ШЫҒЫС ТҮРКІСТАН ҚАЗАҚТАРЫ ПАТШАЛЫҚ РУССИЯҒА ҚАНШАЛЫҚ ТӘУЕЛДІ болған

| Feb 23, 2018

Eldeç Orda суреті. Екі суреттің анықтамасы: әуелгісі Цин мемлекеті (清朝) кезінде қытай саудагерлерінің Руссияға (沙俄) барған кезде қолданған жолxаты яғни паспорты. Келесі сурет, Руссияның көне валютасы. Ол көне ақша Цин (清) мен Гомендаң (民国) үкіметіне экономикалық ықпал жасап тұрған.

Бір қызығы, Шығыс Түркістан қазақтары әлдебір себептермен (мысалы, қажылық) шетелге бармақшы болса жолxатты яғни паспортты патшалық Руссия (沙俄) жасап беретін болған, онымен қоймай жол жауапкершілігі мен мұсылманшылық анықтамасын патшалық Руссияның мүфтияты анықтап беретін болған. Тіптен бұл үрдіс бертінге дейін яғни 1912-жылы Цин үкіметі құлап жаңа демократиялық қытай респубиликасы құрылған соң да біраз уақыт жалғасып отырған. Кейін Шығыс Түркістанның Қазақ депудаттары Пекинге қайта ант берген соң бұл жағдай түбегейлі өзгерген. Қызығы, Қазақ депудаттары Пекинге (北京) қатынау үшін патшалық Руссиядан жолxат (паспорт) алып, Руссия аумағы арқылы Пекиннің өкпе тұсынан тік құлдап жетіп отырған. Олардың бұл жол алысы туралы патшалық Руссияға қарасты мұсылман басылымы (қаз, татар) күнделік ақпарат таратып отырған. Бұл ШЫҒЫС ТҮРКІСТАН ҚАЗАҚТАРЫ ПАТШАЛЫҚ РУССИЯҒА ҚАНШАЛЫҚ ТӘУЕЛДІ болған деген сұрақты қойғызады…
Шығыс Түркістанда Яң Зыңшин , Жин Шурін және Шың Дубан дәуірінде орыс тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне дейін көтерілген. Бұған сенбесеңіз, Шығыс Түркістандағы тұңғыш жоғары оқу орнының атауы- ОРЫС ТІЛІ ЖӘНЕ САЯСИ ЗАҢ МЕКТЕБІ деген атпен болған. Бұл оқу орны қазіргі Шыңжаң Университеті мен бірқанша Инситуттардың арғы жұрты саналады. Шығыс Түркістан қазақтарының ең алғашқы жоғары оқу орны да осы Үрімжідегі (乌鲁木齐) Орыс Тілі және Саяси Заң мектебінің бірқанша бөлмесінде бастылғанын көп ешкім біле бермейді. Бұл 1922-жыл еді.

Сосын, Қытайдың ұлттық респубиликасы ресми орнағанға дейін Шығыс Түркістан патшалық Руссияның ақшасын қолданатын болған. Алтай (ол кезде Сарсүмбе), Шәуешек, Құлжа және Үрімжіде орыс консулы мен орыс саудагерлерінің сауда үйлері болған. Осы төрт үлкен қалада Руссия саудагерлерінің көшесі болған, олардың құқын консул көздің қарашығындай қорғаған. Экономикалық ықпалдастықтан соң Руссия валютасы мен орыс тілінің салмағы артқан. Сонымен қатар бұл өңірге Еуропа саудагерлері де қаптаған. Мысалы, Грек, Жойыт (Еврей), Герман және тб.

Жылт еткен осы тариxи оқиғадан соң біз Шығыс Түркістан туралы Руссия мен Цин үкіметі 19-ғасырдың соңында қандай келсімдер жасады деп ойланып отырмыз… Шығыс Түркістан қазақтары жер мен мүлік салығын Цин үкіметіне тапсырып отырғанымен сыртқы қарастылығы патшалық Руссияға тән болмасына кім кепіл? Әйтпегенде, Циннің Диxуа (Үрімжі) мен Қобда, Құлжадағы ішкі-сыртқы істер басқармасы жолxат (паспорт) жасап беретін шамасы бар еді ғой. Біз Руссия-Цин арасындағы келсімшартты толық зерттемеген соң бұған анық жауап беруге шарасызбыз.
Бір анық зат бар. 1917-жылғы төңкеріс патшалық Ресейді Еуропа майданынан ғана емес, Шығыс Түркістандағы майданнан да кері шегіндіріп әкетті. Алда жалда төңкеріс бес жылға кешіксе патшалық Ресей Шығыс Түркістандағы Алтай, Шәуешек, Құлжа және Үрімжі қатарлы бес үлкен өңірді Қазағымен қоса ЖҰТЫП АЛАР еді. Төңкеріс кесірінен осы төрт үлкен қаладағы Ресей саудасы құлдырап, әскері шегініп, мұжық орыстар мен көпес орыстар Ертіс пен Ілені бойлап қайта кері көшіп кетті. Ұлттық қытай үкіметі осы орайды қолдан жібермей СОЛТҮСТІК ШЫҒЫС ТҮРКІСТАНды қайта жұтып алды.

Eldeç Ordaтың facebook парақшасынан алынды

Елдес Орда, тарихшы: «Түркістан» атауын қолдану – аймақтағы жұмсақ күш позициясын нығайту тәсілі

kerey.kz

Фото ашық дереккөздерден алында Өткен аптада Түркияның ұлттық білім министрлігі мектеп бағдарламасына «Түркістан» деген терминді енгізген еді. Шетел басылымдарының жазуынша, бұл атау енді «Орталық Азия» ұғымының орнына қолданылмақ. Білім министрі Юсуф Текин жаңа атау түркі әлемінің бірлігін қамтамасыз етуге бағытталғанын айтады. Оның сөзінше, үкімет оқу бағдарламасынан империялық мағынасы бар географиялық атауларды алып тастамақшы. Ең қызығы, «Түркістан» аумағына Қазақстаннан бөлек, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан мен Тәжікстан жатады екен. Сондай-ақ кейбір басылымдар бұл терминнің Қытайдың батысында орналасқан Шыңжан өлкесіне қатысы барын да атап өтті. Кейбір ғалымдар «Орталық Азия» термині колониализмнен қалғанын жиі атап жүр. ХХ ғасырдағы әлемдік академиялық ғылымды сол кездегі ірі империялар қалыптастырғандықтан, бүгінде мұндай терминдер мен атаулар халық санасына әбден сіңіп
АБАҚ АНА ЖӘНЕ ТАСБИКЕ АНА

kerey.kz

Мәми би Жұртбайұлының шежіресінде айтылуынша Керей ұлысының арғы тегі – Шеп, Сеп, Байлау, Қойлау, Елдей, Көлдей, Изен, Жусан секілді тайпалардан таралады екен. Аталған тайпалардың біразы ескі тарих беттерінен кездессе, енді бір бөлімі қазірге дейін Керей руындағы аталардың есімі ретінде аталып келеді. Мұның бір себебін арғы тарихтағы аталардың аты өшпесін деп кейінгі ұрпақтарының аталар атын қайта жаңғыртып қойған дәстүрінен қарау керек. Абақ атауына келсек, арыда Керей ханзадалары мен ханышаларының арасында Абақ, Абақберді, Абахан, Абақтай, Абақай, Абақ бике сынды есімдер болған. Сол ата-апаларының жолын жалғаған, тозып кеткен Керей елінің басын қосып, оған әз ана болған Абақ есімді қасиетті ана өмірде болған адам. Қазақ тарихында ру атына айналған әз аналар аз болмаған. Көрнекті жазушы,
Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
«Алғашқы кітап» деректі бейнефильмі

kerey.kz

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитетіне қарасты Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының тапсырысымен «JBF company» компаниясы Семей қаласында, Шыңғыстау өңірінде, Алматы облысының Жамбыл ауданында «Алғашқы кітап» атты деректі бейнефильм түсіруде. Деректі фильм Абайдың 1909 жылы Санкт Петербургтегі Илья Бораганский баспасында басылған алғашқы шығармалар жинағының жарық көруіне арналады. Ұлы Абай мұрасының қағаз бетіне таңбалану тарихын баяндайды. Қазіргі адамдар бұрынғы уақыттың, Абай заманының нақты, деректі бейнесін, сол кездегі адамдардың әлпетін, киім үлгісін көз алдарына елестетуі қиын. Көпшіліктің ол уақыт туралы түсінігі театр мен кинофильмдердегі бутафорлық киімдер мен заттар арқылы қалыптасқан. Алайда Абай уақытындағы қазақ тіршілігі, қазақтардың бет-әлпеті, киім киісі, үй – жайы, бұйымдары таңбаланған мыңдаған фотосуреттер сақталған. Бұлар Ресей, Түркия, Ұлыбритания