وتكەن جىلدىڭ سوڭعى ايلارىندا ومبىدا ەنتسيكلوپەديالىق جيناق جارىق كورگەن. ەڭبەكتە ومبى قازاقتارى تۋرالى، جەر-سۋ اتتارى جايىندا قۇندى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. ەنتسيكلوپەديانىڭ قۇراستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ومبى تۋماسى شالقاربەك شايكەنۇلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ رەتى كەلگەن ەدى.
– اڭگىمەمىزدى ومبى قازاقتارى جايىندا باستاساق
– ومبى قازاقتارى سوناۋ ءسىبىر حاندىعى، تايبۇعا اۋلەتى كەزىنەن كەلە جاتىر دەسەك قاتەلەسپەسپىز. جالعىز ومبى ەمەس، تومەن، قورعان، سەلەبە، قۇلىندى (قازىرگى نوۆوسيبيرسك) جەرى قازاق حاندىعى قۇرىلماي تۇرىپ كوپتەگەن قازاق رۋلارى ءومىر سۇرگەن مەكەن. تاريحتان بىلەمىز، ءسىبىر حاندىعى كوشىم حان تۇسىندا كۇشەيىپ، ءدال سول ۋاقىتتا بۇل ايماققا ماسكەۋ كوز الارتا باستادى. ستراگانوۆتاردىڭ قارجىلاندىرۋمەن قاشقان-پىسقان كازاكتاردى جالداپ كوشىم حانعا قارسى جىبەردى. ارپالىسىپ-الىسىپ كوشىم حاننىڭ تۋى دا قۇلاپ، ءسىبىر حاندىعى ءبىر جولاتا جەر بەتىنەن جويىلدى. ال، وسىنداعى رۋلار ەسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ەكەن. جالپى، ومبى ايماعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ جەرى. كەڭەستىك كەزەڭدە بۇل جايىندا ايتۋعا بولمايتىن. ءسوز قوزعاي باستاساڭ، بىردەن قۋدالاۋعا تۇسەتىنسىڭ.
-قازىر ايماقتا قانشا قازاق تۇرادى؟
-ستاتيستيكا ءارتۇرلى دەرەك كەلتىرەدى. ومبىنىڭ وزىندە ءبىرى 60 مىڭ، ەندى ءبىرى 70 مىڭ قازاق بار دەيدى. بىراق ءوز باسىم سول ماڭنىڭ وزىندە كەمىندە ءجۇز مىڭ قازاق بار دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى 1887 جىلعى ساناق بويىنشا قازىرگى ومبى اۋماعىندا ەلۋ مىڭداي قازاق بولعان ەكەن. ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە بۇلار ءوسىپ-ونبەدى مە؟! كەيبىر مەملەكەتتىڭ ءوز ساياساتى بار. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانىن از قىلىپ كورسەتەدى. وسى ساياساتتى رەسەي دە ۇستاپ وتىر. ال جالپى، رەسەيدە 1 ميلليونعا جۋىق قازاق بار دەيدى. مەن بولسام، ميلليوننان كوپ دەپ ايتار ەدىم.
–جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ قازاق تىلىندە ءبىلىم الاتىنداي مۇمكىنشىلىگى بار ما؟
-بۇرىن تومار اۋىلىندا قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ، ومبىدا قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرىن دايىنداعان پەدتەحنيكۋم بار ەدى. قازىر ولار جابىلىپ قالدى. بىراق جەرگىلىكتى حالىق ءوز ءتىلىن شاماسى كەلگەنشە ۇستاپ وتىر. بۇل دا ازىرشە عانا. دەگەنمەن ءتىلدى بىلمەيتىندەن كوبەيىپ بارادى. قاريالار كەتكەننەن كەيىن، ءبىر قۇداي عانا بىلەدى، جاعداي قالاي بولاتىنىن…
-ومبى قازاقتارى تۋرالى كىتاپ جارىق كورىپتى.
– يا، بىرنەشە ادام جابىلا ءجۇرىپ قۇراستىردىق قوي. «ومبىداعى ەرتىس بويى قازاقتارى» دەپ اتالادى. ەرتەرەكتەگى جازىپ كەتكەن شەجىرەلەردە، حالىق اۋزىندا ساقتالعان بۇرىنعى جەر-سۋ اتاۋلارى جۇرتتىڭ ەسىندە ساقتاۋ ءۇشىن، ومبىنىڭ يەسى قازاق ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن دەگەندەي ارنايى ەنتسيكلوپەديا شىعاردىق. ومبىنىڭ وزىندە 1 000 دانامەن باسىلىپ شىقتى. قارجىلاي كومەك كورسەتكەن قۇسايىنوۆ ساكەن. نەگىزگى قۇراستىرۋشى ىگىلىك تۇرسىنوۆ. قالعانىمىز شامامىز كەلگەندە ات سالىستىق.
جيناققا ومبىدا كىندىك قانى تامعان ايتۋلى ازاماتتار جايىندا تولىق مالىمەتتەر توپتاستىرىلدى. مىسالى، گولوششەكينگە قارسى ءسوز ايتا العان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆ، جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى بولعان عابباس توعجانوۆ، قازاقشا-ورىسشا سوزدىك قۇراعان قوشكە كەمەڭگەروۆ سىندى كەمەڭگەرلەرمەن قاتار، سوعىس باتىرلارى، كەيىنگى جىلدارى دا ەلگە، حالىققا تانىلعان كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرى ەنگىزىلدى.
–جەر-سۋ اتتارى جايىندا ايتا كەتسەڭىز.
– كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ ەكسپەديتسيا قۇرامى قاتارىندا ءجۇرىپ جەر ولشەگەن كەزىندە 800-دەي قازاق اۋىلى بولىپتى. قازىر سول اۋىلداردىڭ اتتارى وزگەرىپ، ورىسشا اتالىپ كەتكەن. ۇرپاقتىڭ ەسىنە سالىپ، ۇمىتىلماس ءۇشىن 300-دەي اۋىلدىڭ بايىرعى اتاۋىن ىزدەپ تاۋىپ، مىنا كىتاپقا ەنگىزدىك. ايتا كەتسەك، «يزيۋموۆسكيدىڭ» ەرتەرەكتەگى اتاۋى «اتاباي تومار»، «حاريتونوۆسكايا» ەلدى مەكەنىنىڭ شىنايى اتاۋى «بايعىن اعاش»، «كنيازەترۋبەتسكايا» – «جالعىز قۇدىق» بولعان ەكەن. بارلىعى 20 عاسىردىڭ باسىندا وزگەرىپ كەتكەن. قالعان 500 اتاۋ ەكىنشى كىتاپ ەنەدى دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز. قازىر ارحيۆتەردە سول جايىندا مالىمەتتەردى قاراۋدامىز. قۇداي قالاسا 2017 جىلى جارىق شىعار.
– جيناق ورىس تىلىندە ەكەن…
– قازاق تىلىندە جارىق كورەدى. بولاشاقتا مىندەتتى تۇردە شىعارامىز دەپ وتىرمىز. ال، وسى جولى ورىسشا بولىپ شىعۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ومبىنىڭ وزىندە جارىق كوردى. ول جاقتا وزگە تىلدە كىتاپ شىعارۋ قيىنداۋ. ساياسي استارعا كەلتىرىپ، ومبى قالاسىنىڭ ىرگەسى قالانعانىنا 300 جىلدىعىنا ارناپ دايىندادىق دەپ كورسەتتىك. (2016 جىلى ومبىنىڭ 300 جىلدىعى). ەكىنشىدەن، سەلەبە (چەليابينسك), قۇلىندى (نوۆوسيبيرسك) قازاقتارىنىڭ دەنى وكىنىشكە وراي ورىس ءتىلدى. ءتىلىن ۇمىتىپ بارا جاتسا دا، ءوز باباسىنىڭ، ءوز جەرىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ جۇرسە دەگەن نيەت قوي بىزدىكى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان رۇستەم نۇركەن
namys.kz
پىكىر قالدىرۋ