Azattıq: Qazaqstandağı saylaualdı nasihatı türlişe bağalanıp jatır. Bir jaq bäseke men sayasi balama bar deydi. EQIW missiyası bastağan ekinşi jaq saylaualdı nasihatın süreñsiz, azın-aulaq wran men bilbordtan aspaytın nauqan dep sipattaydı. Bwl saylaualdı nasihatın tartıstı bäseke deuge kele me?
Dosım Sätpaev: Bwl saylau baqılau tizginin uısınan şığarmağan birinşi prezidenttiñ (Nwrswltan Nazarbaev – red.) bilikti mwragerge tapsıru procesin zañdastıru äreketi ekenin negizge alu kerek. Sondıqtan saylau oyınşılardıñ bäri özderine berilgen röli men ornın jaqsı biletin spektakl'ge köbirek wqsaydı. Saylaualdı platformalarına qarap-aq key kandidattıñ jasandı türde elektoraldıq torda otırğanın köresiz.
Saylau oyınşılardıñ bäri öz röli men ornın jaqsı biletin spektakl'ge köbirek wqsaydı.
“Auıl” partiyasınıñ ökili (Töleutay Raqımbekov. – red.), ärine, fermerlerdi qorğauğa şaqıradı. Käsipodaqtar federaciyasınıñ ökili (Amangeldi Taspihov – red.), ärine, jwmıs beruşilerdi şımşi söyleydi. Basqaları da sol siyaqtı. Mınaday paradoks tuadı – qazaqstandıq qoğamdı bilmeytin bilik elektorattı jasandı türde bölşektep otır. Mına bir twsta auıl halqınıñ müddesin qorğaytın bir top bar, al mına jerde mekeme qızmetkerleriniñ müddesin qorğaytın top bar degen siyaqtı. Qazaqstan qoğamı ärqilı bolıp ketse de, ara-jigi qattı aşılıp twrğan toptar joq.
Tağı bir bayqalğan jayt, bilik közqarasımen qarağanda äbden oylastırılğan bolıp körinetin saylau tehnologiyaları kezinde joğarğı jaq beysayasi top sanap kelgen jastardıñ kenetten sayasatqa aralasıp, belsendi türde pikir ayta bastağanın kördi.
Qazaqstan jastarınıñ “oyanuı” jäne elitağa töngen qauip
Azattıq: Qazaqstannıñ jañadan saylanatın prezidenti işki sayasatta qanday qiındıqtarğa wşırauı mümkin?
Dosım Sätpaev: Soñğı kezde “sana tranziti” degen termindi qoldanıp jürmin. Bwl jüzege asıp ta ülgerdi. Elitanıñ köptegen müşesi birinşi prezidenttiñ sayasi belsendilik merzimi zır etip soñına tayağanın tüsindi. “Saylaudan keyin ne boladı?” degen mañızdı swraq tudı. Bes jıldıq sayasi mandatqa qolı jetken soñ [Qasım-Jomart] Toqaev ne istemek? “Osı bes jıldıñ işinde birinşi prezident sayasattan ketip tınsa, onı qoldap kelgen Toqaev pen basqa da adamdar elmen qaytip qarım-qatınas jasaydı?” degen swraq tuadı.
Elitanıñ köptegen müşesi birinşi prezidenttiñ sayasi belsendilik merzimi zır etip soñına tayağanın tüsindi.
Eñ jaqsı degende elitanıñ işindegi reformanı qoldauşılar men küştik qwrılım teke-tireske tüsedi. Soñğı uaqıtta ekinşi toptıñ poziciyası küşeydi. Bwlar (küştik qwrılım – red.) birinşi prezident ketken soñ da jüyeni sol qalpı saqtap qaluğa wmtılatın konservatorlarmen odaqtasadı. Bwl – jarğa jığatın jol. Öytkeni jüyeni eskişe basqaru mümkin bolmay qaladı.
Biraq eski sayasi elita tiimsiz memlekettik apparattı qoldansa, mäseleler şeşilmeydi. Eski kadrlarmen jüyeni jañartu mümkin emes. Qazir özgeris bayqalsa da, auqımı tar ekenin körip otırmız. Toqaevtıñ twsında da, odan keyin de köptegen jwrt mäseleni osınday täsilmen şeşuge tırısa bere me dep qorqamın.
Azattıq: Bwl jüyeden tıs bir adam bilik basına kelmey qalğan jağdayda tuatın ahual ğoy.
Dosım Sätpaev: Birinşi prezident ketken soñ “qaraqu” köbeyedi (amerikalıq jazuşı Nassim Nikolas Talebtiñ boljauğa kelmeytin ıqpalı küşti oqiğalar turalı teoriyası – red.) men fors-major jağday köbeyedi. Variant köp. Tunisti mısal eteyik. Däl osı elde 30 jıl bilik qwrğan prezident qızmetten ketken soñ qwrılğan demokratiyalıq jüye jwmıs istey alatının körsetti. El işi liberal, konservator, dini jäne zayırlı damu jaqtastarı bolıp bölingen edi. Bwlar ne qıldı? Jeke bas müddesin ısırıp tastap, bir ğana maqsattı – eldegi twraqtılıqtı saqtaudı jäne barşa jwrttıñ demokratiyalıq özgeristerdi sezinuin közdeytin koaliciyalıq ükimet qwrdı. Aqırı soğan qol jetkizdi.
Azattıq: Jañadan saylanğan prezident sırtqı sayasatta nemen betpe-bet kelui mümkin? Qanday qiındıq tumaq?
Dosım Sätpaev: Qiındıq köpvektorlıqtıñ şeberine aynalğan birinşi prezidenttiñ kezinde-aq bayqalğan. Toqaev pen özge de jetekşiler Resey men Qıtay siyaqtı örkeude taraptar ortasında balans saqtay ala ma? [Vladimir] Putin men Si Czin'pin [Nwrswltan] Nazarbaevtı jası men täjiribesine qarap özderine teñ sanasa da, odan keyingiler ekinşi qatardağı oyınşılarğa aynaladı. Toqaevtı sırtqı sayasatqa qatıstı Nazarbaevtıñ mwrageri dep biledi. Diplomatiyalıq täjiribeden bölek basqa da qabilet kerek.
Putin men Si Czin'pin Nazarbaevtı jası men täjiribesine qarap özderine teñ sanasa da, odan keyingiler ekinşi qatardağı oyınşılarğa aynaladı.
Keybir postsovettik elde işki sayasat üşin adamnıñ jeke basınıñ mäni zor. Putinge qarasañız, postsovettik keñistikte ol marqwm Islam Karimov (Özbekstannıñ birinşi prezidenti – red.) pen Nwrswltan Nazarbaevtı ğana özine teñ kördi. Qalğandarı – Aleksandr Lukaşenko, Sooronbay Jeenbekov, Emomali Rahmon (Belarus', Qırğızstan men Täjikstan prezidentteri – red.) oğan ekinşi qatardağı oyınşı körinedi. Qazaqstannıñ kelesi prezidentterine işki sayasi procester de qattı äser etetinin wmıtpau kerek. Öytkeni mwndağı Resey men Qıtayğa qarsı köñil-küy öte küşti.
Azattıq: Valyuta qorınıñ dağdaruı, sırtqı qarızdıñ ösui, byudjettiñ kirisinen şığısınıñ asıp ketui siyaqtı öte kürdeli ekonomikalıq mäseleler tuğanın bayqap otırmız. Osınday kezeñde bilik äleumettik qorğau salasındağı şığıstı köbeytuge uäde berdi. Mwnıñ soñı nege soqtıruı mümkin?
Dosım Sätpaev: Qazaqstannan Aziya barısın jasağısı kelgender bolğan, biraq şikizattıñ sauın siırı bolıp qala berdik. Ekonomikalıq parametrler jağınan alğanda wzaq uaqıt JİÖ bes payızdan artıq öspeytin el qaqpanğa tüsip, damuşı küyi qaladı. Qazaqstan qazirdiñ özinde ortaşa damu qaqpanına tüsken. Bwdan şığudıñ bir jolı şikizatqa baylanğan sanadan ajırap, ekonomikanıñ innovaciyalıq segmentin damıtu. Biraq olay jasau üşin adam kapitalı kerek. Bilikti mamandarımız, jastarımız [şetke] ketip jatır.
Qazaqstannan Aziya barısın jasağısı kelgender bolğan, biraq şikizattıñ sauın siırı bolıp qala berdik.
Wzaq uaqıt [bilik]: “Äueli – ekonomika, sosın – sayasat” dep keldi. Bwl shemadan qayran bolmadı. Ekonomikamız bäsekege jaramsız, byudjetimizdi mwnaydıñ aqşası qwrap twr. Sayasatımız da bäsekege jaramsız – klassikalıq avtokratiyalıq model'. Armeniya men Gruziya siyaqtı elderdiñ täjiribesi tiimdi ekonomikalıq reformalardıñ sayasi reformalardan, yağni jemqorlıqpen küresten jäne sayasi elitanı özgertuden bastau alatının körsetti. Öytkeni eski kadrlarmen birdeñe özgertu mümkin emes. Uaqıt pen aqşa tekke ketedi. Amal ne, qwrğaq uädege, ekonomikalıq jäne sayasi bağdarlamalarğa arqandalıp twrmız. Däneñe de özgerip jatqan joq.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru