Ötken jıldıñ soñğı aylarında Ombıda enciklopediyalıq jinaq jarıq körgen. Eñbekte Ombı qazaqtarı turalı, jer-su attarı jayında qwndı mälimetter kezdesedi. Enciklopediyanıñ qwrastıruşılarınıñ biri QR jurnalister odağınıñ müşesi, Ombı tuması Şalqarbek Şäykenwlımen swhbattasudıñ reti kelgen edi.
– Äñgimemizdi Ombı qazaqtarı jayında bastasaq
– Ombı qazaqtarı sonau Sibir handığı, Taybwğa äuleti kezinen kele jatır desek qatelespespiz. Jalğız Ombı emes, Tömen, Qorğan, Selebe, Qwlındı (qazirgi Novosibirsk) jeri qazaq handığı qwrılmay twrıp köptegen qazaq ruları ömir sürgen meken. Tarihtan bilemiz, Sibir handığı Köşim han twsında küşeyip, däl sol uaqıtta bwl aymaqqa Mäskeu köz alarta bastadı. Straganovtardıñ qarjılandırumen qaşqan-pısqan kazaktardı jaldap Köşim hanğa qarsı jiberdi. Arpalısıp-alısıp Köşim hannıñ tuı da qwlap, Sibir handığı bir jolata jer betinen joyıldı. Al, osındağı rular Esim hannıñ twsında Qazaq handığınıñ qwramına kirgen eken. Jalpı, Ombı aymağı bizdiñ ata-babalarımızdıñ jeri. Keñestik kezeñde bwl jayında aytuğa bolmaytın. Söz qozğay bastasañ, birden qudalauğa tüsetinsiñ.
-Qazir aymaqta qanşa qazaq twradı?
-Statistika ärtürli derek keltiredi. Ombınıñ özinde biri 60 mıñ, endi biri 70 mıñ qazaq bar deydi. Biraq öz basım sol mañnıñ özinde keminde jüz mıñ qazaq bar dep esepteymin. Öytkeni 1887 jılğı sanaq boyınşa qazirgi Ombı aumağında elu mıñday qazaq bolğan eken. Bir ğasırdan astam uaqıt işinde bwlar ösip-önbedi me?! Keybir memlekettiñ öz sayasatı bar. Jergilikti halıqtıñ sanın az qılıp körsetedi. Osı sayasattı Resey de wstap otır. Al jalpı, Reseyde 1 millionğa juıq qazaq bar deydi. Men bolsam, millionnan köp dep aytar edim.
–Jergilikti qazaqtardıñ qazaq tilinde bilim alatınday mümkinşiligi bar ma?
-Bwrın Tomar auılında qazaq tilinde oqıtatın mektep, Ombıda qazaq tili mwğalimderin dayındağan pedtehnikum bar edi. Qazir olar jabılıp qaldı. Biraq jergilikti halıq öz tilin şaması kelgenşe wstap otır. Bwl da äzirşe ğana. Degenmen tildi bilmeytinden köbeyip baradı. Qariyalar ketkennen keyin, bir qwday ğana biledi, jağday qalay bolatının…
-Ombı qazaqtarı turalı kitap jarıq köripti.
– Iya, birneşe adam jabıla jürip qwrastırdıq qoy. «Ombıdağı Ertis boyı qazaqtarı» dep ataladı. Erterektegi jazıp ketken şejirelerde, halıq auzında saqtalğan bwrınğı jer-su atauları jwrttıñ esinde saqtau üşin, Ombınıñ iesi qazaq ekenin körsetu üşin degendey arnayı enciklopediya şığardıq. Ombınıñ özinde 1 000 danamen basılıp şıqtı. Qarjılay kömek körsetken Qwsayınov Säken. Negizgi qwrastıruşı İgilik Twrsınov. Qalğanımız şamamız kelgende at salıstıq.
Jinaqqa Ombıda kindik qanı tamğan aytulı azamattar jayında tolıq mälimetter toptastırıldı. Mısalı, Goloşekinge qarsı söz ayta alğan Smağwl Saduaqasov, Qazaqstannıñ birinşi hatşısı bolğan Jwmabay Şayahmetov, Jazuşılar odağınıñ törağası bolğan Ğabbas Toğjanov, qazaqşa-orısşa sözdik qwrağan Qoşke Kemeñgerov sındı kemeñgerlermen qatar, soğıs batırları, keyingi jıldarı da elge, halıqqa tanılğan köptegen azamattardıñ esimderi engizildi.
–Jer-su attarı jayında ayta ketseñiz.
– Kezinde Älihan Bökeyhanov ekspediciya qwramı qatarında jürip jer ölşegen kezinde 800-dey qazaq auılı bolıptı. Qazir sol auıldardıñ attarı özgerip, orısşa atalıp ketken. Wrpaqtıñ esine salıp, wmıtılmas üşin 300-dey auıldıñ bayırğı atauın izdep tauıp, mına kitapqa engizdik. Ayta ketsek, «Izyumovskiydiñ» erterektegi atauı «Atabay Tomar», «Haritonovskaya» eldi mekeniniñ şınayı atauı «Bayğın Ağaş», «Knyazetrubeckaya» – «Jalğız qwdıq» bolğan eken. Barlığı 20 ğasırdıñ basında özgerip ketken. Qalğan 500 atau ekinşi kitap enedi dep josparlap otırmız. Qazir arhivterde sol jayında mälimetterdi qaraudamız. Qwday qalasa 2017 jılı jarıq şığar.
– Jinaq orıs tilinde eken…
– Qazaq tilinde jarıq köredi. Bolaşaqta mindetti türde şığaramız dep otırmız. Al, osı jolı orısşa bolıp şığuınıñ birneşe sebebi bar. Birinşiden, Ombınıñ özinde jarıq kördi. Ol jaqta özge tilde kitap şığaru qiındau. Sayasi astarğa keltirip, Ombı qalasınıñ irgesi qalanğanına 300 jıldığına arnap dayındadıq dep körsettik. (2016 jılı Ombınıñ 300 jıldığı). Ekinşiden, Selebe (Çelyabinsk), Qwlındı (Novosibirsk) qazaqtarınıñ deni ökinişke oray orıs tildi. Tilin wmıtıp bara jatsa da, öz babasınıñ, öz jeriniñ tarihın bilip jürse degen niet qoy bizdiki.
– Äñgimeñizge rahmet.
Swhbattasqan Rüstem Nürken
namys.kz
Pikir qaldıru