“Asıra silteu bolmasın, aşa twyaq qalmasın”. Bwl – keñestik jüyeniñ qazaqtardı aştıqqa wrındırıp, jappay qırıp-joyu üşin paydalan­ğan wranı. 1925 jılı Mäskeu Qazaqstannıñ ölkelik partiya komitetiniñ hatşılığına Filipp Isaeviç Goloşekin (Şaya Ickoviç) degen evreydi jiberdi. Onıñ Qazaq jerine keluimen birge qazaq tarihındağı eñ näubetti jıldar bastaldı. Bay-kulaktardı kämpeskeleu turalı 1928 jılı 28 tamızdağı qaulı baylarğa ğana emes, orta şarualarğa da qiın tidi. 1929 jılı Qazaqstandağı mal bası 40 millionğa jetken eken. Älgi swrqiya wrannıñ kesirinen üş jılda 4 million ğana mal bası qalğan. Onıñ özi – järdemge dep sırttan äkelingen mal bası.

Tarihşılardıñ zertte­uin­şe, 1921-22 jıldardağı aşarşılıqtan qazaq halqınıñ 30 payızı qırılğan. On jıldan keyin 1931-32 jıldarı qayta aynalıp soqqan näubetten qazaqtardıñ teñ jarımı ölgen. Keybir derek közderi “aştıqtan 2,5 million adam öldi” dese, endi bir zertteuşiler “qırılğandardıñ sanı 3 millionnan da asıp tüsti” degen uäj aytadı.

Salıstıru üşin ayta ke­teyik, el basına kün tuğan Aqtaban şwbırındı (1723-25) jıldarında nemese ekinşi düniejüzilik soğıs (1941-45) kezinde mwnşa köp qazaq qırılğan joq.

Stalinniñ tikeley qoldauına ie bolğan “Qujaq” Goloşekin qazaq dalasın qan sasıttı. Sankt-Peterborda II Nikolay patşanı otbasımen birge azaptap öltirgen qanqwylı jauızdardıñ biri – F.Goloşekin Qazaq jerin­de odan asıp tüspese, kem tüsken joq. Qazaq halqınıñ jartısın jer betinen jo­yıp jibergeni öz aldına, qazaq intelligenciyasın da quğınğa wşırattı.

Söytken “Qujaq” özi de “antisovettik wyım qwrdı, gomoseksualist boldı” degen ayıppen 1941 jılı 27 qaraşada atıldı.

Qazaq halqınıñ jartısın qırğan aşarşılıq näu­beti – nağız genocid. Bwl – quğın-sürgin qwrbandarın eske alu küni ğana aytılatın taqırıp emes, köziñnen qan­dı jasıñ ağıp otırıp künde köteruge tiis mäseleñ.

Genocid degen ne? Onıñ anıqtaması mınaday: Genocid – twtastay bir wlttı, etnikalıq nemese dini toptı öltiru, densaulığına ziyan keltiru, bala-şağasın tartıp alu, ömir süru mümkindi­ginen ayıru jolımen joyıp jiberu.

YAğni, Goloşekinniñ tw­sında qazaq halqına qarsı jasalğan is-ärekettiñ bäri – halıqtı maqsattı türde qırıp-joyu, yağni genocid. Endeşe, mwnıñ genocid eke­nin resmi türde aşıq mälim­deuden nege tartınşaqtay beremiz? Kimnen qorqamız?

1937-38 jıldardağı Keñes odağındağı jappay qu­ğın-sürgin turalı britandıq tarihşı Robert Konkvest “Ülken terror” degen ki­tap jazdı. Qazirgi tarih ğılımındağı “Ülken terror” degen termindi oylap tap­qan da sol.

“Ülken terrordıñ” bastı keyipkerleri de ülken. “Ej­ov­­­­şina” degen ekinşi atı bar näubettiñ eñ ülken keyipkeri – Yosif Stalin. Tarihi derekterge köz salsañız, Stalinniñ öz qolımen bekitken jüzdegen qwjattarı bar. Atu jazasına kesu turalı ükimdi qızıl qarındaşpen belgilep otırğan. Keybir qwjattardıñ ayağına “Qattıraq soğa tüsiñder!” dep türtip qoyğan. “Halıq jauları” mwrnınan tizilgen birneşe bettik tizimniñ soñına bäriniñ basın bir-aq qa­yırıp: “Tügel atıñdar!” dep jazğan. Tipti keybir künderi Stalin üş mıñ adamdı at­qızğan…

“Ülken terrordı” zert­teuşiler 1936-39 jıldarı Keñes odağı boyınşa 1,5 million adam twtqındalıp, onıñ teñ jarımı atılğan nemese lagerlerde ölgen degen derek aytadı.

Memlekettik qauipsizdik bas komissarı Genrih Grigor'eviç YAgodanıñ (Enoh Gerşonoviç YAgoda) bastamasımen milliondardıñ tağdırın tas-talqan etken GULAG – türmeler jasaqtaldı.

1936-38 jıldarı işki ister halıq komissarı bolğan Nikolay Ivanoviç Ejovtıñ qa­tigezdigi bäri­nen erekşelenip twrdı. Stalin jauızdardıñ bärin eñ aldımen Qazaq jerine jibergeni tañdandıradı. Ejov 1925-26 jıldarı Qazaqstannıñ ölkelik partiya komitetiniñ hatşısı F.Goloşekinniñ qol astında jwmıs istegen.

1936 jılı G.YAgodanıñ ornına N.Ejov işki ister halıq komissarı bolıp tağayındaldı da, quğın-sürgin bwrın-soñdı bolmağan ekpinmen jürgizildi. 1937 jıldıñ qañtarınan 1938 jıldıñ tamızına deyin Ejov Stalinge on bes mıñnan astam qwpiya hat joldap, jazalau operaciyasınıñ jayın bayandap otırğan. Osı merzimde Stalin­niñ qabıldau bölmesindegi jurnalda Ejov “kösemniñ” qabıldauına 290 märte kirip, 850 sağat äñgimelesken. “Halıq jaularımen ımırasız küresuşi” Ejov turalı balladalardıñ jazıl­ğanı da osı tws.

Söytken Ejovtıñ özi 1939 jılı säuirde twtqındalıp, “gomoseksualist” memlekettik töñ­keris jasamaq boldı, terrorlıq top qwrdı” dep ayıptalıp, 1940 jılı 4 aqpanda atıldı.

Lavrentiy Pavloviç Beriya. “Ülken terror” turalı äñgime bolğanda jauızdardıñ işinen eñ aldımen osı Beriyanıñ atı-jöni eske tüsedi. Onıñ sebebi bar. Beriya Ejov siyaqtı bilimsiz, nadan adam bolğan joq. Ol öte äkki sayasatker edi. Äri “Keñes odağınıñ marşalı”, “Socialistik eñbek eri”. Ejovtı öz qolımen twtqındap, atqızıp jibergen de osı – Beriya.

Tarihşılar “Beriyanıñ işki ister halıq komissarı bolıp keluimen jappay quğın-sürgin birşama azaydı” dep esepteydi. 1939-40 jıldarı bes mıñğa juıq adamnıñ sayasi sebeppen twtqındalğanın, al Ejovtıñ twsında 1,5 million adam jazalanğanın alğa tartadı. Biraq bwl sebep Beriyanı aqtay almaydı. Aqtay almaytın sebebi – Beriyanıñ twsında da az adam quğındalğan joq. Äsirese, Qa­zaqstanda.

Töbe şaşıñdı tik twrğızatın tağı bir tarihi derek mınau: Stalin, Ejov, Beriya üşti­giniñ janalğışı – general Vasiliy Blohin 20 mıñ adamdı öz qolımen atsa, Petr Maggo degen jauız oficer 10 mıñ adamdı jahannamğa jibergen. Mına derekke köz salıñız: 1937 jılı 353 074 adam atu jazasına kesilgen – künine 1000 adamnan atıp otırğan. 1938 jılı 328 618 adam atılıptı. 1939 jılı – 2552, 1940 jılı – 1649, 1950 jılı – 1609 adamdı Stalinniñ janalğıştarı atqan.

“Stahanovşı” janalğıştardıñ jwmısı qanşalıqtı jiir­kenişti ekenin olardıñ is-äreketinen bayqauğa boladı. Petr Maggo bir künde 20 twtqındı atıp közi qantalağanı sonşalıq, janında twrğan NKVD oficerine: “Şeşin, käne! Bol tez! Äytpese twrğan jeriñde atıp salamın!” dep twra wmtılğan.

1991 jılı KSRO-nıñ bas äskeri prokuraturasına şaqırılğan jendetterdiñ biri Dmitriy Tokarev bılay dep eske aladı: “Petr Maggo qan körip qolı qaltırağan jendetke: “Atatın adamnıñ qolın mindetti türde artına qaratıp bayla. Öziñ nagandı alıp, artınan jürip otırasıñ. Ağaş ügindisi men qwm töselgen jerge kelgende “toqta!” dep bwyır. Sol jerde jelkesine nagandı taqap tars etkizesiñ de, bir mezette qwyrığınan tebesiñ. Gimnasterkağa qan şaşıramas üşin” dep keñes bergenin estidim.

1940 jılı säuirde pol'şalıq oficerlerdi atarda Blohin: “Käne, bastaymız ba?” dep iek qaqtı. Ol basına qoñır şlyapa, üstine wzın qoñır plaş, qolına şıntağına deyin jetetin qoñır qolğap kiipti. Bäri teriden tigilgen. Bwl mağan qattı äser etti. Aldımda nağız janalğıştıñ özi twrdı”.

Tarihşı-ğalım Talas Omarbekov bılay deydi: 1934-38 jıldar aralığında 30 387 adam partiya qatarınan şığarıldı. Ol zamanda partiyadan şığu – bolaşağıña balta şabu degen söz. 25 833 adam jwmıstan quılıp, qamaldı. 8 500 adam “halıq jauı dep ayıptaldı. 1920-53 jıldarı 110 mıñ adam quğın-sürginge wşıradı. Quğındaudıñ nätijesinde Qazaqstanğa 1 million 209 mıñ adam köşip keldi. 1928 jılı Qazaqstanda 4 million 800 mıñ qazaq bolsa, 1939 jılı 2 million 328 mıñ ğana qazaq qalğan…”.

Qazaq “Mırzajan” dep äue­kil­etken Levon Mirzoyan Qazaqstanda 1933-38 jıldarı Qazaqstannıñ ölkelik partiya ko­mitetiniñ hatşısı boldı. Osı Mirzoyannıñ twsında qazaqtıñ igi jaqsılarınıñ bäri quğındalıp, köpşiligi atılıp ketti. Tarihşı Qaydar Aldajwmanovtıñ Mirzoyanğa qatıstı pikiri mınaday: “Sayasi-quğın-sürgin qwrbanı bolğan arıstarımızdıñ tizimge iligui Mirzoyanmen tikeley baylanıstı. Mirzoyan Qazaqstanda “halıq jauların” atu jazasına kesuge limit swrap, Stalinge üş märte hat joldağan. Küni büginge deyin onı halıq “Mırzajan” dep däriptep keldi. Alayda soñğı uaqıtta tabılğan qwjattar onıñ beynesin özgertti”.

Söz basında A.Särsenbay­wlınıñ swhbatınan üzindi kel­tirdik qoy, maqalada atı-jöni qara boyaumen jazılğandardıñ barlığı da – tarihqa qara tañbamen kirgender. Bir ökiniştisi, “qara tañbalı” tizimniñ soñı bwlar emes…

zhasalash.kz