوريتارلى بيلىگىمەن اجەپتاۋىر قارىم-قاتىناس قالىپتاستىرىپ كەلدى. بۇل – تازا ەكونوميكالىق، پراگماتيكالىق قىزىعۋشىلىق. ولار اۆتوريتاريزم ءبىزدىڭ كەلىسىم-شارتتارىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتسە، وندا جۇمىس ىستەي بەرسىن دەپ سانايدى، – دەيدى ول.
ساتپاەۆ “اقش ادەتتە گەوساياساتتاعى باسەكەلەسىنە قارسى شابۋىلدا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الىپ قىسىم جاساي باستايدى، ال امەريكاعا قاۋىپ توندىرە قويمايتىن، كىشىگىرىم ەلدەرگە كەلگەندە بۇل ماسەلەدە “تولەرانتتى” بولا قالادى” دەپ سانايدى.
– ماسەلەن، ورتا ازياداعى اۆتوريتارلى رەجيمى كۇشتى وزبەكستانمەن، تۇركىمەنستانمەن جانە تاجىكستانمەن اقش-تىڭ قارىم-قاتىناسى جامان ەمەس. مەنىڭشە، وزبەكستان الداعى ۋاقىتتا اقش-تىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارۋدا قازاقستانعا باسەكەلەس بولماق. سەبەبى اقش وزبەكستانعا ورتالىق ازياداعى ماڭىزدى ويىنشى رەتىندە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. بىلتىر وزبەكستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى اقش-قا بارىپ، امەريكالىق ينۆەستيتسيانى تارتۋ ءۇشىن ءوز ەلىن جارنامالاپ قايتتى. بىلتىر تاشكەنتتە وزبەكستان، قازاقستان، تاجىكستان، قىرعىزستان جانە اۋعانستان قارۋلى كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باسشىلارى مەن اقش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قولباسشىسى كەزدەستى. ترامپ كەزىندە وزبەكستان اۋعانستانداعى تاليبانمەن كەلىسسوزگە قوسىلدى. اقپاندا اقش تاليبانمەن بەيبىت كەلىسسوزگە قول قويعانىن مالىمدەدى. وزبەكستان بۇل پروتسەستە بەلسەندىلىك تانىتىپ، كومەكتەستى. تاشكەنتكە تالىپتەردىڭ وكىلدەرى كەلدى. بۇل ماسەلەدە اقش وزبەكستانمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەدى. ال اقش ءۇشىن اۋعانستان ماڭىزدى ايماق سانالادى. تاليبان ماسەلەسى كوبىنە اۋعانستانمەن شەكتەسەتىن ەلدەردى مازالايدى. وزبەكستاننىڭ بۇل كەلىسىمگە قوسىلعان سەبەبى دە – وسى. ال قازاقستان اۋعانستانمەن شەكتەسپەيدى. قىزىق جايت، قازاقستان – اقش ءۇشىن وا ينۆەستيتسيا بويىنشا نەگىزگى ويىنشى سانالسا، وزبەكستان اسكەري-ساياسي جاعدايدا العا شىعادى، – دەيدى ول.
اقش-تاعى سايلاۋ الەم مەن ورتالىق ازياعا قالاي اسەر ەتەدى؟
ال ساياساتتانۋشى، بۇرىنعى ديپلومات قازبەك بەيسەباەۆ “ادام قۇقىعى ماسەلەسىنە باسىمدىق بەرەتىن دەموكراتتار ورتالىق ازياداعى كەمشىلىكتەردى ەسكەرىپ، ايماقتاعى ەلدەرگە قىسىم جاساۋى دا مۇمكىن” دەپ ەسەپتەيدى.
بايدەن شىڭجاڭ ماسەلەسىن كوتەرۋدى جالعاستىرا ما؟
دونالد ترامپ اكىمشىلىگى قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى ۇيعىر، قازاق، قىرعىز جانە ءدىنى يسلام وزگە ەتنيكالىق توپتاردىڭ وكىلدەرىن لاگەرگە قاماپ، قىسىم جاساپ جاتقانىن سىناپ، پەكينگە سانكتسيالار سالدى. شىڭجاڭدا وندىرىلەتىن تاۋارلاردى “مۇسىلمانداردى جۇمىسقا جەگۋ ارقىلى” ءوندىرىلدى دەپ يمپورتىنا تىيىم ەنگىزدى. بۇۇ ەسەبىنشە، قىتاي شىڭجاڭدا ءبىر ميلليوننان استام مۇسىلماندى ەش ايىپسىز لاگەرگە قاماعان. پەكين بۇل ساياساتىن “ەكسترەميزممەن كۇرەس” دەپ تۇسىندىرەدى.
قىتايداعى قازاقتار ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن “اتاجۇرت ەرىكتىلەرى” ۇيىمىنىڭ بەلسەندىلەرى بايدەن پرەزيدەنت بولسا، اقش-تىڭ قىتايعا دەگەن ساياساتى جۇمسارادى دەپ قاۋىپتەنىپ، سايلاۋدا ترامپقا جاقتاسقان. “اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ” وكىلى، بەلسەندى سەرىكجان ءبىلاش تا جەلىدەگى ۆيدەولارىندا بايدەن شىڭجاڭ ماسەلەسىن كوتەرمەۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىگىن ايتقان.
ال ساياساتتانۋشى شالقار نۇرسەيىت بايدەن تۇسىندا دا اقش-تىڭ شىڭجاڭداعى جاعدايعا ساياساتى قاتتى وزگەرمەيدى دەپ سانايدى.
– ويتكەنى شىڭجاڭداعى جاعدايعا بۇكىل الەم قاراپ وتىر. ەۋروپا ءوز مالىمدەمەسىن جاساپ، حالىقارالىق ۇيىمدار بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ كەلەدى. بۇعان قوسا، دەموكراتتار ادام قۇقىقتارى ءوز ەلىندە عانا ەمەس الەمدە دە ماڭىزدى دەپ سانايدى. سول سەبەپتى [بايدەن] شىڭجاڭ ماسەلەسىنە ءمان بەرىپ، وسى جولدا جۇمىس ىستەۋدى جالعاستىرادى دەپ ويلايمىن. دەموكراتتار سوڭعى ءتورت جىل بويى ترامپتى ديكتاتورلارمەن دوستاسۋعا دايىن، ويتكەنى ءوزىنىڭ بويىندا ديكتاتورعا ءتان قاسيەت بار دەپ ايىپتاپ كەلدى. ەندى وسى ايىپتاۋلار بوس ءسوز ەمەس ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن بايدەننىڭ اكىمشىلىگى قىتايداعى ادام قۇقىعى تاپتالىپ جاتقان لاگەردەگى ماسەلەدە ءۇنسىز قالمايدى. وعان باق-تا، حالىقارالىق ۇيىمدار دا مۇمكىندىك بەرمەيدى، – دەيدى ساراپشى.
ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ بايدەن اكىمشىلىگى “قالاسا دا، قالاماسا دا ترامپتىڭ قىتايعا قاتىستى ساياساتىن جالعاستىرادى” دەپ سانايدى.
– قازىر رەسەيدەن ەمەس قىتايدان قاۋىپ كوپ ەكەنىن دەموكراتتار دا ءتۇسىنىپ وتىر. قىتايدىڭ اسكەري كۇش جاعىنان، الەمدىك ەكونوميكاعا اسەرى جاعىنان، بارلىق ايماققا اسەرى جاعىنان العاندا اقش-قا قىتايدان قاۋىپ باسىم. قىتاي ينۆەستيتسياسى قازىر لاتىن امەريكاسىنا، افريكادا جانە ورتالىق ازياعا كوپ كەتىپ جاتىر. دەموكراتتار قالاسا دا، قالاماسا دا ترامپ ساياساتىن جالعاستىرىپ، قىتايعا قىسىمدى كۇشەيتۋگە تۋرا كەلەدى. رەسەي ەكىنشى پلانعا سىرعيدى، سەبەبى كەمشىلىكتەرى كوپ، شيكىزاتقا تاۋەلدى، ەكونوميكاسى ءالسىز، – دەيدى ول.
بايدەن سايلاۋ الدىندا قىتايعا سىندى كۇشەيتىپ، پەكيندى ادام قۇقىعىن بۇزدى جانە ساۋدا ساياساتىن ادىلەتسىز جۇرگىزدى دەپ بىرنەشە رەت ايىپتاعان. بۇعان قوسا، ول ترامپتىڭ قىتايعا ساياساتىن سىناپ، قىتايمەن ساۋدا سوعىسىن جاساعانشا، وداقتاستارمەن كواليتسيا قۇرىپ، پەكين ساياساتىنا قارسى شىعۋى كەرەك ەدى دەپ سانايدى.
3 قاراشادا اقش-تا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا دەموكرات دجو بايدەن سايلاۋشىلار القاسىنىڭ 273 داۋىسىن الىپ، جەڭىسكە جەتتى. اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا سايلاۋشىلار القاسىنىڭ 270 داۋىسىن العان كانديدات جەڭىمپاز دەپ تانىلادى. ال رەسپۋبليكاشىلار اتىنان كانديدات بولعان قازىرگى پرەزيدەنت دونالد ترامپ 214 داۋىسپەن تۇر. سايلاۋدىڭ ناقتى ناتيجەسى ءالى شىققان جوق، بىرنەشە شتاتتا داۋىس ساناۋ تولىق اياقتالمادى.
21 قاڭتاردا بايدەننىڭ يناۋگۋراتسياسى بولىپ، ول رەسمي تۇردە قىزمەتكە كىرىسۋى ءتيىس. ترامپ كەيبىر شتاتتاعى ناتيجەمەن كەلىسپەيتىنىن ايتىپ، سوتقا شاعىمداناتىنىن مالىمدەگەن.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ