ШЫҒЫС ТҮРКІСТАН ҚАЗАҚТАРЫ ПАТШАЛЫҚ РУССИЯҒА ҚАНШАЛЫҚ ТӘУЕЛДІ болған

ŞIĞIS TÜRKİSTAN QAZAQTARI PATŞALIQ RUSSIYAĞA QANŞALIQ TÄUELDİ bolğan

| Feb 23, 2018

Eldeç Orda sureti. Eki surettiñ anıqtaması: äuelgisi Cin memleketi (清朝) kezinde qıtay saudagerleriniñ Russiyağa (沙俄) barğan kezde qoldanğan jolxatı yağni pasportı. Kelesi suret, Russiyanıñ köne valyutası. Ol köne aqşa Cin (清) men Gomendañ (民国) ükimetine ekonomikalıq ıqpal jasap twrğan.

Bir qızığı, Şığıs Türkistan qazaqtarı äldebir sebeptermen (mısalı, qajılıq) şetelge barmaqşı bolsa jolxattı yağni pasporttı patşalıq Russiya (沙俄) jasap beretin bolğan, onımen qoymay jol jauapkerşiligi men mwsılmanşılıq anıqtamasın patşalıq Russiyanıñ müftiyatı anıqtap beretin bolğan. Tipten bwl ürdis bertinge deyin yağni 1912-jılı Cin ükimeti qwlap jaña demokratiyalıq qıtay respubilikası qwrılğan soñ da biraz uaqıt jalğasıp otırğan. Keyin Şığıs Türkistannıñ Qazaq depudattarı Pekinge qayta ant bergen soñ bwl jağday tübegeyli özgergen. Qızığı, Qazaq depudattarı Pekinge (北京) qatınau üşin patşalıq Russiyadan jolxat (pasport) alıp, Russiya aumağı arqılı Pekinniñ ökpe twsınan tik qwldap jetip otırğan. Olardıñ bwl jol alısı turalı patşalıq Russiyağa qarastı mwsılman basılımı (qaz, tatar) kündelik aqparat taratıp otırğan. Bwl ŞIĞIS TÜRKİSTAN QAZAQTARI PATŞALIQ RUSSIYAĞA QANŞALIQ TÄUELDİ bolğan degen swraqtı qoyğızadı…
Şığıs Türkistanda YAñ Zıñşin , Jin Şurin jäne Şıñ Duban däuirinde orıs tili memlekettik til därejesine deyin köterilgen. Bwğan senbeseñiz, Şığıs Türkistandağı twñğış joğarı oqu ornınıñ atauı- ORIS TİLİ JÄNE SAYASI ZAÑ MEKTEBİ degen atpen bolğan. Bwl oqu ornı qazirgi Şıñjañ Universiteti men birqanşa Insituttardıñ arğı jwrtı sanaladı. Şığıs Türkistan qazaqtarınıñ eñ alğaşqı joğarı oqu ornı da osı Ürimjidegi (乌鲁木齐) Orıs Tili jäne Sayasi Zañ mektebiniñ birqanşa bölmesinde bastılğanın köp eşkim bile bermeydi. Bwl 1922-jıl edi.

Sosın, Qıtaydıñ wlttıq respubilikası resmi ornağanğa deyin Şığıs Türkistan patşalıq Russiyanıñ aqşasın qoldanatın bolğan. Altay (ol kezde Sarsümbe), Şäueşek, Qwlja jäne Ürimjide orıs konsulı men orıs saudagerleriniñ sauda üyleri bolğan. Osı tört ülken qalada Russiya saudagerleriniñ köşesi bolğan, olardıñ qwqın konsul közdiñ qaraşığınday qorğağan. Ekonomikalıq ıqpaldastıqtan soñ Russiya valyutası men orıs tiliniñ salmağı artqan. Sonımen qatar bwl öñirge Europa saudagerleri de qaptağan. Mısalı, Grek, Joyıt (Evrey), German jäne tb.

Jılt etken osı tarixi oqiğadan soñ biz Şığıs Türkistan turalı Russiya men Cin ükimeti 19-ğasırdıñ soñında qanday kelsimder jasadı dep oylanıp otırmız… Şığıs Türkistan qazaqtarı jer men mülik salığın Cin ükimetine tapsırıp otırğanımen sırtqı qarastılığı patşalıq Russiyağa tän bolmasına kim kepil? Äytpegende, Cinniñ Dixua (Ürimji) men Qobda, Qwljadağı işki-sırtqı ister basqarması jolxat (pasport) jasap beretin şaması bar edi ğoy. Biz Russiya-Cin arasındağı kelsimşarttı tolıq zerttemegen soñ bwğan anıq jauap beruge şarasızbız.
Bir anıq zat bar. 1917-jılğı töñkeris patşalıq Reseydi Europa maydanınan ğana emes, Şığıs Türkistandağı maydannan da keri şegindirip äketti. Alda jalda töñkeris bes jılğa keşikse patşalıq Resey Şığıs Türkistandağı Altay, Şäueşek, Qwlja jäne Ürimji qatarlı bes ülken öñirdi Qazağımen qosa JWTIP ALAR edi. Töñkeris kesirinen osı tört ülken qaladağı Resey saudası qwldırap, äskeri şeginip, mwjıq orıstar men köpes orıstar Ertis pen İleni boylap qayta keri köşip ketti. Wlttıq qıtay ükimeti osı oraydı qoldan jibermey SOLTÜSTİK ŞIĞIS TÜRKİSTANdı qayta jwtıp aldı.

Eldeç Ordatıñ facebook paraqşasınan alındı

Eldes Orda, tarihşı: «Türkistan» atauın qoldanu – aymaqtağı jwmsaq küş poziciyasın nığaytu täsili

kerey.kz

Foto aşıq derekközderden alında Ötken aptada Türkiyanıñ wlttıq bilim ministrligi mektep bağdarlamasına «Türkistan» degen termindi engizgen edi. Şetel basılımdarınıñ jazuınşa, bwl atau endi «Ortalıq Aziya» wğımınıñ ornına qoldanılmaq. Bilim ministri YUsuf Tekin jaña atau türki äleminiñ birligin qamtamasız etuge bağıttalğanın aytadı. Onıñ sözinşe, ükimet oqu bağdarlamasınan imperiyalıq mağınası bar geografiyalıq ataulardı alıp tastamaqşı. Eñ qızığı, «Türkistan» aumağına Qazaqstannan bölek, Qırğızstan, Özbekstan, Türkimenstan men Täjikstan jatadı eken. Sonday-aq keybir basılımdar bwl terminniñ Qıtaydıñ batısında ornalasqan Şıñjan ölkesine qatısı barın da atap ötti. Keybir ğalımdar «Ortalıq Aziya» termini kolonializmnen qalğanın jii atap jür. HH ğasırdağı älemdik akademiyalıq ğılımdı sol kezdegi iri imperiyalar qalıptastırğandıqtan, büginde mwnday terminder men ataular halıq sanasına äbden siñip
ABAQ ANA JÄNE TASBIKE ANA

kerey.kz

Mämi bi Jwrtbaywlınıñ şejiresinde aytıluınşa Kerey wlısınıñ arğı tegi – Şep, Sep, Baylau, Qoylau, Eldey, Köldey, Izen, Jusan sekildi taypalardan taraladı eken. Atalğan taypalardıñ birazı eski tarih betterinen kezdesse, endi bir bölimi qazirge deyin Kerey ruındağı atalardıñ esimi retinde atalıp keledi. Mwnıñ bir sebebin arğı tarihtağı atalardıñ atı öşpesin dep keyingi wrpaqtarınıñ atalar atın qayta jañğırtıp qoyğan dästürinen qarau kerek. Abaq atauına kelsek, arıda Kerey hanzadaları men hanışalarınıñ arasında Abaq, Abaqberdi, Abahan, Abaqtay, Abaqay, Abaq bike sındı esimder bolğan. Sol ata-apalarınıñ jolın jalğağan, tozıp ketken Kerey eliniñ basın qosıp, oğan äz ana bolğan Abaq esimdi qasietti ana ömirde bolğan adam. Qazaq tarihında ru atına aynalğan äz analar az bolmağan. Körnekti jazuşı,
Twrsın Jwmanbay «Üysinbay kitabı»

kerey.kz

Bwl Dağandel, Baqanas ölkesinen şıqqan bi Üysinbay Janwzaqwlı haqında qwrastırılıp jazılğan kitap. Tıñ tolıqtırılğan eñbekte bolıs Äldeke Küsenwlı, Dağandeli bolısınıñ basşıları men bilerimen qatar Äbdirahman Älimhanwlı Jünisov sındı aytulı twlğalar jaylı äñgime qozğalğan. Olardıñ el aldındağı eñbekteri, bilik, kesim – şeşimderi, halıq auzında qalğan qanattı sözderi men ömir joldarı, ata – tek şejiresi qamtılğan. Sonımen qatar mwrağat derekterindegi mälimetter keltirilgen. Kitapqa esimi engen erlerdiñ zamanı, üzeñgiles serikteri turalı jazılğan key maqalalar, jır –dastandar, üzindiler engen. Kitap qalıñ oqırman qauımğa arnalğan. Twrsın Jwmanbay «Üysinbay kitabı», - Jebe baspası, Şımkent qalası.134 bet tolıq nwsqasın tömendegi silteme arqılı oqi alasız. Üysinbay kitap kerey.kz
TARIH ĞILIMI QAZİR EZOTERIKALIQ TOPTARDIÑ MENŞİGİNDE

kerey.kz

Şığıstanuşı-tarihşı Ömir Twyaqbaydıñ bwrında da «Qazaqqa qanday tarih kerek? Täuelsizdik kezeñinde jasalğan tarihi mistifikaciyalar hronikası» dep atalatın maqalasın (22.05. 2025. Zhasalash.kz) oqıp em. Riza bolğam. Jaqında Ö. Twyaqbaydıñ «Qazaqstanda tarihi bwrmalaular men mifterge tosqauıl qoyudıñ joldarı» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) attı tağı bir maqalasımen jäne tanıstıq. Öte özekti mäseleni köteripti. Tarihta orın alıp jürgen jağımsız jayttar turasında oy tolğaptı. Jurnalisterdi, blogerlerdi ayıptaptı. Tarihtan arnayı käsibi dayındığı joq, bärin büldirip boldı dep. Keleñsizdikti toqtatudıñ naqtı joldarın wsınıptı. Bwğan da köñilimiz bek toldı. Äytse de tarihtı bwrmalauğa, öz ötirikterin nasihattauğa tek jurnalister men blogerler ğana emes, «arnayı käsibi dayındığı bar» «tarihşılardıñ» da «zor üles» qosıp jatqanın bayandap, aytılğan pikirdi odan äri örbitip, jalğastırayıq.
«Alğaşqı kitap» derekti beynefil'mi

kerey.kz

Qazaqstan Respublikası Mädeniet jäne aqparat ministrliginiñ Mädeniet komitetine qarastı Wlttıq kinonı qoldau memlekettik ortalığınıñ tapsırısımen «JBF company» kompaniyası Semey qalasında, Şıñğıstau öñirinde, Almatı oblısınıñ Jambıl audanında «Alğaşqı kitap» attı derekti beynefil'm tüsirude. Derekti fil'm Abaydıñ 1909 jılı Sankt Peterburgtegi Il'ya Boraganskiy baspasında basılğan alğaşqı şığarmalar jinağınıñ jarıq köruine arnaladı. Wlı Abay mwrasınıñ qağaz betine tañbalanu tarihın bayandaydı. Qazirgi adamdar bwrınğı uaqıttıñ, Abay zamanınıñ naqtı, derekti beynesin, sol kezdegi adamdardıñ älpetin, kiim ülgisin köz aldarına elestetui qiın. Köpşiliktiñ ol uaqıt turalı tüsinigi teatr men kinofil'mderdegi butaforlıq kiimder men zattar arqılı qalıptasqan. Alayda Abay uaqıtındağı qazaq tirşiligi, qazaqtardıñ bet-älpeti, kiim kiisi, üy – jayı, bwyımdarı tañbalanğan mıñdağan fotosuretter saqtalğan. Bwlar Resey, Türkiya, Wlıbritaniya