AQŞ-tıñ 46-prezidenti bolıp saylanğan demokrat Djo Bayden saylau aldında älemde “demokratiyanı küşeytetinin, avtoritarizmmen küresetinin” aytqan. Halıqaralıq esepterde älsiz demokratiya men avtoritarizm üşin jii sınalatın Ortalıq Aziya elderine Baydenniñ wstanatın sayasatı qanday bolmaq? Bayden äkimşiligi Qıtaydıñ Şıñjañdağı mwsılmandarğa qısım mäselesin köterudi jalğastıra ma?

Qazir Ortalıq Aziyadağı bes el – Qazaqstan, Qırğızstan, Özbekstan, Täjikstan, Türkimenstan jäne AQŞ arasında 2015 jıldan beri “S5+1″ formatı jwmıs istep keledi. Sodan beri Ortalıq Aziyadağı bes eldiñ sırtqı ister ministrleri men AQŞ-tıñ memlekettik hatşısı jii kezdesip, OA men Vaşingtonnıñ qarım-qatınasın talqılaydı. “S5+1″ formatı demokrat Barak Obama prezident bolıp twrğanda qwrılğan. Bwl format Tramp prezident kezinde de saqtaldı jäne biıl aqpanda AQŞ memlekettik departamenti Vaşingtonnıñ Ortalıq Aziya boyınşa 2025 jılğa deyingi jaña strategiyasın wsındı. AQŞ-tıñ bwl josparı OA elderiniñ täuelsizdigin nığaytudı jäne aymaqqa terrorizmniñ qaupin azaytudı, OA elderi men Auğanstannıñ qarım-qatınasın keñeytudi, adam qwqığın jaqsartudı közdeydi. Bwdan bölek, Vaşingtonnıñ 2025 jılğı josparında aymaqqa körşiles elderdiñ äserin teñestiru qarastırılğan.

Azattıq tilşisi söylesken sarapşılar Aq üyge jaña basşı kelse de AQŞ-tıñ Ortalıq Aziyağa degen sayasatı asa özgere qoymaydı deydi.

“AQŞ PEN OA ARASINDAĞI “S5+1″ FORMATI JALĞASADI”

AQŞ-tağı Djordj Vaşington universitetiniñ strategiyalıq kommunikaciya magistraturasın tämamdağan sayasattanuşı Şalqar Nwrseyittiñ payımdauınşa, Bayden twsında AQŞ pen OA arasındağı “S5+1″ formatı saqtalıp, Tramp kezindegi sayasat jalğasadı.

– Donal'd Tramp siyaqtı sayasi qadamdarı boljauğa kele bermeytin sayasatkerdiñ özi AQŞ-tıñ Ortalıq Aziya boyınşa sayasatı özgermeytinin körsetip, 2025 jılğa deyingi jaña strategiyası men “S5+1″ formatı arqılı sonı däleldedi. Al endi osı “S5+1″ formatı demokrattar twsında, Obamanıñ [prezidenttigi] kezinde qabıldanğanın, ol kezde Bayden vice-prezident bolğanın, oğan deyin Baydenniñ sırtqı sayasat boyınşa öte belsendi senatorlardıñ biri bolğanın eskersek, bwl platforma [Bayden twsında] da saqtalıp qaladı. Bayden äkimşiligi eñ aldımen eldegi koronaviruspen küresti qolğa alıp, Tramp şığıp ketken birqatar halıqaralıq kelisimderge qaytuğa äreket etedi. Sol sebepti osı faktorlardıñ äserinen AQŞ-tıñ Ortalıq Aziyağa qızığuşılığı odan sayın artadı nemese kemidi ya tübegeyli özgeredi dep ayta almaymız. YAğni, osığan deyingi qarım-qatınas odan äri de jalğasadı, – deydi ol.

Bayden saylau aldındağı nauqanda eldegi koronavirustıñ tarauın toqtatuğa, näsilşildik mäselesinen keyin ekige jarılğan qoğamdı biriktiruge küş salatının aytqan. Ol Tramp şığıp ketken klimat mäselesine arnalğan Parij kelisimine oralatının, älemdegi demokratiyanı nığaytıp, avtoritarizmmen küresetinin mälimdegen.

“QAZAQSTAN INVESTICIYA ÜŞİN, ÖZBEKSTAN ÄSKERI SAYASAT ÜŞİN MAÑIZDI”

Täuekelderdi bağalau tobınıñ direktorı, sayasattanuşı Dosım Sätpaev Baydenniñ avtoritarizmmen küres turalı sözi Ortalıq Aziya elderine äser ete qoymaytının, Vaşington bwl aymaqqa ekonomikalıq twrğıdan qızığuşılıq tanıtanının aytadı.

– Avtoritarizmmen küres ideyasın bilikke kelgen demokrat prezidentterdiñ barlığı aytadı. Bayden avtoritarizm turalı aytqanda ol Reseydi jäne AQŞ-qa geosayasat twrğısınan qauip töndiretin özge de memleketterdi meñzeydi. Mäselen, Qıtay men Belarus'. Al [Ortalıq Aziyağa] degen qızığuşılıqtıñ aqırındap azayğanı Barak Obamanıñ prezidenttigi kezinde bayqalğan. Aymaqtağı Vaşington qızığatın jalğız memleket – Qazaqstan. Onıñ sebebi tüsinikti de, bizde iri amerikalıq mwnay-gaz kompaniyaları bar. Qazaqstan – AQŞ üşin aymaqtağı nömeri birinşi ekonomikalıq seriktes. Sondıqtan Aq üyge kim kelse de, Qazaqstannıñ avtoritarlı biligimen äjeptäuir qarım-qatınas qalıptastırıp keldi. Bwl – taza ekonomikalıq, pragmatikalıq qızığuşılıq. Olar avtoritarizm bizdiñ kelisim-şarttarımızdıñ twraqtılığın qamtamasız etse, onda jwmıs istey bersin dep sanaydı, – deydi ol.

Sätpaev “AQŞ ädette geosayasattağı bäsekelesine qarsı şabuılda demokratiyalıq qwndılıqtardı negizge alıp qısım jasay bastaydı, al Amerikağa qauip töndire qoymaytın, kişigirim elderge kelgende bwl mäselede “toleranttı” bola qaladı” dep sanaydı.

– Mäselen, Orta Aziyadağı avtoritarlı rejimi küşti Özbekstanmen, Türkimenstanmen jäne Täjikstanmen AQŞ-tıñ qarım-qatınası jaman emes. Meniñşe, Özbekstan aldağı uaqıtta AQŞ-tıñ nazarın özderine audaruda Qazaqstanğa bäsekeles bolmaq. Sebebi AQŞ Özbekstanğa Ortalıq Aziyadağı mañızdı oyınşı retinde qızığuşılıq tanıtıp otır. Bıltır Özbekstan sırtqı ister ministri AQŞ-qa barıp, amerikalıq investiciyanı tartu üşin öz elin jarnamalap qayttı. Bıltır Taşkentte Özbekstan, Qazaqstan, Täjikstan, Qırğızstan jäne Auğanstan qarulı küşteri bas ştabınıñ basşıları men AQŞ qarulı küşteriniñ qolbasşısı kezdesti. Tramp kezinde Özbekstan Auğanstandağı Talibanmen kelissözge qosıldı. Aqpanda AQŞ Talibanmen beybit kelissözge qol qoyğanın mälimdedi. Özbekstan bwl proceste belsendilik tanıtıp, kömektesti. Taşkentke tälipterdiñ ökilderi keldi. Bwl mäselede AQŞ Özbekstanmen qoyan-qoltıq jwmıs istedi. Al AQŞ üşin Auğanstan mañızdı aymaq sanaladı. Taliban mäselesi köbine Auğanstanmen şektesetin elderdi mazalaydı. Özbekstannıñ bwl kelisimge qosılğan sebebi de – osı. Al Qazaqstan Auğanstanmen şektespeydi. Qızıq jayt, Qazaqstan – AQŞ üşin OA investiciya boyınşa negizgi oyınşı sanalsa, Özbekstan äskeri-sayasi jağdayda alğa şığadı, – deydi ol.

AQŞ-tağı saylau älem men Ortalıq Aziyağa qalay äser etedi?

 EMB

Al sayasattanuşı, bwrınğı diplomat Qazbek Beysebaev “adam qwqığı mäselesine basımdıq beretin demokrattar Ortalıq Aziyadağı kemşilikterdi eskerip, aymaqtağı elderge qısım jasauı da mümkin” dep esepteydi.

BAYDEN ŞIÑJAÑ MÄSELESİN KÖTERUDİ JALĞASTIRA MA?

Donal'd Tramp äkimşiligi Qıtaydıñ Şıñjañdağı wyğır, qazaq, qırğız jäne dini islam özge etnikalıq toptardıñ ökilderin lager'ge qamap, qısım jasap jatqanın sınap, Pekinge sankciyalar saldı. Şıñjañda öndiriletin tauarlardı “mwsılmandardı jwmısqa jegu arqılı” öndirildi dep importına tıyım engizdi. BWW esebinşe, Qıtay Şıñjañda bir millionnan astam mwsılmandı eş ayıpsız lager'ge qamağan. Pekin bwl sayasatın “ekstremizmmen küres” dep tüsindiredi.

Qıtaydağı qazaqtar mäselesin köterip jürgen “Atajwrt eriktileri” wyımınıñ belsendileri Bayden prezident bolsa, AQŞ-tıñ Qıtayğa degen sayasatı jwmsaradı dep qauiptenip, saylauda Trampqa jaqtasqan. “Atajwrt eriktileriniñ” ökili, belsendi Serikjan Biläş ta jelidegi videolarında Bayden Şıñjañ mäselesin kötermeui mümkin degen küdigin aytqan.

Al sayasattanuşı Şalqar Nwrseyit Bayden twsında da AQŞ-tıñ Şıñjañdağı jağdayğa sayasatı qattı özgermeydi dep sanaydı.

– Öytkeni Şıñjañdağı jağdayğa bükil älem qarap otır. Europa öz mälimdemesin jasap, halıqaralıq wyımdar bwl mäseleni köterip keledi. Bwğan qosa, demokrattar adam qwqıqtarı öz elinde ğana emes älemde de mañızdı dep sanaydı. Sol sebepti [Bayden] Şıñjañ mäselesine män berip, osı jolda jwmıs isteudi jalğastıradı dep oylaymın. Demokrattar soñğı tört jıl boyı Tramptı diktatorlarmen dostasuğa dayın, öytkeni öziniñ boyında diktatorğa tän qasiet bar dep ayıptap keldi. Endi osı ayıptaular bos söz emes ekenin däleldeu üşin Baydenniñ äkimşiligi Qıtaydağı adam qwqığı taptalıp jatqan lager'degi mäselede ünsiz qalmaydı. Oğan BAQ-ta, halıqaralıq wyımdar da mümkindik bermeydi, – deydi sarapşı.

Sayasattanuşı Dosım Sätpaev Bayden äkimşiligi “qalasa da, qalamasa da Tramptıñ Qıtayğa qatıstı sayasatın jalğastıradı” dep sanaydı.

– Qazir Reseyden emes Qıtaydan qauip köp ekenin demokrattar da tüsinip otır. Qıtaydıñ äskeri küş jağınan, älemdik ekonomikağa äseri jağınan, barlıq aymaqqa äseri jağınan alğanda AQŞ-qa Qıtaydan qauip basım. Qıtay investiciyası qazir Latın Amerikasına, Afrikada jäne Ortalıq Aziyağa köp ketip jatır. Demokrattar qalasa da, qalamasa da Tramp sayasatın jalğastırıp, Qıtayğa qısımdı küşeytuge tura keledi. Resey ekinşi planğa sırğidı, sebebi kemşilikteri köp, şikizatqa täueldi, ekonomikası älsiz, – deydi ol.

Bayden saylau aldında Qıtayğa sındı küşeytip, Pekindi adam qwqığın bwzdı jäne sauda sayasatın ädiletsiz jürgizdi dep birneşe ret ayıptağan. Bwğan qosa, ol Tramptıñ Qıtayğa sayasatın sınap, Qıtaymen sauda soğısın jasağanşa, odaqtastarmen koaliciya qwrıp, Pekin sayasatına qarsı şığuı kerek edi dep sanaydı.

3 qaraşada AQŞ-ta ötken prezident saylauında demokrat Djo Bayden saylauşılar alqasınıñ 273 dauısın alıp, jeñiske jetti. AQŞ-tağı prezident saylauında saylauşılar alqasınıñ 270 dauısın alğan kandidat jeñimpaz dep tanıladı. Al respublikaşılar atınan kandidat bolğan qazirgi prezident Donal'd Tramp 214 dauıspen twr. Saylaudıñ naqtı nätijesi äli şıqqan joq, birneşe ştatta dauıs sanau tolıq ayaqtalmadı.

21 qañtarda Baydenniñ inauguraciyası bolıp, ol resmi türde qızmetke kirisui tiis. Tramp keybir ştattağı nätijemen kelispeytinin aytıp, sotqa şağımdanatının mälimdegen.

Azat Europa / Azattıq radiosı