Kerey memleketiniñ bileuşisi Toğrıl hannıñ Şıñğıs handı tarih sahnasına köterui turalı tarihi mağlwmattar
kerey.kz
Toğrıl zan Şıñğıs hannıñ äkesi Esugeymen anda bolğan Kerey
memleketiniñ wlı bileuşisi. Marqwz Bwyrıq hannıñ bes wlınıñ biri.
Şamamen 1130 -1203 jıldar aralığında ömir sürgen. Handıq bilik qwrğan
jıldarı 1168 – 1203 j.j. Toğrıl han bilik qwrğan jıldarı Kerey
memleketi wlı Monğol üstirtindegi sayın dalada özindiñ sayasi bağıt bağdar
wstanğan jäne Euraziya qwrlığına atı jayılğan irgeli elge aynaldı. Orta
ğvsırlardağı tarihşılarınıñ jazba derekteri boyınşa sol kezde Kerey
memleketiniñ halıq sanı oğan bağınıştı rular men taypalardı qosqanda
toğız jüz mıñğa deyin jetken. Endi bir tarihi qwjattarda eki jüz mıñ jan
bolğan dep jazıladı. Olar aqıldı handarınıñ arqasında altın şatır
tiktirip, altın keseden su işkeni jayında tamsana jazdı. Sol zamanda öte
quattı äskeri sayasi küşke aynalğan Kerey wlısı memlekettik sipatqa ie
bolıp qazirgi Monğoliyanıñ astanası Ulan Batorğa tayau jerdegi
Qaraqorımğa ordasın tikti. Kerey wlısında belgili bir şekara bolmasa da,
ordasınıñ tigilgen orını, qısqı qıstauları, jaz şığa mal jayatın
jayılımdarı boldı. Negizgi käsibi mal şaruaşılığı men añşılıq,
sayatşılıq boldı. Sonımen qatar qol wstası men ağaştan bwyımdar jasau
şeberligi de damıdı. Sol zamannan beri qazaq arasında «Kereyde wl tusa,
ağaşqa kün tuadı» degen atalı söz qaldı. Bilikke kelgen Toğrıl handı
tuıstarınıñ arasındağı arazdıqtı paydalanğan tuğan ağası Erkeqara
naymandardıñ bergen äskeri kömegine süyenip taqtan taydırdı. Biraq arada
köp ötpey Toğrıl han monğol qolbasşısı Şıñğıs hannıñ äkesi Esugeydiñ
kömegimen handıq bilikti qaytadan qolına aldı. Odan köp wzamay äkesiniñ
inisi Gür han eki aradağı taypalıq janjalğa aralasıp Qarauıl Qıpşaq
degen jerde Toğrıl handı şauıp bilikti tartıp aldı. Bwl jolı qaşıp
qwtılğan oğan tağı da monğol hanı Esugey kömekke kelip qol wşın berdi.
Toğrıl hannıñ ieligindegi Kerey taypası küşeygen kezde moñğoldıñ
Börjigin ruınıñ basşısı Esugey batır ölip, eli ülken küyzeliske
wşıradı. Onıñ artında jetim qalğan wldarı öz tuıstarınan qattı qısım
körip, satqındıqtıñ dämin tattı. Esugeydiñ ülken wlı Temuçin osı kezde
äkesiniñ andası (dosı) bolğan Toğrıl handı izdep taptı. Twğırıl han bwl
kezde keñbaytaq wlı dalanıñ teñ jarımın uısında wstap otırğan kerey
jwrtınıñ wlı ämirşisi bolatın. Ol Toğrıl hanğa äkesiniñ orınına ökil äke
boludı swrap, sıyğa bwlğın işikti berdi. Toğrıl han kelisimin berip, osıdan
keyin Şıñğıshannıñ dalanıñ dara bileuşileri arasındağı tartısta sayasi
sahnağa köteriluine mwrındıq boldı. Äkesiniñ ornına äke boluğa sert
bergen Twğırıl han öziniñ basıvna kün tuğanda kömegin ayamağan Esugey
dosınıñ balası Temuçinge:
Mınau bwlğın işiktiñ,
Qolqasına jararmın.
Bıtırağan eliñniñ,
Basın qosa alarmvn.
Qara bwlğın işiktiñ,
Qarımjısın qaytaram.
Tozıp jürgen eliñdi
Twtastıram qaytadan – dep adal dosınıñ aruağınıñ aldında dalanıñ
kökjalına say keletindey layıqtı ant berdi.
- Saspa balam, äkeñ jaqsı adam edi, aruağı riza bolsın, mına meniñ
wlım Sengün işimnen şıqqan wlım bolsa, sen sırtımnan şıqqan wlım
emessiñ be. Qayda ol Merkitter? Saqaldarınan süyrep sabalarına tüsireyin
– dep bükil kerey wlısındağı qaru wstauğa jaraytın sarbazdarın atqa
qondırıp Temuçinniñ äkesi Esugeydiñ qara şañırağın qaytadan qalpına
keltirgen eken.
Bwl kezde Şıñğıshannıñ qoñırat taypasınan şıqqan qalıñdığı
Börteni merkitter wrlap äketken edi. Esugeydey dosınıñ wlın jauınıñ
tabasına tastaudı hoş körmegen Toğrıl han 1179 jılı saljuid
taypasınıñ kösemi Jamwqamen birigip merkitterge orasan zor soqqı berdi.
Osı joyqın şabuıldıñ nätijesinde jeñiske jetip Şıñğıshanğa
qalıñdığı Börteni qaytarıp berdi jäne şaşılıp ketken elin qolına jiıp
berdi. Bwl oqiğa Toğırıl han men Temuçinniñ arasındağı dostıqtı odan
äri nığayta tüsti. Temuçin 1189 jılı şaşırap ketken eliniñ basın qosıp
Börjigin äuletiniñ hanı bolıp saylanğanda Toğrıl han onı
qoldauşılardıñ biri bolıp, aq tilegin aytıp, aq batasın berdi. Osı
uaqıttan bastap Toğrıl hannıñ qoldauına ie bolıp, onıñ qalıñ jwrtına
arqa süyegen Şıñğıshannıñ tası örge qaray domalay berdi. Bwd mäsele
töñireginde moñğol, qıtay jäne arab tarihşıları özderiniñ jazba
derekterinde şınayı bağasın bergeni anıq aytılğan.
Atalmış oqiğa jöninde monğoldıñ «Altın şejiresi» men «Qwpiya
şejiresinde» tolıq bayandaladı. Arab tarihşısı Raşid-ad-dinniñ tarihi
şığarmalarında da osı jöninde derekter men mağlwmattar bar. Oqiğa 1180
jılı bolğan. Bwdan bölek Raşid–ad-dinniñ aytuınşa: ejelgi zamannan
bastap kerey handığı halqınıñ köptigimen, äskeriniñ quatımen jäne
handarınıñ ataq dañqımen mäşhür boldı delingen. Moñğol imperiyasınıñ
tarihın zertteuşiler: Şıñğıs qağannıñ alğaş adam bolıp, at jalın
tartıp minip, küyzelgen elin bütindep, küyregen jwrtın jinağanda dem
berip, demeu bolğan da osı Twğırıl han deydi.
Twğırıl han 1130 jılı tuğan. Şıñğıs hannnan 32 jas ülken.
Esugeydiñ sert baylasqan dosı. Esugeydiñ atası Ambağaydı, Twğırıldıñ
atası Marqwzdı tatarlar men jürjender wstap alıp Altın eli patşasınıñ
qolına tapsırğan. Altın patşası olardı ağaş esekke şegelep öltirgen.
Onıñ sırtında Twğırıldıñ äkesi Qwrşaqız Bwyrıq pen Esugeydiñ atası
Qabıl aynımas dos bolğan adamdar.
1198 jılı Toğrıl han Temuçinmen birigip şürşitterge attandı da,
sayın dalanı mekendegen irgeli taypa tatarlarğa küyrete soqqı berip
jeñiske jetti. Osı körsetken eñbegin eskerip şürşit bilnuşisi oğan Van
han, yağni «Wlıs bileuşisi» degen ataq berdi. Osı kezden bastap onıñ
dañqtı esimi batıs Europağa deyin jayıla bastadı. Toğrıl han men
Temuçin 1201 jılı saljuid kösemi Jamwqa bastağan Alaqay Bwlaq odağına
soqqı berdi. 1203 jılı tağı da Temuçinmen odaqtasıp nayman hanı
Bwyrıqtı tize büktirdi. Toğrıl hannıñ Nilqa Sänküm jäne Wyqı attı eki
wlı bolğan. Sänküm Temuçindi özinen kem sanağan. Onıñ soñı bitispes
jaulıqqa wlastı da, Temuçindi öltiruge äreket jasadı. Saljuid kösemi
Jamwqanıñ ortağa tüsip arandatuımen bwl oqiğa müldem şielenisip ketti.
Osıdan keyin Temuçin alapat soğısqa mıqtap dayındaldı da 1203 jılı
aqtıq şayqasqa şıqtı. Osı şayqasta kereyler oysıray jeñilip tarih
sahnasındağı ayşıqtı orınınan ayrıla bastadı. Kereylerdiñ jeñilgen
qolın Temuçin özine qosıp aldı. Jeñilistiñ aşı jämin tatıp, Temuçinnan
qaşqan Toğırıl han balası Sämkünmen birge nayman jerine qaşıp bara
jatqan jolda şekara küzetşileriniñ qolına tüsip qaza taptı. Onıñ basın
kesip naymannıñ Dayan hanına äkeldi. Onıñ Toğrıl han ekendigin tanığan
Dayan han mınaday joqtau aytqan eken:
Ua, Toğrıl han, Toğrıl han,
Aybattı alıp han ediñ.
Dañqıñ ketken älemge,
Atağı zor jan ediñ.
Qwtlıq äje ösirgen,
Bwyrıqtan tuğan dana ediñ.
Düyim nayman jwrtı aza twtıp jılap jatsa älgi bas ırjıñdap külip
twğırınan ırşıp tüsipti. Dayan han mwnı jamandıqqa jorıptı. Aqırı ol
şındıqqa aynalıp nayman handığı da Temuçinnen jeñilip tarihi arenadan
joğalıp kerey memleketiniñ jolın qwştı. Twğırıl hannıñ Sänkünnen
basqa sibirdegi qazaqtar Üki han atağan Wyqı, al, qıtay dereginde Oyhu degen
balasınan Taybwğa, Tayşıq esimdi balaları bolğan. Osı Taybwğa Şıñğıs
hannıñ aldına kelip bas iedi. Bir kezde Twğırıl hannıñ özine jasağan
jaqsılığınıñ qarımtası retinde Şıñğıs han oğan bütindey Sibir jerine
ielik etip, jeke handığın qwruğa rwqsatın beredi. Osıdan keyin sibirde
negizgi halqı kerey rularınan qwrılğan Taybwğa jwrtı nemese Sibir jwrtı
(orısşa Sibir' yurt) wzaq jıldar boyı öz aldına jeke handıq qwrdı. Sol
zamandağı Kereydiñ ataqtı tarihi wlğası Kökeş baqsınıñ Şıñğıs hanğa
arnağan tolğauındağı:
Täñirden suat aldıñ,
Twğırıldan quat aldı.
Naymannan hatşı aldıñ,
Kereyden baqsı aldıñ.
Qoñırattan aqıl aldıñ,
Jalayırdan batır aldıñ,
Merkitten qatın aldıñ – degen söziniñ tüpki astarında sol zamandağı
äli sırı aşılmağan tarihtıñ altın paraqtarı küni büginge deyin barlıq
qwpiyasın işine bügip jatır. Köne tarihtıñ qoynauına üñiletin bolsaq
Twğırıl hannıñ nemeresi Taybwğa äuletteri de wlan ğayır Sibir ölkesine
biligin jürgizdi. Şıñğıs hannan wldarına mwra bolıp qalğan Altın orda
men Aq ordanıñ arasında öziniñ derbes memlekettik sayasatın jürgizdi.
Şıñğıs wrpaqtarınıñ özara baqtalastığı men jaulasuı saldarınan
Altın ordanıñ da irge tası qoparılıp, şañırağı şayqalıp qwrdımğa kete
bastadı. Osınday almağayıp zamanda Taybwğa äuletteri jañadan küş ala
bastağan Mäskeu kinäzdigimen elşilik baylanıs ornatıp, ekeu ara ımırağa
kele bastadı. Olar wsınğan salıqtı da töleuden bas tartpadı. Biraq ta
olardıñ da bolaşağı bwlıñğır edi.
1563 jılı Şıñğıs hannıñ ekinşi wlı Şağataydan taraytın Şayban
twqımı Köşim Mwrtazawlı qazaq dalasınan kelgen qalıñ qolmen Qasım
wldarı Jädiger men Bekbolattı taqtan taydırıp Sibirge şirek ğasırday
biligin jürgizdi. Şıñğıs äuletimen jäne Toğırıl hannıñ wrpağı Taybwğa
äuletterimen arada bolğan talas pen tartıstıñ saldarınan Sibir handığı da
küyrep, birjola tarih sahnasınan joğaldı. Bir zamanda özderine bas iip,
etikteriniñ tabanın jalağan Mäskeu kinäzdarınıñ qandı şeñgeline tüsti.
Sibirdi mekendegen qazaq ruları Eñsegey boylı er Esimniñ twsında qazaq
handığınıñ qwramna kirdi. Köşim hannıñ wldarı Äli, Esim, Qanay
swltandar, nemereleri Äbilkerey, Däuletkereyler irgesi şayqalğan
handıqtı qaytadan qalpına keltiru üşin orıs otarşılarımen qanşama
teketires qarsılıq körsetse de Taybwğa jwrtı atanğan Sibir handığınıñ
tütitinin tüzulep şığara almadı. Öz zamanında üş tümen qoldı jinap, kez
kelgen sırtqı jauğa toytarıs bere alatın handıqtıñ jwqanası da
qalmadı. Sol kezdegi orıs derekterinde, Remezov, Stoganov, Esipov
jılnamalarında Sibir handığında jüz elu mıñday adam bolğan eken.
Taybwğa äuletteri bilik qwrğan kezeñde Edil men Jayıq özenderiniñ
añğarında qwrılğan Tümen handığı da joyıldı. Büginde bwl jerler Resey
Federaciyasınıñ qwramındağı Astrahan', Orınbor, Çelyabi, Tümen, Qorğan,
Ombı, Novosibirsk (Qwlındı dalası) oblıstarınıñ aumağı jäne Altay
ölkesiniñ soltüstik böligi. Toğrıl hannıñ nemeresi Taybwğadan tarağan
wrpaqtar büginde özderine qan jağınan da, salt-dästür jağınan da äldeqayda
jaqın jäne memlekettiñ negizgi tiregi bolğan kerey rularınıñ arasına
siñisip ketti.
Änel Şalqarbek, L.Gumilev atındağı Euraziya wlttıq universitetiniñ
ağa oqıtuşısı.
Paydalanğan ädebietter:
1 Mwhtar Mağauinniñ «Şıñğıs han» derekti tarihi hikayası
2 Mwhtar Mağauini Raşid-ad-din «Uaqiğalar jılnaması»
3 Şalqarbek Käribay, Sibir handığı nemese Taybwğa äuletteriniñ
örkendeui jäne küyreui.
Pikir qaldıru