Ädebi älem

Şırğalañnan- şıñdarğa

kerey.kz

 |  Aug 26, 2015

Beken Jılısbaev
ŞIRĞALAÑNAN – ŞIÑDARĞA

Almatı , 2015 jıl

 
Alğısöz

Mektepte 8-şi sınıpta menimen birge M. Mağauin , R. Nwrğaliev , B. Şäykenov oqitın . Matematika pänderinen Tileuken Şolanbaev sabaq beretin . Soğıstan qaytqan azamat . Anda-sanda ötken uaqıttıñ eleuli oqiğaların , aqılgöy qarttardıñ äñgimelerin suırtpaqtap aytıp otıruşı edi . Jaqsılardıñ ötken jolın , nısana etip wstau twrğısında aytatın . Şwbartaudıñ eli men jerinen şıqqan belgili adamdardıñ ğibrattı ömirlerinen az-kem mağlwmattar beretin :
-«Osı mektepti bitirgen ğalımdar , öner qayratkerleri bar. Beken Jılısbaev degen ağalarıñ ataqtı änşi . Mıñbay Räşev degen aqın ağalarıñ bar . Sender de solar- dıñ jolın quıp , sonday twrğığa jetuge talpınıñdar» ,- deytin .
Beken ağanıñ aytqan änderin radiodan tıñdaytınbız . Mıñbay Räşev aqınnıñ öleñderin gazetten oqitınbız . Bwl azamattardı maqtan etip jürdik .
Almatığa kelgen soñ ol kisilerdi közimizben kördik .
Beken ağa jay ğana änşi emes , öner jolındağı sala-sala , dara-dara isterimen atqarğan , atqarıp jürgen eñbekteri eleuli- eleuli , qızmetker eken :
-Wstazdıq qızmet , jeke-jeke baulığan şäkirt tärbieleu, radionıñ muzıka salasın- dağı qızmetkerlik mindetteri , Respublika boyınşa koncert beru t. b. mezgildik jwmıstar . Bekeñ osılardıñ bärine ülgergen , bärin de tındırımdı qalıpta atqara bilgen . B. Jılısbaev siyaqtı ülken änşiniñ , dara twlğanıñ , sol daralıq qalpın wstap twru , änşilik önerin jetildire beru , şıqqan biiginen tömendemeu – asa mwqiyat rejimdi qajet etedi . Beken ağa sonıñ bärine tözdi , sonıñ bärin jön – josığımen atqardı .
Beken ağanıñ tabiğat bergen üni – erekşe ün . Qwdiretti ün , sirek kezdesetin dauıs . Alayda , sonday erekşe ündi , erekşelep wstau – änşi öneriniñ , änşilik mamannıñ qolınan ğana kelse kerek .
Beken ağanıñ özi aytqan ömir jolınan sol erekşelik añğarıladı . Añğarılıp ğana qoymaydı , keyingi wrpaq soğan jan düniesimen tänti boladı .
Söz iesi – artıq daqpırttıq , özin özi madaqtauğa barmaydı . Basınan ötken , özi keşken ğwmırın bayıppen ğana bayandap beredi . Jay ğana bayandamaydı , ğibrat alarlıq nwsqada , ötken ömirin jariya etedi .

Tölek Tileuhan – jazuşı , halıqaralıq «Alaş» sıylığınıñ iegeri

Qiın – qıstau balalıq şaq
Meniñ qay küni tuğanımnan eşkimniñ de naqtı deregi joq . Äyteuir tuğan jılım anıq – 1923 . Tuıstarımız japırlasıp bir auılda qatar otıratın . Kenje ağalarım bar , Qasım, Hasen jäne Abaydilda degen äkemniñ ağasınıñ otbastarı bar. Abaydilda elden şet jaqta jürdi . 1928 jılı Şwbartauda ülken köterilis bolıp , Keñes odağın eki ayday uaqıtqa qwlatıp , wstap twrdı . Biraq , qarulı äsker kelip , köterisşilerdi qırıp jiberdi .
Men bala künimnen-aq öleñ-jırlardı , ändi, qissa–ertegilerdi, küydi köp tıñdap östim . Nağaşım Zäkuan bizdiñ üyge kelip «Eñlik–Kebek» , «Qalqaman–Mamır», «Dubrovskiy» , «Läyli – Mäjnün», t.b. öleñ qissa- lardı jatqa aytatın . Şeşem Hanımbala jaqsı dauıspen qazaqtıñ eski änderin jii aytuşı edi . Şeşemniñ aytqan änderin esimde saqtap , iştey üyrenip jürdim .
1928–1930 jıldarı qaralı konfiskaciya jürip , eldi jappay aştıq jaylay bastadı . Audan basşılarında ol kezde maşina joq , jürip-twruğa eki-ekiden at wstaytın. Basşılardıñ attarın bağıp , qağu äkeme jükteldi . Audannıñ birinşi basşısı Qarağandıdan kelgen , bwrın şahtada jwmıs istegen eken . Sol kisi densaulığına baylanıstı arız berip , Qarağandığa qaytpaqşı boldı . Äkeme: – «Menimen birge jür , bwl jerde aştan qırılıp qalasıñdar , Qarağan- dığa barsañdar , äyteuir, qala ğoy, aştan ölmeysiñder» degen körinedi . Sonımen, Qarağandığa qaray Jorğa men Qarqaralını basıp , jürip otırdıq . Jolda aştıqtan bosıp , tentirep ketken halıqtı körgenim esimnen äli ketpeydi . Jol boyı arba süyretip jıljıp kele jatqandar- dıñ ayanıştı haldarın kördim . Qarağandığa keldik, onda da jağday mäz emes eken. Şeşem partiya müşesi edi , äkem Jılısbay jwmıs izdep şahtağa barsa , şahterlik jwmıs wsınıptı . Biraq äkem: – «Men tiridey körge kirmeymin , mına jerdiñ üstinde qanday jwmıs bolsa da jaqsı atqaramın» -deydi. Sonsoñ bir şahtanıñ esiginiñ aldına küzetşilikke alıptı . Osıdan keyin talonmen azın-aulaq tamaq alatın boldıq , biraq onıñ özin dükennen alu asa qiınşılıqqa soqtı . Kezektiñ ülkendigi sonday , talonmen tamaq ala almay qalatın künder boldı . Menen tört jas ülken Mwqan degen ağam keşten barıp tünimen kezekte twrıp , alıp qaytatın boldı. Sondağı adam basına beretini 300-400 gr. nan . Qıstı kiiz üydiñ irgesin , jan-jağın qımtap jauıp , Qarağandıda ötkizdik …

Köktemde şeşem jılap: – «Mwnda büytip sendelgenşe , elge qaytayıq» dep, äkemdi köndirdi.
Qarağandıdan Semeyge poezd joq . Bärimiz qızıl vagonğa otırıp , Almatını aynalıp , onşaqtı kün jürip , Semeyge jettik . Semeyde äkemniñ inileri sauda-sattıqpen tirşilik jasap jür eken . Solardıñ üyine barıp tüstik . Üylerine japsarlas bir qalqasın panaladıq . Semeyde de qiındıq köbeygen . Qalanı aştıq jaylağan . Qarağandıdan äkelgen kiim-keşegimizdi satıp, biraz künimizdi kördik . Olar da tausılu- ğa aynaldı …

Şäkirttik şaqtıñ şarttarı Qalada balalarğa arnalğan «Detskiy priyut» degen mekeme bar eken . Soğan jetim balalardı aladı eken dep estidik . Äbden aşıqqan soñ , ülkender Mwqan ağamız ekeuimizge soğan baruğa keñes berdi . Soğan barıp , eşkimimiz joq dep jıladıq . Bizdi qabıldadı . Söytip kün körisimiz jaqsardı . Tañerteñ ,tüste, keşke kaşa siyaqtı ärtürli tamaqtar beredi . Biraq , sol jılı jaz şığıp , kün jılığan soñ, bizderdi jük maşinasına tiep aldı da ketti . Eşkimge habar bergizbeydi . Semeyden 10-15 şaqırım jerdegi « Lazerka» degen auılğa aparıp tüsirdi . Jeke- jeke üylerge böldi . Jağdayımız jaqsara bastadı . Üş uaqıt şay , köje, nan, t.b. tamaqtar beredi . Mwqanmen jastı bir bala qwmalaq salıp , auıldağı üy işiniñ jağdayın aytıp bere aladı eken . Mwqan : – «Bizge de qwmalaq salıp berşi»- degennen keyin , sol bala qwmalaq saldı : – «Men jaman aytsam renjimeñder , jaqsı aytsam – özderiñ körersiñder», dep . «Seniñ äke-şeşeñ köşeyin dep otır , ne köşip ketipti . Qwmalaqtıñ aytqanı», dedi . Mwqan qayta salğızdı . «Olar jinalıp-buınıp köşeyin dep otır» – deydi. Mwqan endi ne isteudiñ amalın tappay dağdardı . Men ayttım , erteñ tañerteñ erte twrıp, qayıqpen özennen ötip , Semeyge barayın , joldı bilemin , dedim. Tañerteñgi tamaqtı işken soñ , qayıqqa minip , arğı şetine ötip , jolmen jügire jöneldim . Mwqan qayıqpen sol jerde men kelgenşe tosıp otıratın boldı. Men qara jolmen toqtamay , ayaldamay jügirip otırdım. Keşke jaqın , kün eñkeyip, keş qaraya bastağanda Semeydiñ meşitiniñ mwnarasın kördim . Ol jerge barğannan keyin bazarğa taqau Mazu atamızdıñ üyin kördim , ol jerdi biletinmin . Kün batıp , qas qarayğanda üyge kirip bardım . Şeşem qwşaqtap jılap , äkem de:
«Qaydasıñdar , senderdi taba almay , mine, endi erteñ keşke köşkeli jatırmız» – dedi. «Qayda barsañızdar da, bizdi alıp ketiñder. Men jatayın , şarşadım , erteñ tañ säride oyatıñdar . Mwqandı barıp ertip
keleyin» , dedim . Bir japıraq nan men su berdi . Men jastıqqa basım tigen soñ qatıp wyıqtap qalıppın . Bir uaqıtta oyatıp jatqan körinedi , şarşağam ğoy, oyanbay qoyıppın . Äri beri qozğap , betimnen şapalaqtap oyatıp aldı .
-«Al, endi , mına nandı al da , qaytken künde sender biz keşki poyızğa otıramız , sender soğan ülgerip jetiñder»- dedi. Sodan jügirip otırıp , sağat onnan asqanda älgi lagerge jettim . Men ketken küni balalardı monşağa tüsirip , jaña kiim beripti . Mağan da jaña kiim berdi. Mwqanğa jağdaydı ayttım. Tez jinalıp jolğa şıqtıq .
Söytip , üy işimizben poezğa otırıp Ayagözge keldik . Ayagözge jetip , sol jerden jwmıs qarastırdıq . Bireuler ayttı :
-Mına özenniñ ar jağında «Taptağan» degen jerde jwmısşılar alıp jatır . Biday, basqa da tamaqtarın berip otır , sonda barsañdar aştan ölmeysiñder» – dedi . Soğan barıp, jwmıs istep , kün köre bastadıq . Mwqan anda-sanda vokzalğa barıp jüretin, eldiñ adamdarın izdestiretin. Bir künderi vokzalda bizdiñ tuısqanımız Tileuqwl Şolanbaevtı kezdestiredi . Üy jayınıñ jağdayın aytıp , elge jetudiñ amalın swraydı . Tileuqwl: – «Onda men senderdi alıp keteyin, meniñ tüyelerim bar , birneşe adam kire tartıp jürmiz»- deydi . Kireşilerge ilesip elge qayttıq.
Ol jaqta da jağday auır bolıp twr eken . Kolhoz adamdarınıñ qaq jartısınan köbi aştan qırılğan , biren-saran üyler ğana aman qalıptı . Tileuqwldıñ , Qasen ağamızdıñ üyi , tağı bir eki üyler. Qasen ağamızdıñ üyinde biz ketkende biraz tüyeniñ , qoydıñ terileri qalğan. Olar sonı şetinen keskilep , sorpa ğıp qaynatıp kün körgen eken . Tileuqwl Şolanbaevtar özennen şimenen süzip balıq aulap kün köripti. Şwbartauda ol kezde soqa joq , jerdi kürekpen qazıp , egin ekti . Egistikti jinap alıp ketkenen keyin , ornınan masaq terip , kün kördik . Birazdan keyin biday tausılıp , tağı da qiındıq bastaldı…
«Mädeniet» degen jerde jetim balalardı qabıldaytın wyım bar eken , meni soğan jiberdi . Qaqağan qıstıñ ayazında , bir kisi eki balanı at şanamen alıp jürdi . «Mädeniet» alıs emes, 20-30 şaqırımday . Biraq attıñ naşarlığınan jolda bir qonıp , erteñine tağı jüre bastadıq . Mädenietke jete bergende , atımız qwlap, twra almay qaldı . Jolbasşımız: – «Men mına auılğa barıp basqa at alıp keleyin , sender jata twrıñdar»- dep ketip qaldı . Sonımen, kiiz jamılıp jatıp qaldıq .
Bir kezderde naşarlap qalğan ekenmin , bireuler kelip äkelgen attı jegip, bizdi alıp ketti . Priyuttiñ adamdarı eken , bizdi aparıp tüsirgen- de , men twra almay qaldım. Janımdağı bala suıqtan qaytıs bolıp ketipti . Meni bireu köterip alıp , ashananıñ peşiniñ aldına körpege orap otırğızıp qoydı . Biraz jılınğannan keyin , köje men şäy berip tiriltip aldı . Sol jerde qıstap şıqtıq . Tamaqtarı naşarlau boldı , nan joq , tostağanmen kişkene quırılğan biday , tüste swyıq köje beredi . Bidaydı ünemdep , bir – birden keşke deyin sozıp jeytin boldıq . Köktemde bizdi tüyelerge mingestirip , Jorğa deytin auılğa alıp bardı . Sol jerde birinşi klastı oqıp şıqtım . Jaz şıqqan nan keyin bizdi ol jerden köşiretin boldı . Audannıñ ortalığı Barşatas auılında orta mektep bar eken . Sonda oqi bastadıq .
Beretin tamaqtarı köbeyip , jağdayımız jaqsarıp qaldı .

Twqımnan qonğan – än öneri
Bwl şaqta öleñ aytudı bastağan kezim edi . Nağaşım Zäkuan men şeşemniñ aytqan änderi esimde saqtalıp qalıptı . Mekteptiñ sahnasına şığıp sol änderdi aytıp közge körine bastadım . Birtindep meniñ än aytuım qalıptasa bastadı . Dauısım da , ırğağım da jattığa tüsti . Auıl-auıl bastıqtarı şaqıra bastadı . Baqanasta bir ülken mäjiliste öleñ aytuğa meni alıp bardı . «Sırğaqtı», «Qalqa» degen änderdi ayttım.
1937 jılı jetinşi klastağı meni komsomol komiteti şaqırıp: – «Sen Almatığa sletke barasıñ , sonda öleñ aytasıñ»- dedi . Meni Ayagözden Almatığa poezğa salıp jiberdi . Qalağa kelgen soñ , küni boyı qay jerge baratınımdı taba almay , äyteuir swrastırıp , qay jerde jiılıp jatqandarın tauıp bardım . Birer künde balalardıñ horın wyımdastırdı , onda öleñ aytıp jattığa bastadıq . Men jeke dauıspen de öleñ aytatın boldım . Bir künderi tigin atel'esiniñ jwmısşıları kelip , basımızdan ayağımızğa deyin ölşep alıp ketti .
Bir jarım ay şamasında wlttıq kiimderdi (köylek, şalbar, şapan, etik) äkelip ärqaysımızdıñ atı-jönimizdi jazıp , kiindirip ketti. Endi birde tağı da evropalıq şalbar , aq köylek , galstuk, basımızğa – şlyapa, ayağımızğa jıltır tufli alıp keldi .
«Mäskeuge baruğa dayındalıñdar , önerleriñdi körsetesiñder»- dep belgiledi . Men 1937-39 jıldarı bayqaulardan üş jıl boyı birinşi
orın aldım. Poezben 150-dey adam, birneşe vagonğa jayğasıp , bes kündey jürip , Moskvanıñ Qazan vokzalına kelip tüstik . Moskvalıqtar bizderdi gül şoqtarımen qarsı aldı . Sonımen, är jerde koncert
berip jürdik . Toğız mekemede koncert qoydıq . Qortındı koncertti Ülken teatrda beretin boldıq , ükimet basşıları qatısadı eken . Basqaruşılarımız: – «Erekşe bolıñdar, olarğa qarap , hordı bwzıp almañdar , jaqsılap aytıñdar» , – dep qaytalaumen jür.
Bizdi sahnağa şığarğan kezde, jürgizuşi qosımşa: – «Mınau Qazaqstan- nan şığatın kömir, temir, mıs, bolat, biday, et, jün dep ekrannan körse- tip aytıp twrdı . Bwl da bizge jaqsı boldı , sonı paydalanıp bizder oñ jaqtağı ükimet balkonında otırğan Stalin, Molotov, Voroşilov, Kaganoviç, Budennıy , Malenkov, t. b. ükimet basşıların jaqsılap körip aldıq . Hordağı änderdi aytıp bolıp , jeke änşiler şıqtı. Men halıq äni «Qalqanı» ayttım. Meni VCSP nıñ Gramotasımen marapat- tadı . Bwl – meniñ eñ birinşi alğan nagradam edi . Koncert bitkennen keyin bizderdi banket bolatın jerge alıp bardı . Onday ülken zaldı bwrın körmegenbiz , künnen de artıq jap-jarıq , altındap , kümistep tastağan . Barlığı jalt-jwlt etip jarqırap twr , bizdiñ balalıq jüregimizde wmıtılmastay äser qaldırdı . Bizderge «artıq söz aytpañdar , qiratpañdar , abay bolıp otırıñdar» dep eskertip qoydı . Stol üstinde ärqaysımızdıñ aldımızğa eki-ekiden tarelka, şanışqı, pışaq, qasıq , krahmaldanğan oramal qoyılğan. Tamaqtıñ , salattardıñ , susındardıñ neşe türleri qoyılğan. Auıldan kelgen balalarmız ğoy , keybir balalar oramaldarın bizge bergen eken dep, qaltalarına salıp alıptı. Sonımen, Almatığa qaytatın boldıq , bes kündey poezben jürdik . Qaytıp kelgennen keyin , bir jetiniñ işinde hormeysterdiñ , baletmeysterdiñ aytuları boyınşa bizderdi iriktep , tağı da bir tıñdamaqşı boldı . Şaqırğandardıñ işinde Küläş, Şara , Qwrmanbek , Jandarbek , Qanabek , Bayğali , Tilek Lekerov , men , tağı biraz balalar boldı . Tıñdau nätijesinde Bayğali Dosımjanov pen meni qabıldadı
.
Sahna törinde Bayğali eki jılday muzıkalıq uçilişede oqıp jür eken . Ekeumizdi opera teatrınıñ horına jwmısqa aldı . Jalaqı töleytin boldı . Bizge bir ayğa üyimizge barıp keluimizge demalıs berdi . Üy , auıl da quanıp ,
Moskvadan gramota alıp kelipti dep qarsı aldı . Bir ay şamasında qıstıq kiimderimdi alıp , Almatığa qaytıp keldim . Kelsem , teatrda «Faust» degen spektakl' qoyılayın dep jatır eken . Sonı köruge bardım, jas Faustıñ rolin Bayğali orındaydı eken . Sonday qiın partiyağa onıñ dausınıñ kölemi de , wzındığı da jetip twrğanın estip , tañ qalıp , riza bolğanımnan közimnen jas şığıp ketti .
Söytip, horda jwmıs istey bastadım . Horda aytılatın barlıq änderdi bizge üyretedi . Jas kezimiz ğoy, eki ay şamasında operalardağı hordıñ barlıq änderin meñgerip aldıq . 1942 jılı Leningradtan oqu bitirip kelgen jas kompozitor E. G. Brusilovskiy «Altın astıq» operasın jazıp, sonı 7 qaraşada qoyatın boldı . Onı qabıldap aluğa Moskva konservatoriyasınan bir adam keldi . Oğan da körindik. B. Dosımjanov ekeumiz öttik… Bir küni opera teatrınıñ klasında , kimniñ dausı joğarı dep , ayqayğa salıp jarıs bastadıq . Bir uaqıtta wzın boylı bir orıs esikti aşıp qalıp: – «Çego kriçite , golos sorvete, uçit'sya nado»- dedi . Söytsek, ol Ivanov degen bizdiñ opera teatrınıñ änşisi eken. Keyin onı Moskvağa , Ülken teatrğa alıp ketti . Älgi «uçit'sya nado» degen söz meniñ qwlağımnan şıqpay qoydı . Sol kezderde Moskvadan sınaq aluğa adam keledi , soğan körinesiñder dep bizge habarlap eskertken.
Moskvadan bir adam kelip , bizderdi tıñdadı . Onımen birge komissiyada Küläş Bäyseyitova , Q.Jandarbekov boldı . Tıñdau bitkennen keyin B. Dosımjanov ekeumizdi Moskva konservatoriyasınıñ dayındıq kursına alatın boldı. Biraq oqu bastalğan kezde , bizdi teatr jwmıstan jibermey qoydı. «Horda adam az , mına spektakl' jetinşi qaraşada qoyılsın , sodan keyin jibereyik» – deydi. Meniñ oqığım kelip baradı . Mädeniet ministrliginde Qosınov degen kisi bizdi basqaratın . Sol kisige bardım . Ol direktormen söylesip: – «Spektakl' ötkenşe twra twr, sodan keyin bararsıñ , öziñdi-öziñ saqtap jür» ,- dedi. Spektakl' qoyıldı, sodan keyin tağı da bir-eki ret qoyıldı. Biraq mağan, sen oquğa bar dep jatqan eşkim joq . Tağı da Qosınovqa bardım . Ol direktorğa zvondap: -«Mına balanıñ talabı bar eken. Moskvağa jibereyik , esep-qisabın jasap , biletin alıp berip attandırıñdar» – dep tapsırma berdi . Jäne , sol ministrlikten Erzakoviç degen adamğa: – Sen bärin baqılap , balanı jöneltip jiber – dep qasıma qosıp berdi .

Mäskeu konservatoriyasında
Sodan Moskvağa keldim . Konservatoriyada qazaq jigitteri de oqıp jür eken : – Mwqan Tölebaev, Ramazan Elebaev , Bajenov, t.b. Olar ülken bir bölmede jatadı eken , solardıñ janınan mağan orın berdi . Bir küni janıma bir jigit kelip , amandasıp , qay jerden kelgenimdi swradı. «Menen tört jas ülken Mwqan degen ağam bar, Ülgi degen kolhozda mekteptiñ direktorı»- dep edim. «Onda biz tuısqan ekenbiz, men de «Ülgidenmin». Mwqan Tölebaevpın, kompozitor klasında oqıp jürmin, sen äli jassıñ ğoy, eşteñe bilmey- siñ ğoy , mağan habarlasıp twr, qiındıq körseñ kömektesemin» – dedi .
Eki künnen keyin oquğa barsam, kafedra müşeleri jinalıp otır eken. Petrova degen äyel kafedra meñgeruşisi , meniñ jasımdı swradı . 16-da dep edim, ol änşi boluğa äli jas qoy dep, özderi biraz aqıldastı, degen- men tıñdap köreyik , desti. «Qalqa» men «Sırğaqtı»nı ayttım . Dausım wnadı, bireuleri jas qoy almaymız, bireuleri alıstan keldi ğoy , qıs işinde qalay qaytadı, dayındıq kursında oqısın desti. Özderi aqıldasıp , birinşi dayındıq kursına alınsın degen şeşim şığardı . K.I. Voskova degen mwğalimnen sabaq aluım kerek eken. Sol mwğalim mağan sabaq bere bastadı , onşa qinamadı, ortañğı dauıstan bastap üyretti …
Oq pen ottıñ ortasında
Söytip jürgende , ekinşi düniejüzilik soğıs bastaldı . Jası jetken barlıq jigitter äskerge şaqırıldı . Men de erip barıp edim: – «Seniñ jasıñ jetken joq , almaymız»- dedi . Tağı da ekinşi ret barıp edim : – Seni qara jwmısqa alayıq , Smolensk degen jerge barıp or qazasıñ ,
dedi . Barsam, qara-qwrım adam , işinde mıñdağan qazaqtar da bar. Tereñdigi 4 metr, wzındığı 8 metr or . Sonda jwmıs istep jürdim . Bir-eki ay öte şıqtı. Ordıñ işinen nemisterdiñ artilleriyasınıñ dausı estiledi. Samoletteri üstimizden wşıp , bizdi pulemetpen atqılaydı . Sodan biraz jigitterdi äskerge alıp ketti de, meni jasım tolmağandıq- tan Moskvağa qaytarıp jiberdi. Kelsem: -«Kelesi jılı may ayına kel, üyiñe qayta ber»- dedi . Poezğa otırıp, elge qayttım . Poezd jay jürip, on kün degende Almatığa keldi . Erteñine teatrğa bardım . «Faustı» qoyıp jatır eken . «Horğa kelip jwmıs isteysiz»- dedi. Tuısımız Qaztay Käribasovtıñ üyine bardım . Ol kisi mağan:
-«Qarağım, bizdiñ tuıstardıñ işinen sendey öleñ aytatın adam şıqqan joq. Sen birinşisiñ . Moskvanıñ konservatoriyasında oqıp keldiñ ğoy, sonday oqu ornı Almatıda da aşılıptı . Sonı oqıp bitirseñ, jerde qalmaysıñ»- dep aqıl ayttı . Onıñ aytqanı jüregime qona ketti .

Bilimsiz öner jwtañ
Erteñine Moskva konservatoriyasınıñ studenttik biletin alıp konservatoriyağa bardım . Direktorğa barıp jağdayımdı ayttım. Direktor A. Jwbanov jılı qabıldap , Aleksandr Matveeviç degen kisini şaqırıp: -«Mına balanı tıñdap köriñiz . Dausı jaqsı bolsa , qabıldau uaqıtı
ötip ketse de alayıq, konservatoriyağa tüsuşiler az ğoy»,- dedi . Bir-eki än ayttım , wnadı . Meni ekinşi dayındıq kursına aldı . Ataqtı änşi kafedra meñgeruşisi A.M. Kurganovtan oqitın boldım . Ol kisi şetelde Şalyapinmen birge 25 jıl jwmıs istep kelgen eken . Sol kafedrada
jwmıs isteytin bir äyel mwğalim bar eken , sol äyel mağan radioğa barıp jwmıs isteuimdi wsındı . Men: – «Qalay jwmıs isteymin, oqudı jaña bastadım ğoy»,- desem , senen de dausı naşarlar istep jür ğoy dep, qayta-qayta ayta berdi. Oqu jılınıñ ekinşi jartısında sol äyel meni radioğa ertip bardı . Ol uaqıtta radiokomitet Mädeniet Ministrine emes, Baylanıs basqarma- sına qaraydı eken . Bastığı Maqswtbek Mayşökin degen kisige bardım. Bir jwmadan keyin meni efirge şığardı . Men Birjan saldıñ «Burıltayın», tağı bir-eki halıq änin orındadım . Eki-üş ret radiodan tıñdağannan keyin, halıq sol ändi qaytalap swray bastadı . Bir-eki ay ötkennen keyin sol radiokomitettiñ direktorınan şaqıru qağazı keldi . Barsam , qol alıp amandasıp , hal – jağdayımdı swrap : -«Seni radiodan halıq swrap jatır, sen bizge jwmısqa kel»,- dedi. – «Oqıp jürmin ğoy, olar qarsı bolmasa , tuısqandarımmen aqıldasıp, sizge jauabın aytayın»,- dedim . Ağalarımmen aqıldastım , Saqıp degen jeñgem: – «250 som jalaqı, kün sayın üş ret tamaqqa talon beredi eken. Ayına üş ret radioğa şığıp twrsañ boladı eken, bwl ne degen baylıq , kelis» ,- dep aqıl ayttı . Eki künnen keyin barıp, radioğa qızmetke twrdım . Endigi meniñ ömirim jaqsara berdi . Uaqıtında tamaq işip, qaltamda aqşa jüretin boldı . Twrmıs tüzelgennen keyin , dausım da jaqsarıp ketti .
Mäskeudegi sınaq
1948 – 1949 oqu jıldarında barlıq odaqtas respublikalarındağı konservatoriyalarda oqıp jürgen studentterdi Mäskeude ännen teksere- tin boldı . Onı estigennen keyin A.Jwbanov komissiya qwrıp , vokal- isterdi tıñdap iriktey bastadı . Komissiya üş studentti tañdap aldı . Olar Q. Kenjetaev , E. Serkebaev jäne men . Üşeumizdi koncertmeys – terge qosıp , Mäskeuge jiberetin boldı . Kanikul kezi , qañtar ayınıñ basında poezdıñ jwmsaq vagonımen Mäskeuge keldik . Barlıq kelgen ümitkerlerdi tıñdau bastaldı . Komissiyada Nejdanova , Lemeşev , Kozlovskiy, tağı eki-üş adam . Jataqhananıñ ülken zalında Petrbordan , Kievten , Har'kovtan, L'vovtan kelgen studenttermen birge jattıq . Ukraindıq studentter güjildep öleñ aytadı. Biz olardı tıñdap, biz mınalarday ayta almaymız ğoy dep jürdik. Olardıñ işinde bir
wzın boylı jigit bar , özi qarapayım , ayqaylamay işinen ıñıldap aytadı da qoyadı . Konkursta olardı tıñdap bayqasaq , bizden artıq
emes siyaqtı . Sonda Kişinevtan kelgen bir student boldı. Sol jigitti tıñdağannan keyin , Nejdanova: -«Mına jigittiñ dausı jaqsı eken, bwnı Ülken teatrğa alu kerek»- dep wsınıs jasadı . Onı sol teatrğa aldı, keyin ol KSRO halıq artisi bolıp ketti . Kün sayın sağat 10-13- ke deyin, tüsten keyin 18-ge deyin tıñdaydı . Bizdiñ aldımızda Özbekstannan kelgen on änşini tıñday bastadı . Olardıñ işinen tıñdauğa tört-beseuin ğana jiberdi . Olar bizge wnağan joq , ayqaylağan dauıs, sözderin keyde wmıtıp qaladı . Halıq qabıldamadı . Sodan keyingi kezek bizge keldi . Serkebaev bariton, men tenor, Kenjetaev bariton. Biz bılay kelistik : aldımen – Käuken , sodan keyin – men , soñınan – Ermek şıqsın destik . Käuken aldımen bir halıq änin aytıp edi , halıq onı tıñdamay şuılday bastadı . Sodan keyin ol «Knyaz' Igor'» diñ ariyasın aytıp edi, onı qol soğıp , qolpaştay jöneldi. Tağı bir-eki halıq änin ayttı, onıñ dramatiçeskiy bariton ekenin bilip, onı qol soğıp , biske şaqıra bastadı . Komissiya müşeleri : – «Bwl koncert emes, scenağa şığuğa bolmaydı» desip edi . Halıq qoymağan soñ , tağı da eki-üş ret biske şıqtı . Odan keyin meni habarladı. Aldımen, Märiyamnıñ «Dudarayın» ayttım , halıq tınış tıñdap otırdı . «Dubrovskiydiñ» ariyasın ayttım , onı ayağın «si»- ge jetkizip aytıp şıqtım. Odan keyin bir romans ayttım . El du qol şapalaqtap otırdı . Sosın «Bogema» operasınan Rudol'ftın ariyasın ayttım. Oğan ärbir tenordıñ dausı jetpeydi. Halıq ayğaydı salıp , qolımen de , ayağımen de şulap eşkimdi tıñda -may qoydı . Komissiya sahnağa şıq degen soñ , üş-tört ret scenağa şıqtım . Biraq halıq şuıldap qoymadı . Sodan men jürgizuşige : – Men royal'dıñ janına barıp twrayın , halıq sayabırlağan kezde siz Serkebaevtı şaqıra qoyıñız , dedim . Ermektiñ dausı ädemi, lirikalıq bariton , dem alısın erkin jwmsap ayttı . Ol tört-bes ariyanı aytqan- nan keyin, zal şuıldap ketti. Aspan aynalıp jerge tüskendey boldı. Tıñdaudı jalğastıruğa mümkindik bermedi . Tipti bolmağannan keyin, jürgizuşi üzilis jariyalauğa mäjbür boldı . Sodan jyuri müşeleri kelip bizdi qwttıqtadı .
Nejdanovanı birinşi körgenimiz , wzın boylı, qaratorı ädemi äyel eken. Kozlovskiy , tağı bir eki jyuri müşeleri kelip qwttıqtadı .
Nejdanova bizdiñ koncertmeysterimizge kelip ( Kurganov bastap kelgen): – «Saşa , mı kak v teatre sideli» dep , riza boldı . Bizdiñ mwğalimimiz jadırap ketti . Biz dalağa şıqqanda, halıq jol bermey qarsı aldı . Mäskeulikter bizdi «Almatinskaya troyka» degen atap ketti … Moskvada jaqsı koncertterdi tıñdadıq . Sonımen, quanışımız qoynımızğa sıymay , Almatığa qaytıp keldik. Biz turalı habar Almatığa da jetken eken, Jwbanov özi qarsı aldı . «Jaqsı jetistik- terge jettiñder , aldarıñnan jarılqasın»- dep batasın berdi …

Aynaqatesiz kelgen tüsim
Men özim bala kezimnen türli tüster köretinmin . Jäne tüsime özim
senetinmin. Bir küni qattı wyıqtap qalıppın , tüsimde bir ülken döñniñ üstinde twr ekenmin . Sol döñniñ üstinde twrsam bir jağımnan ülken qara su, ekinşi jağımnan jalın atıp ört kele jatır. Ekeui bir-birine qarsı kele jatır, älgi qara sudıñ üstinde auzı ırsıyıp , alğa qaray bir qara it jaqındap keledi . Men qorqıp twrmın , bir uaqıtta
ekeui qosılıp ketti de , älgi qara su örtti basa bastadı . Qara it alğa qaray arsıldap wmtılıp keledi, men ne bolar eken dep oylap twrdım. Bir uaqıtta tasığan su örtti basa bastadı, ört alısqa köz jetpeytin jerge kete bastadı. Bir mezgilde, ört qaytadan alğa qaray jılji bastadı . Ört qaytadan sudı basıp, keyin şeginip keledi . Älgi it keyin şeginip ürip jür. Ört qara sudı köz körmes jerge şegindirip , älgi it közge körinbey ketti. Ört basım bolıp , qara sudı keyin aydap tastadı. Terlep ketken ekenmin, şoşıp oyandım. Özimniñ tüsimdi özim jorıdım. Mına ört Keñes ükimeti ğoy, al su men qara it ol ükimetke qarsılar ğoy . Tübinde, ülken soğıs bolatın şığar dep oyladım . Biraq eşkimge aytpadım, ol kezde onday söz aytqandar türmeden biraq şığatın.
Ekinşi tüsimdi aytayın. Soğıs bastalıp ketti . Sodan 1942 jılı , Baqıt ekeumizdi äskerge aldı. Qızıl vagonğa tieldik. Qayda aparatı- nın bilmeymiz. Sodan arada tağı da bir tüs kördim. Baqıt ekeumiz qosılıp än aytıp twr ekenbiz. Sahnağa dep etik tigip beretin, sonı kiip alıppız. Qarasam , sol jaq etigimniñ tabanı aqsiıp, şwlığım şığıp twr eken. Bwl etikti jañadan tigip berip edi ğoy dep , etigimdi qolımmen tartsam , joğarı jılji beredi. Toqtatayın desem, joğarı köterile beredi . Oñ ayağıma qarasam , onıñ da jırtılğan jeri bar eken . Ornına qoyayın dep tüzetip edim , kişkene jöndelip qaldı . Odan arıda sol tüsimniñ jalğası bolıp biz soğısta jür ekenbiz . Men bir qalıñ ösken şöptiñ arasında otır ekenmin . Bılay ayağıma qarasam, sol bayağı
jırtılğan etik , bir közimde qara közildirik twr eken deymin. Baqıt joğarı jaqtan mağan külimsirep qarap twr. Bwl nege külip twr dep, oyanıp kettim . Baqıtqa tüsimdi ayttım . Özim jorıdım : «Ekeumiz de aman qaytadı ekenbiz, seniñ deniñ sau, men bir-eki jerimnen jaralanatın boluım kerek», dedim. Men tüsime senetinmin, däl solay boldı. Tağı bir tüsimdi aytayın . Keyin konservatoriyada jwmıs istep jürgenimde, meniñ bir Wyalbay Nusupov degen joldasım bolatın. Ekeumizdiñ sayajayımız bir jerde edi. Men sayajayğa onşa qaramaytın- mın . Ol öte wqıptı bolatın, uaqıtında suarıp , tazartıp twratın . Professor atağın ol kezde Mäskeu bekitetin, ekeumiz de qağazımızdı jiberip qoyğanbız . Bir küni sayajayımnan jolmen tömen tüsip kele jatsam , onıñ sayajayınıñ janınan ötkenimde almaları wsaq bolıp ağaştarınan salbırap twr eken. Meniñ sayajayımnıñ almaları tosta- ğanday qıp-qızıl aporttar domalap jatır eken. Sodan oyladım,
bwl qalay , meniñ qaramağan alma-ağaştarım jaqsı önim berip twr .
Elge taratıp jatırmın . Mağan bir jaqsılıq bolatın şığar dep oyladım. Sodan biraz uaqıttan Mäskeuden habar keldi, men professor- lıqqa ötip, ol ötpey qalıptı . Mine tağı bir tüsimniñ tura kelui .

«Wlı Otan soğısında»
1942 jılı teatrda istep jürgenbiz . Bizdi äskerge şaqırıp , on eki adam bir top bolıp, işinde wyğırlar, düngender bar, qızıl vagondarğa tiep jolğa attandırdı . Bir-eki kün jürgen soñ bir kişkene stansadan
tüsirip, äri qaray jöneltti . Köpir arqılı bir özennen öttik . «Samara» degen özen eken. Odan arı qaray miday dala , qwmdauıt swrıqsız jer . Palatkalar qwrıp, bizdi bölip ornalastırdı . On eki adam tobımızben bir şatırğa ornalastıq. Bizdi kişi komandirler dayındaytın mektepte oqıta bastadı . Sol jerde Dnepropetrovskiden köşip kelgen 8-şi diviziya ornalasıptı . Olarda kişi komandirler jetispeydi eken . Almatıdan kelgenderdiñ işinen tañdap , meni özimizben kelgen bir bölimşeniñ komandiri etip tağayındadı. Jazdı küni saptıq dayındıq- tan tekseris boldı. Meniñ bölimşemde Moskva konservatoriyasınıñ törtinşi kursında oqitın bir evrey student bar edi . Sonıñ jazğan äskeri änderi bar eken . Saptıq dayındıqta sonıñ däpterin berip qoydı . Sonımen dayındalıp jürdik . Sonıñ işinde bir öleñ : «Smelogo pulya boitsya, smelogo ştık ne beret», degen ändi tañdap, bärimiz sonı ayta bastadıq. Biz Baqıt (Almatıdan barğan kurstas joldasım) ekeumiz osı ändi üyrenip alıp , qosılıp aytatın boldıq . Saptıq dayındıqta basqaları bwl ändi üyrene
almadı. Baqıt Qoyşımağambetov ekeumiz üyrenip , aytıp jürdik . Bir küni , bizdiñ bölimşege bir ağa leytenant jügirip kelip : -Bwl ändi ayta alatın kim ? – swradı . Ekeumizdi körsetti . Älgi leytenant bizdiñ komandirimizge : – «Mine diviziya bastığınıñ bwyrığı . Erteñnen bastap ekeuin jattığuğa jibermeñder. Klubqa keletin bolsın», dedi. Äskeri jattığudan ötkenderdi birtindep soğısqa attandırıp jatqan . Sonda olardı muzıkamen, koncertpen şığarıp salatın. Baqıt ekeumiz sol koncertterge qatısatın boldıq . 1943 jıldıñ ayağına qaray meni äskerge ketip bara jatqandarğa qosıp jiberdi de, Baqıt qalıp qoydı. Bizdi Ukraina maydanına alıp keldi. Ol
kezde Keñes armiyası nemisterdi şegindirip, Ukraina jerin azat ete bastağan edi. Bizder Har'kov qalasın bosatıp , sonda biraz twrıp qaldıq. 1944 jılı Pribaltikağa apardı, ol jerlerde soğıs asa qattı bolmadı , nemisterdiñ qarqını qaytıp qalğan eken. Estoniya jerine kirgende qarsılıq küşeye bastadı . Sebebi ol memleket teñizben şekaralas, strategiya jağınan mañızdı. Ol kezde men bölim komandiri- niñ baylanısşısı edim. Onıñ jwmısı auır, äri öte qauipti. Kez kelgen jerge, soğısıp jatqan aymaqtarğa jiberedi . Pribaltikanı azat etip , Çehoslovakiyağa kire bastadıq . Onda da nemister öte qattı qarsı- lıq körsetti, sebebi Çehiya Berlinniñ «esigi» bolıp sanaladı eken. Biz köp şığınğa wşırap, alğa basa almay qoydıq. Asa mañızdı sanalatın bir tas jol bar eken, soğan jettik . Joldıñ eki jağı qalıñ orman . Nemister sol joldan ötkizbeu üşin , joldı ünemi bombılaumen boldı. Meni komandirimiz şaqırıp alıp : – «Mına joldan ötu qauıptı eken jäne joldıñ jan-jağı batpaq, biz osı mañda bir qwrğaqtau jer bar körinedi , soğan ornalasayıq. Osı habardı basqa komandirlerge jetkizesiñ , jalğız öziñe qiın boladı , janıña bir adam ertip al»- dedi. Eki adam habar jetkizuge şıqtıq . Älgi jolğa jaqındağanda, joldıñ üstine bir bomba tüsip jarılıp, jarqın- şaqtarı jan-jaqqa tarap ketti. Ekinşi bomba kelip tüskenşe, biz jügir- ip joldıñ arğı jağına ötip kettik. Paketti tapsırıp , älgi joldan qayta öterde janımdağı qırğız bala : – «Ağa , mına jer qauıptı eken, joğarı barıp aynalıp öteyik», -dedi .
Aynalıp barıp joldan öte bergende, jaqın jerden kelip tağı bireui jarıldı . Qwlap tüsippin, bir uaqıtta közimdi aşıp , eki qolımdı qimıldatsam, qoldarım – sau . Ayaqtarımdı qimıldatıp edim, oñ ayağım sau, sol ayağım qimıldamay qalıptı. Habarımdı bereyin dep , ayğaylay bastadım. Süytip jatqanda , ayağımnan qan köp ketip , esimnen tanıp qalıppın . Äldebir uaqıtta eki adam meni köterip, at arbağa salıp jatqanda esimdi jidım . Dala gospitalına aparıp saldı . Jaralılar öte köp, kezek kütip jattım . Tünge qaray, ayağım şıdatpay, janımdı şığarıp baradı, tüni boyı ayğaylap şıqtım. Erteñine sağat onğa qaray meni operaciyağa alıp bardı . Hirurg meni qarap, basın şayqap , ayağın kesemiz dedi. Medbike mağan qarap : -«Kak jalko, kakoy krasivıy paren'», -dedi . Hirurg oğan wrıstı: -«Etot krasivıy paren', esli eşe na ças opozdali bı, umer bı»,- dedi. -«Tı sam je vinovat, ya skol'ko vremeni lejal» – dep edim, ündemedi. Ukol
berdi, wyıqtap ketippin, bir uaqıtta közimdi aşsam , janımda medbike twr eken: -«Kak Vı sebya çuvstvuete», – dedi. Jatırmın ğoy dedim . Ne bolğanın swradım. Ol aytqısı kelmey biraz twrdı. Sosın ayttı : -« Bir ayağıñızdı kesip tastadı» – dep. Men : – «Onda ömir sürgim kelmeydi, mağan u berip öltirip tastañdar, qalay men bir ayağımmen ömir süremin, sahnağa qalay şığamın?» dep, oybay saldım. Biraz uaqıt sonda jatıp , bir künderi maşinamen poezğa äkelip saldı. Bir stansadan jedel järdem maşinasına auıstırıp , jaralılardı emdeytin gospital'ğa äkeldi . Sonda men bir jılğa juıq jattım. Ayağıma üş operaciya jasadı , közime de jasadı . Bir ayağıma protez salıp berdi . Äyteuir janım aman . 1945 – jılı 20- mayda Almatığa keldim.

Alğaşqı mahabbat
1948 jılı men konservatoriyanıñ üşinşi kursın bitirdim . Jazğı kanikulda Nwrğisa Tlendievtiñ Almatı oblısı Alaköl audanında
bir tuısqandarı bar eken. Solar arqılı sol jaqqa koncert qoyuğa baratın boldıq . Nwrğisa dombırada oynaydı , eki jigit , bir qız dombıramen öleñ aytadı . Gastrol'men jürip , audannıñ barlıq eldi mekenderin aralap şıqtıq . . Bir ayday audandı gastrol'men aralap, Lepsi degen stansağa keldik. Lepsi ol kezde Börlitöbe audanınıñ ortalığı bolatın . Sonda raykomnıñ üşinşi hatşısı bolıp Mwqan Tölebaev qızmet etedi eken. Sol üyge tüsip äñgimeleskende , Mwqañ mağan : – «Osı audanda öziñniñ tuısqandarıñnıñ bir balası bar, 8-şi klassta oqidı . Dombıra tartadı, azdap öleñ aytadı, önerge jaqın . Sen sol balanı alıp ketseñşi . Äytpese, ol eki jıldan keyin mektepti bitiredi, sosın onı äskerge alıp ketedi . Onıñ äke-şeşesi , qartayıp qalğan adamdar, onı oquğa jibermeydi ğoy . Osında balıqşılardıñ arasına qosıp jiberedi ğoy»- dedi. – «Jaraydı, tıñdap köreyik»,- dedim .
Erteñine tañerteñ twrsam , bir sarı bala otır, qolında kişkentay qoldan jasalğan dombırası bar. Öleñ aytasıñ ba dep swradıq . Aytamın deydi. Tıñdap körip edik , öleñ ayta almaydı eken.
Dombıra tartamısıñ dep swradıq . Kişkentay dombıramen tartamın deydi. Tartqızıp körip edik, ağızıp bara jatqan joq, biraq azdap tarttı. Nwrğisağa : – «Sen muzıkal'nıy uçilişege dombıradan sabaq berip jürsiñ ğoy, mına balanı küzde klasıña alıp, dombırağa üyret»- dep edim , ol kelisti . Ol bala – ataqtı kompozitor E. Rahmadiev edi … Mwqan tağı da bir tilek bildirdi. Alpıs şaqırım jerde, Balqaş köliniñ jağasında Ülgi degen kolhoz bar, soğan barıp , koncert qoyuımızdı swradı . Ülgige kelip, bir üydiñ aldına toqtağanımızda esiktiñ aldında közi tostağanday, ädemi, swlu bir qız twr eken . Oypırmay, osı qwmnıñ arasında da osınday qız bar eken- au , dep oyladım . Söytip , twrğanda , Nwrğisa ayttı : – «Bwl qızdı men bilemin, JenPI de , törtinşi kursta oqidı. Tärbieli, qarapayım, tärtibi de jaqsı , näzik jandı qız, şamañ kelse osıdan ayrılma»,- dedi. Mwqannıñ äkesiiñ üyine tüskenbiz. Sol üyde şay işip otır edik, bir uaqıtta sol üyge bağanağı qız keldi. Menimen söylesken joq, Nwrğisamen söylesip otırdı. Nwrğisağa : – «Ağa siz mwğalimsiz ğoy, osında kelip qalğan ekensizder , bizdiñ üyge kelip şäy işiñizder , dep şaqırıp ketti . Bardıq , auıldıñ şetine qaray ejeptäuir üyleri bar eken . Bizdi törgi üyge kirgizdi . Ol jaqtıñ masası qalıñ boladı, sondıqtan üyleriniñ esik-terezesin masadan qorğap, qarañğılap qoyadı. Sonda äñgimelesip otırdıq. Bir uaqıtta bölmege älgi qız kirip, tösektegi körpelerdi audarıp-
töñkerip birdeme izdey bastadı. Bizdiñ közimiz qarañğığa kişkene üyrenip qalğan, men bärin körip otırmın. Bir uaqıtta şıday almay, qızdıñ qolınan wstay alıp, özime qaray tartıp , betinen süyip aldım. Qız ayqaylağan joq. Bosağannan keyin ündemey esikten şığıp ketti . Ol üydiñ jalğız eşkileri bar eken , sonı soyıp, bizdi şaqırıp otır eken. Ağa, jeñgesi KazPI- de sırttay oqidı eken , Almatığa ketipti. Üyde, şeşesi, jienderi bar . Tamaq pisken soñ , qolımızdı juuğa dalağa şıqtıq . Älgi qız meniñ qolıma su qwydı. Dastarhanda äñgimelesip otırğanda, qızdıñ tuısqandarı söz qıldı : – «Bwl qız eşkimniñ qolına su qwymauşı edi, mına jigittiñ qolına su qwydı ğoy»,- dep . Ol üyden şığıp, kolhozdıñ bastığı Mwqannıñ inisi eken, sonıñ üyine bardıq. Mwqan bir ay boyı sol üyge kelip-ketip
«Birjan – Sara» operasın bastap jazıp jür eken . Älgi qızğa , keşke bizdiñ koncertke jeñgeñ ekeuiñ keliñder dedim . Ekeui keldi . Koncert bitkennen keyin , jeñgesiniñ üyi auıldıñ şetinde eken, üyine şay işip ketiñder dep şaqırdı. Sol üyde üşeumiz şay işip äñgimelesip otırdıq . Jeñgesi , özen jaqqa barıp qıdırıp qaytuğa şaqırdı . Endi birer sätten keyin äldebir sıltaumen jeñgesi bizdi oñaşa qaldırıp ketti . Men qızğa söz sala bastadım : «Men seni körip wnatıp qaldım, senimen qosılğım keledi . Osığan kelisesiñ be?», – dep swradım. –«Bir körgennen be? » -dedi . – «Bir körgennen de jaqsı körip qalatın boladı ğoy» . Tağı da : – «Sen meni körgende eşteme oylağan joqsıñ ba»?,- dep swradım. – «Kim biledi, oylağan şığarmın»,- dedi. Söytip , ekeumiz kelisip, üyge qaytıp keldik . Sodan qaytıp kettik . Qoştasıp şığarıp saldı . Almatığa keldik . Sabaq bastalıp ketti. Keterde aytıp ketkem : -«Qırküyekte Almatığa kelgeniñde , meni koncertterden tauıp alarsıñ», – dep . Qırküyek , qazan ötti, ol qızdı koncertterden körmedim. Baqıt Qoyşımağambetov ekeumiz , onıñ ağasınıñ üyinde twratınbız. Qaraşanıñ basında Baqıt üylenetin bolıp , basqa üy izdey bastadım. Sol künderi jeñgemniñ Beysen degen inisi üyge kelip, söylesip otırdıq. – «Sen Ülgide twrdıñ ğoy, Nwripa degen qızdı bilemisiñ?» , dep swradım. Jaqsı bilem, ol qızben mektepte birge oqıdıq . Özi pañ qız, eşkimdi mensinbeydi , dedi.
«Onda sen JenPIdiñ jataqqanasına barıp , sol qızben söyles. Beken ağa jiberdi dep ayt. Ekeuiñ Almatıda kezdeseyik dep kelisipsiñ- der ğoy, ol kisi birdeme bolıp qaldı ma dep, mazasızdanıp jür», depti. Ol : – «Eşteme de bolğan joq, onşa kezdeskim kelmey jür»- depti. Beysen: -«Sen onıñdı qoy, bir eki künde men seni üyine ertip aparıp söylesti- reyin, odan keyingini özderiñ biliñder»,- depti. Keletin küni dastarhan dayındap qoydım. Beysen ertip keldi . Amandasıp , söylesip otırdıq .
- Nwripa , bwnıñ qalay , meni tauıp al degenim qayda ?, degenimde :
- «Nege men tauıp aluım kerek, jigittiñ özi tauıp almaytın ba?»- dedi. Endi qalay birge twratınımızdı oylanayıq , ekeumiz de studentpiz, oquımızdı jalğastırayıq . Mağan twrmısqa şığuğa kelisesiñ be?»- dep edim, ol ündemey qaldı . Kelisseñ men päter izdeuim kerek , dep edim. – «Jaraydı, öziñiz biliñiz» ,- dedi . Sodan eki üş kün päter izdep , Bas arıq ( qazirgi Abay ) köşesinen bir jer üy tauıp qoydıq . Eki künnen keyin Baqıt ekeumiz kelisken jerden Nwripanı tosıp alıp, janında joldas qızı bar, jer üyge alıp keldik. Üyde şeşem dastarhan jayıp, dayındalıp otırğan. Üyge kirerde apam Nwripağa : – «Qarağım , oñ ayağıñmen bosağanı atta» – dep , kirgizdi.
Sol künnen bastap ekeumizdiñ ömirimiz birge boldı. Nwripa bilikti, jwmsaq jan edi. Üyge tuıstarımız, oquşılarım kelgende, qabaq şıtpay barlığın sıylap jiberetin .
Bir jıldan keyin Nwripa bir wldı düniege äkeldi. Biraq, jañağı jaman üyden suıq tiip, bir jetiniñ işinde qaytıs bolıp ketti. Odan keyin tağı bir wldı bolıp, onıñ atın Maqsat dep qoydıq , eki jıldan keyin tağı bir wldıñ atın Bekzat qoydıq. Üş jıldan keyin bir qızdı boldıq . Atı – Ardaq, odan keyingi qızdıñ atın «Aida» dep qoydıq. Mine, bizdiñ janwyanıñ qwramı sol kezde osınday boldı …
1951- jılı konservatoriyanı bitirgen soñ, meni Memlekettik filarmo -niyağa jiberdi. Konservatoriyada jartı stavka jwmıs berdi , sonımen qatar, Qazaq radiosında da änşi bolıp jwmıs istep jürdim. 1955 jılı Qazaqstannıñ eñbek siñirgen artisi atağın berdi . 1956 jılı meni vokal kafedrasınıñ meñgeruşisi etip tağayındadı. 1956-1992 jıldarı üzdiksiz sol kafedranı basqardım. Köptegen oquşılarım türli ataqtarğa ie boldı. Meniñ atım qalıñ jwrtşılıqqa belgili bola bastadı .

Qosımşa derekter Oqıp jürmiz. Kelesi jazda bizdi Panfilov parkindegi koncertke şaqırdı . Italiyadan delegaciya kelgen eken, Kurganov bastap alıp bardı . Koncertte «Dudaray» äni men Rudol'ftıñ ariyasın erkin orındap, ekinşi oktavada «do»-nı aldım . 1-2-şi qatarda otırğan ital'yandar ornınan twrıp ketti . Sodan Kurganov ekeumizdi direktor- dıñ kabinetine şaqırdı . Kurganov olarmen ital'yanşa söylese bastadı. Ol Şalyapinmen birge Italiyadağı ataqtı «La Skala» teatrına şaqırılıp, sol jaqta ital'yan tilin üyrengen.
«Jaqsı tärbielegensiz , dausı qanday ädemi, bwl änşini Italiyağa stajirovkağa jiberu kerek» – dep wsınıs aytıp ketti.

Bir jılı jazdıñ küni Qwrmanğazı orkestrin Rossiyanıñ 40 qalasına gastrol'ge jiberdi. Änşilerden Bibigül Tölegenova ekeumiz boldıq.
Kelesi jıldıñ kökteminen bastap , Ukraina, Belorussiya, Kavkaz, Şeşen, Inguş elderin araladıq . Şeşen eliniñ mädeniet ministri Qazaqstanda tuğan Tutaev degen azamat eken .
Olar vokzaldan bastap jaqsı qarsı aldı. Qalanıñ jaqsı jerlerin, tauların aralattı. Bizdi silap şığarıp saldı.
Elge qaytıp kele jatqanda , jolda tağı bir jerde koncert berdik. Men scenağa şığayın dep twrğanda, elden M. Tölebaev qaytıs bolıptı degen habar kelip jetti . Men «Birjan –Sara» operasınan bir ariya aytayın dep dayındalıp twrğanmın . Ol azamattı qattı silaytın edim, jüregim qattı auırıp ketti. Degenmen ayağına deyin aytıp şıqtım…
Meniñ zamandastarım
Ataqtı kompozitor, dirijer , ğalım – Ahmet Jwbanov
Mäskeudegi studentter bayqauınan keyin , Jwbanov turalı bir jağday bolıp qaldı. Onı köre almauşılar üstinen arız jazıptı. Sondağıları mına konkursanttardı Moskvağa jwmsaq, qımbat vagonmen jiberip , ükimet aqşasın talan-tarajğa saldı ,- degen arız. Tekserip maza bermegen soñ, ol Qazaqstannıñ Qarjı ministri Rımbek Bäyseyitovtiñ qabıldauına baradı. Ministr jaqsı qarsı alıp, oquşılarıñızdıñ
Mäskeudegi jetistikteri qwttı bolsın dep rizaşılığın bildiredi. Sonda Jwbanov : – «Reke, öziñiz bilesiz , bayağıda at jarısı bolğanda , attardı jartı jıl bwrın su bermey, bieniñ sütin berip , sılap-sipap baptaytın . Sonda ğana odan jaqsı bäyge atı şığatın . Men de sol siyaqtı, oquşılarım- dı, koncertmeystrlerdi jarısqa jibergende, mına qıstıñ küni suıq tiip qalmasın, demalıp barsın dep jwmsaq vagonmen jiberip edim. Biraq meni tekserip, maza bermey jatır»- deydi. Sonda ministr : -«Aqa , dwrıs ayttıñız, endi qam jemeñiz, bwnıñ bärin toqtatayın»,- degen eken.
Ol kisiniñ auzı dualı, aytqanınıñ bärine jwrttı sendire de, köndire de biletin. Birde ol kisige mınaday swraq qoyıptı: – Aqa , osı Qwrmanğazınıñ atında 70 şaqtı küy jür, solardıñ keybir- euleri basqa sazgerlerdiñ küyi emes pe eken dep. Ol kisi oylanıp twrıp : -«Qaraqtarım, ana jerde bir töbe, mına jerde bir töbe jasap , töbelerdi köbeyte bergennen ne şığadı, sol töbelerdiñ ortasında bir zañğar tau twrğanı artıq emes pe?»- degen eken …
Kompozitorlar odağı 1939 jılı qwrılğan ğoy. Onıñ birinşi törağası bolıp Brusilovskiy tağayındalğan. Qwramında : Jwbanov , Hamidi , Velikanov , Erzakoviç. Aqañ köp söyley bermeytin , söylese ötkir tildi adam bolatın . Bireuler Aqañnan swrasa kerek: – «Äy, kompozitorlar odağı qwrılıptı deydi ğoy. Sonda kimder barsıñ- dar?» – dese, Ahañ: -«Tört – kekeş, bir soqır barmız», dep jauap bergen .
Kekeşteri : – Hamidi, Brusilovskiy, Erzakoviç, Velikanov.
Bala kezinde äpkesin wzatarda , äkesi qızına jasauın dayındauğa, etikşini aldırıp etik tiktiredi . Aqañ etikşiniñ qalay etik tikkenin
qızığıp qarap otırıp, ol bir jaqqa twrıp ketkende, ötkir pışaqtı alıp qayıstı kese bergende, pışaq tayıp ketip , bir közine tigen .
Ahmet Jwbanov 1967 jılı nauqastanıp qaladı, asqazannan jäne onıñ öñeşke jalğasqan jerinen bir qaterli isik payda bolğan eken. Negizgi em – operaciya jasau . S. Balmwhanov pen S. Nwğımanov aqıldasıp, ol kisini
Mäskeuge, dünie jüzine tanımal professor onkolog Petersonğa aparu kerek dep şeşedi. Ahañdı şaqırıp : – «Bwl otanı täjribeli maman jasağanı dwrıs. Mäskeudiñ bükilodaqtıq onkologiya ortalığında qolı jeñil Peterson degen maman bar. Sol kisige barğanıñız dwrıs boladı, osığan qalay qaraysız?»,- dep swraydı. Ahañ biraz ünsiz otırıp : – «Men sizderge rwhsat bolsa, Krılovtıñ bir mısalın aytıp jibereyin. Añ patşası Arıstan qartayıp jatıp qaladı. Añ aulauğa jağdayı joq bolğan soñ , janınan ötip bara jatqan añdardı şaqırıp alıp, äñgime aytıp beruin swraydı . Osılayşa aldına kelgenderin jep qana kün keşipti. Bir küni janınan ötip bara jatqan tülkige: – «Äy tülki, köñilim jabırqau tartıp twr . Qasıma kelip, äñgime aytıp , bir küldirip ketseñşi», depti . Sonda tülki : «Şaqırğanıñız dwrıs- au . Qarap twrsam, sizge qaray barğan añdardıñ izi bar da , sizden qaytqan izi joq qoy» , degen eken. Men Mäskeuge baruğa jüreksinip twrmın. Onda barıp emdelgen Äuezov, Ismailov aman qaytpadı ğoy. Qoldarıñnan kelse, Petersondı Almatığa şaqırtıñdar. Ne bolsa da, bir Allanıñ qolında, bäri dwrıs bolar dep ümittenemin deydi».

Elge köp tarap ketken bir äñgimesin aytıp bereyin. Äbdilda Täjibaev bir küni üyine qonaqtar şaqırıptı. İşinde Müsirepov, Mwqanov, H. Erğaliev, A. Jwbanov , t.b. bar eken. Qonaqtan qaytarda Hamit, Ahaña : – « Aha , maşineñizde bir orın bar ma?» – dep swraptı. «Bar ğoy Hamitjan. Jür otıra ğoy»- deydi. Olar körşi twradı eken. Kölikke otırğannan keyin Hamit: – «Osı , Aha, siz köpti körgen adamsız ğoy, aqındardıñ eñ mıqtısı kim?» , dep swraptı. Sonda Ahañ: « Äy, Hamitjan-ay, qay aqınnıñ kölik jürgizuşisi akademik deysiñ, eñ mıqtısı sen ğoy» , dep äzildegen eken .

Ahmet Quanwlı Jwbanov (1906-1968) , Aqtöbe oblısı, Temir audanında tuğan, ataqtı kompozitor, dirijer, ğalım . Önertanu ğılımdarınıñ doktorı, akademik, professor. Sankt- Peterburg konservatoriyasın , sondağı öner akademiyasınıñ aspiranturasın bitirgen. Qazaq muzıkası-
nıñ teoriyası men tarihın zertteumen aynalıstı . «Muzıka älippesi», «Qwrmanğazı», «Qazaq halıq kompozitorları», «Qazaqstan halıq kompozitorları», «Ğasırlar pernesi», «Mwqan Tölebaev», «Zamana bwlbwldarı» , «Än küy saparı», «Ösken öner» kitaptarı jarıq kördi . Qazaq muzıkasın, aspaptarın zertteytin ğılımi kabinet, şeberhana, saz bölimderin aştı. Qwrmanğazı halıq aspaptar orkestrin qwrdı , wlı küyşiler turalı ğılımi monografialıq eñbekterin jazdı. «Otanım», «Aq Şolpan», «Bizdiñ el», «Jılqışı», «Lirikalıq än», «Sert», «Qalğanşa qasıq qan», «Moskva», «Maydannan hat», «Qarlığaş», t.b. änderdiñ avtorı . Ahañnıñ «Abay» operası ( Hamidimen birge) Qazaqstan Memlekettik sıylığın aldı. «Tölegen Toqtarov» operasın, «Qwrmanğazı radio-operasın» (Ğazizamen birge) jazğan . «Sarı» attı muzıkalıq p'essa, «Qozı- Bayan» , «Isatay- Mahambet» p'essalarına , «Amankeldi» fil'mine jazğan muzıkası joğarı deñgeyde sanaladı . Lenin ordenimen, köptegen medal'darmen marapattalğan.

Qazaq teatrınıñ qara narı – Qwrmanbek Jandarbekov.
1936 jılı Mäskeude Qazaqstannıñ onkündigi ötetin boldı . Sonıñ aldında bir jıl bwrın Temirbek Jürgenov (Ministrler keñesiniñ törağası) Qwrmanbekti, Qanabekti, Küläştı şaqırıp alıp: – «Onkündik öteyin dep jatır, soğan aparatın qazaqşa operamız joq, tez arada jazıp şığatın kompozitor bar ma?», dep swraydı. Olar : – «Ukrainadan kelgen Ivan Kocyuk degen bar, ol tez jaza almaydı. Osında Sankt-Peterburgtıñ konservatoriyasın biıl bitirip kelgen , qazir muzıkal'nıy uçilişede mwğalim bolıp jürgen Brusilovskiy Evgeniy Grigor'eviç degen jas kompozitor bar, sol jazuı mümkin»,- deydi. Erteñine odan , Qazaqtıñ 100-300 änderin osı üşeui sizge aytıp bersin, bir qazaqtıñ operasın qısqa uaqıtta jazıp bere alasıñ ba?, dep swraydı. Sonda Brusilovskiy : – «Eger änderdi aytıp beretin bolsa, jazıp köreyin», -dep jauap beripti. Törteuin Ministrler Keñesiniñ demalıs üyine ornalastırıp , alañsız
jwmıs isteuge jağdayların jasap beredi . Olar qızu jwmısqa kirisip, üş -tört aydıñ şamasında «Qız Jibek» operasın jazıp şığadı.
Sonımen , Mäskeude onkündik «Qız -Jibek» operasımen aşıladı. Osı arada bir qızıq jağday boladı . Temirbek sahnanıñ sırtında qalay bolar eken dep mazasızdanıp jüredi . Qwrmanbek – Bekejannıñ ariyasın orındauşı. Opera qoyılatın küni Qwrmanbektiñ tamağı auırıñqırap qaladı, dem alısı naşarlaydı . Sodan opera bastaladı, zalda Keñes
ükimetiniñ basşıları otır. Qwrmanbektiñ kezegi kelip , Bekejannıñ ariyasın bastap, dausın sozıp aytatın jerine kelgende, dauısı jetpey qalıp, «ha-ha-ha» dep aytıp jibergen. Opera bitken soñ Temekeñ aşulanıp : – «Sen oñbağan bärin büldirdiñ, seni jwmıstan quamın», -dep aşulanadı. Qonaqüyge kelgen soñ : – «Mınanı Almatığa qaytarıñdar , közime körinbesin» , dep wrsadı. Erteñine Qwrmanbek «Pravda» gazetin bölmesine alıp kelip oqısa, onıñ «ha-ha-ha» dep külgenin keremet etip körsetken: – «Bekejannıñ ariyasın qalay türlendirip jibergen, bwl opera salasında jaña bir ädemi qwbılıs boldı . Qanday ğalamat akter, sonday jerde Jibektiñ janına qattı tiiu üşin, külki ğıp renjitip jiberu üşin, solay aytqan» , – dep jazğan. Qwrmanbek gazetti alıp , onıñ nömirine keledi. Temirbek vannada juınıp jatır eken, jwbayı : – «Kir, joğarı şıq» – dep iltipat körsetipti . Bwlar da gazetti oqığan eken ğoy dep , köñildenip otıradı . Temekeñ juınıp şığıp, Qwrman- bekke qaramay, äyeline şay dayında dep, basqa bölmege kirip ketipti. Şäy işip otırğanda Qwrmanbek: – «Temke, keşe qayt dep ediñiz, men mına balam Bolattı alıp qaytayın desem , qarjı jağı tapşı bolıp twr»,- deydi. Temirbek: – «Sen qaytpaysıñ, ana gazetti oqıdıñ ba, sağan sıyaqı bereyin dep otırmın»- dep , basqa bölmeden esepşisin şaqırıp alıp, 3000 som (rubl') aqşa jazdırıp beripti. Qwrmanbek quanıp, bölmesine kelip, jwbayı Şaranı GUMğa ertip aparadı. Şara GUM -nan bir kök qaraköl ädemi tondı körip qızığıp jüredi eken. Satuşılar , ton bitip qalıp edi deydi . Qwrekeñ direktorğa kirip, mına kisi Keñes Odağına belgili Şara degen bişi edi, degende , vitrinadağı tondı alğızıp beripti. …Qwrmanbekpen Almatı konservatoriyasında köp jıldar boyı birge qızmet istedim . Zamandas, joldas , ağalı-inili , sırlas boldıq. Qwrmanbek üş ret üylengen: – Zura, Şara, Şolpan. Belgili akter Qapan Badırovpen (dostarı «qara ayu» dep ataydı eken) ekeui dos bolğan. Sol dosı, bir swlu qız bar , sonımen tanıstırayın deydi ğoy . Sodan Şaramen tanısıp, onı kinoğa aparıp jüredi . Birin-biri wnatıp , Qwrmanbek: – «Al endi qosılayıq» dep, birneşe ret aytsa da , qız ündemeydi . Endi ne isteymin dep jürgende , joldastarı oğan mına Semeyde bir swlu qız bar. Şara könbeytin bolsa, sonımen tanıstırayıq depti . Qwrmanbek poezge bilet alıp, Şaranı 28 –şi parkke kezdesuge şaqıradı : – Sen jauabıñdı aytpadıñ , älde meni jaqsı körmeysiñ be?. Onda şınıñdı ayt , men mına Semeyge jüreyin dep otırmın, sonda bir qızben tanısayın dep edim» , deydi . Şara jılap: – «Men sizdi jaqsı köremin , biraq meni ayttırıp qoyıp edi» , depti . – «Onda men seni alıp qaşsam, könesiñ be? , dep swrasa , «jaraydı» dep kelisimin beripti . Onda men tüngi sağat birde baramın , sen aulanıñ qaqpasınıñ esigin jäne bölmeñnin terezesin aşıp qoyarsıñ», dep ekeui kelisedi . Tün ortasına qaray janına Qapandı ertip alıp ( ol tığırşıqtay, qara küştiñ iesi eken), Şaranı şığarıp alıp, ertip ketedi . Onı atastırğan wyğır jigiti körşi üyde twradı eken . Olar seziktenip , qızdı ünemi añdıp jürgen ğoy . Solar bilip qalıp , arttarınan ayqaylap qualaydı . Sonda Qapan: – «Sender jüre beriñder, men bwlardı bögey twrayın» deydi . Qualap kele jatqan wyğırdıñ üş jigiti eken, Qapan ekeuin wrıp jıqqanda, üşinşisi qaşıp ketipti …
Qwrmanbek (1905-1973) Oñtüstik Qazaqstan oblısı, Sayram audanında tuğan , änşi, akter , wstaz , rejisser , wlttıq käsibi teatr öneriniñ negizin saluşılardıñ biri . Taşkent pedagogikalıq uçilişesin , Mäskeu Bükilodaqtıq kinematografiya institutınıñ akterlik bölimin , Memlekettik teatr öneri instituttarın bitirgen. Qazaq drama, Opera jäne balet teatrlarında qızmet etti , körkemdik jetekşi , bas rejisser boldı . Ömiriniñ soñğı jıldarında Almatı konservatoriyasında wstazdıq etti , professor . «Eñlik-Kebek», «Qaragöz», «Bülinşilik» spektakl'derinde bastı rol'derde oynadı . Äuezovtıñ «Qaragözin», Gogol'dıñ «Üylenu» , Şaninnıñ «Şahta» spektakl'derin sahnaladı . . Qazaq operalarına arqau bolğan halıq änderin swrıptauda Evgeniy Brusilovskiyge kömek körsetip , twñğış qazaq operaların jazıluına ıqpal etti . Bekejan , Tarğın , Jalbır, t.b. partiyalardı orındap, änşilik, akterlik şeberligin är qırınan tanıttı. Äsirese , Bekejannıñ
qiınnan jol tabar ayla -täsilderin , ötkir de qızba minezimen qayşılıqqa tolı işki jan düniesin, san türli boyaumen aşıp , äserli somdadı. Rejisser retinde «Qız-Jibek», «Er-Tarğın», «Abay», «Gvardiya alğa», «Birjan-Sara» , «Karmen» , «Nazugum» , operaların qoydı . «Qwrmet belgisi» , «Eñbek Qızıl Tu», «Lenin» ordenderimen marapattalğan .

MWQAN TÖLEBAEV – QAZAQ SAZGERLERİNİÑ KLASSIGİ
Mwqan 1913 jılı bwrınğı Taldıqorğan oblısı, Balqaş köliniñ jağasındağı «Qaraşığan» degen jerde tuğan. Eñbek jolın «Ülgi» kolhozında esepşi bolıp bastağan. Äkesi Tölebay öner jolın qumağan, biraq şeşesi Täjibala sözge şeşen, suırıp salma aqındığı, änşiligi de bolğan desedi. Osılayşa jastayınan än men jırdı estip ösken. 1934 jılı el işindegi önerli jastardı Almatığa sletke şaqırğanda, Mwqan da keledi. Arnayı komissiya iriktep, tañdap, birazın Mäskeuge oquğa jiberedi. B. Dosımjanov, K. Kenjetaev, Ş. Beysekova, R. Elebaev, M. Tölebaev, Ä. Bazanov, t.b. Çaykovskiy atındağı konservatoriyanıñ janında wlt respublikalar üşin aşılğan dayındıq studiyalar boldı. Sol jerden bilim alıp, keyin konservatoriyağa tüsetin . Men de sol jerde oqıdım. Mwqañ alğaşqıda sonda oqıp, änşilikke üyrenip jüredi. Ädemi, jwmsaq tenor dauısı bar edi. Biraq keyinirek ökpesinen auırıp, kompozitorlıq klassqa auısadı . Men birinşi kursqa barğanda, ol kisi törtinşi kursta oqıp jür eken. Qalay tanısqanımızdı joğarıda aytıp ketkenmin. Ökpesin 1941 jılı soğısqa barğanda suıqtan qabındırıp alıp , elge qaytqan . Keyin sol auruı asqınıp , elu jasında qaytıs boldı . Meniñ Mwqan degen ağam Ülgi kolhozın dağı mekteptiñ
direktorı boldı, ekeui aralasıp twrğan. Sol mektepke qalay qara pianino äkelgenin, sol jerde ataqtı «Birjan-Saranıñ» keybir notaların jazğanın auıldıñ adamdarı aytıp otıruşı edi. Keyde dombıramen, birese pianinomen birdemeni tıñqıldatıp tartadı eken de, qağazına jazıp qoyadı eken. Aqırı , 1946 jılı «Birjan-Sara» qoyıldı, bwl qazaq operasınıñ alğaşqı tuındılarınıñ biri boldı. Sodan beri osı uaqıtqa deyin 69 jıl boyı sahnadan tüspey keledi. Operanıñ alğaşqı atı «Birjan sal» bolatın. Külaş Bäyseyitova alğaş ret Saranıñ partiyasın orındadı . Sol kisiniñ wsınısı boyınşa 1947 jılı operanıñ atı «Birjan-Sara» bolıp özgertildi. «Birjanda» , «Qız –Jibekte», «Abayda» halıq änderi köp deydi . Mwqañ halıq änderin ala otırıp, olardı öz keyipkerlerine baylanıstı türlendirip, jaña qırlarımen jandandırıp jibergen. E.Brusilovskiy, Tölebaev, Jwbanov, Hamidi halıq änderin paydalanğanda, körermenderdiñ operağa degen qızığuşılığı, tüsinuşiligi, qwmarlığı jaqın bolsın, qazaq körermen-
deri operanı qalay qabıldaydı, köpşiliktiñ köñiline jol taba ma, tappay ma? , degen oydan tuğan ğoy dep oylaymın.
«Birjan-Saranı» alğaş sahnağa qoyğan Qwrmanbek Jandarbekov. Bastı ro'derde K. Bäyseyitova, B. Dosımjanov, Ä. Ümbetbaev, Ş. Beysekova oynadı. Opera birden halıqqa da , mamandarğa da wnap, jwrttıñ ıqlası- na bölendi . 1948 jılı Mäskeuden komissiya kelip, opera Stalindik sıylıqqa layıqtı dep bağa berdi . 1949 j. alğaş ret sol sıylıqtıñ laureatı atandı.
Keyinirek , E. Brusilovskiydiñ «Jasa Qazaqstan» kantatasına, Afanas'evtiñ skripkağa arnap jazğan koncertine , Q. Qojamiyarovtıñ «Rizbangül» degen simfoniyalıq poemasına Stalindik sıylıqtar berildi. Mwqañnıñ eñbekqorlığın , özine degen jauapkerşiligin aytıp keteyin. Densaulığına baylanıstı Mäskeudiñ konservaratoriyasın arı qaray oqi almay , elge qaytıp kelgen. Ataq-abıroyğa bölenip, laureat atanğan adam, qaytadan 1947 jılı Mäskeuge barıp, 1951 jılı kompozitorlıq klası boyınşa bitirip qayttı.
Mwqañ elge kelgen soñ , Qwrmanğazı orkestriniñ dirijeri , Qazaqstan kompozitorlar odağınıñ törağası , Almatı memlekettik konservatoriya- sında wstazdıq qızmetter atqardı . Biraz änder jazdı :
- «Besik jırı» , «Soq baraban» , «Jorıq» , «Semser» , «Kesteli oramal», «Tos, meni, tos» , «Men kördim wzın qayıñ qwlağanın» , «Aqmaral, swlu erkem-ay», «Jastar val'sı» , t. b.
… 1948 jıldıñ bir küni M. Tölebaevtıñ üyine bardım . Eki etajdı üyde Märiyam degen jwbayı men inisi bar eken . Ol kisi birdeme jaqpay qalsa ündemey qalatın, sol ädetimen twnjırap otır eken . «Mwqa, ündemey qalıpsız ğoy , birdeme wnamay otır ma?», dep swradım. «Äy , aytpa, birdemeni jazasıñ, sonı şığaratın adam joq. Men bir kantata jazıp edim, orkestr, hor, tağı bir aqınnıñ röli bar . Sol aqındı aytatın bir tenor tabılmay twr», dedi. «Mwqa , tenor tolıp jatır ğoy, Umbetbaev, Dosımjanov, tağı basqalar bar ğoy», dep edim . – «Joq, olar jaramay twr ğoy», dedi . «Nege jaramaydı», dep edim : -«Umbetbaev pen Dosımjanovtıñ dauıstarı jaqsı ğoy, aqındı aytu üşin zor , keñ kölemdi, ekpindetip aytatın dauıs kerek bolıp twr», – dedi . Sodan oylanıp twrdım da :
«Mwqa , sol aqınnıñ partiyasın köruge bola ma», dedim . Boladı, mineki qaray ğoy dep qolıma berdi . Muzıkasın da , sözin de jazıp qoyğan
eken, aldımen sözin oqıp aldım , sosın änin qaradım. Birinşi jäne üşinşi bölimderi Isa Bayzaqovtıñ jeldirmesiniñ jolımen jazılğan eken . Ortanşı bölimi öte keñ , diapazonı joğarı dauıstı tenordı kerek etedi eken . Bayqasam, meniñ dausım jetetin siyaqtı . Mwqaña : – «Siz muzıkasın oynasañız, men aytıp körsem qaytedi?», dep edim, jaraydı dedi. Biraq, ol mınau jaqsılap aytıp şığadı dep oylağan joq . Sebebi, birinşi kupletinde dem alatın jeri joq, demalmay tegis biraq aytıp şığu kerek eken . Men soğan säykes keleyin dep, sol tekistige erip otırıp bir demmen aytıp şıqtım . Kupletti bastap , ortasına kele bergende men keñ , ülken dauıspen kün jarqırağanday, dauısımdı sozıp ayttım. Mwqañ külimsirep, ornınan twrıp, qolın şapalaqtap, meni qwşaqtap , riza bolıp qaldı : – «Seni bilmey jür ekenmin ğoy , dausıñ ösip qalğan eken , mağan kerek aqınnıñ dausın jaqsı aytıp şıqtıñ» , – dedi . – «Mwqa, men äli oqıp bitirgen joqpın ğoy , tekstin de üyrengen joqpın» ,- dep edim. Eşteme etpeydi, üyrenesiñ . Erteñ sağat onda teatrda repeticiya . Orkestr , dirijer boladı, soğan kel» ,- dedi . Men : – «Mwqa mağan tekstin, muzıkasın beriñiz, men konservatoriyaña barıp, sözin jattap, änin qaytalap üyrenip keleyin»,- dedim . Ekeumiz dalağa şığıp qoştasıp, men konservatoriyağa kettim. Bir klasstı alıp, keşke deyin üyrenumen boldım. Üyrenip alıp, üyge kelip, ağa-jeñgeme aytıp edim , olar jaqsı bolğan eken dep , keşki tamağımdı berip , tösegimdi salıp berip jağdayımdı jasadı .
Erteñine teatrğa kelsem , zalda Mwqan Tölebaev otır eken, sahnağa orkestr ornalasıptı.
Mwqaña amandasıp , janına kelip otırdım . Sahnağa bir ülken kisi şığıp, zalğa qarap «Mwqaşa» dedi. Ol Stolyarov degen Mäskeu
konservatoriyasınıñ bwrınğı direktorı eken. Bir jağdaylarmen Almatığa auıstırğan eken . Orkestrde bas dirijer bolıp jür eken . Ol zalğa qarap : – «Mwqaşa», 4-5 künnen keyin koncert boladı, al osı uaqıtqa deyin aqınnıñ partiyasın aytatın änşi joq , bwl qalay boladı?»,- dep swradı . Mwqañ : – «Bar , mine janımda jas änşi Jılısbaev otır , aqındı osı aytadı»,
dedi . Stolyarov: – «Kim, mına jas bala ma? , onda sahnağa şıqsın», dedi . Men oğan : – Eger ayta almay qalsam , Tölebaev ekeumiz ajırasıp ketemiz , men
birinşi kupletin ayta bastağanda , siz azdap muzıkamen kömektesip jiberiñiz, dedim . Jaraydı dedi . Sonımen bastalıp ketti, muzıka oynadı, hor ayttı . Orkestr oynap jatır, bir uaqıtta men aytatın muzıka bastalıp ketti . Dirijer mağan dayındal , dep qolımen belgi berdi. Men birinşi kupletti bastap qattı dauıspen aytıp şıqtım. Kuplettiñ ayağında «igigay-kök, igigay-kök, igigay au-kök»,- dep sozıp aytatın jeri bar edi, onı da ayttım. Sodan keyin hor ayttı, muzıka oynadı . Bir kezde ortañğı bölimdi aytar kezde , ol muzıkanı toqtatıp qoyıp mağan kelip ayttı : – «Alğaşqı kuplette muzıka qazaqtıñ keñ dalasınıñ beynesin , halıq- tıñ beynetin , qiın hal -jağdayların körsetti , odan keyingi bölimde kün jarqırap şığıp : –Al mine, köziñdi sal , qanday dala,
–Aynala gülge oranğan sändi qala, dep , aspanda kün jarq etken sezimdey bolıp aytıp şıqtım . Sodan keyin hor , men soñğı bölimin aytıp berdim . Sonda älgi dirijer: – «Molodec mal'çik» dep, qolımnan aldı . Ülken koncertte sol aqınnıñ kantatasın aytıp berdim. Halıq riza bolıp qwttıqtap jattı, solardıñ işinde Ahmet Quanwlı qolımdı alıp qwttıqtadı . Sonda Jwbanovtıñ aytqanı bar : – «Bwl kantata tek Jılısbaev üşin jazılğan siyaqtı , mwnı odan basqa eşkim aytpay-aq qoysın», – dep. Aytqanınday , sol kantatanı menen basqa eşkim aytpadı. Mäskeuge onkündikke barğanda da koncert osı kantatamen aşılıp otırdı . Mwnda erekşe bir mäsele bar , bwl kantata Mäskeude jazıldı ğoy. Tekstinde mınaday bir joldar bar : «Toyğa toy, jarığına bölengendey , Jwldızı Moskvanı qaynatadı». Keyin mwnı sahnağa şığarmay qoydı ğoy. Biraq körermen bwl kantatanı jaqsı qabıldadı. Soğan baylanıstı jañağı eki jol : – Qara Ertis jarığına bölengendey, – Jwldızı astananı qaynatadı, dep özgertip, sahnağa şığardıq .
Qazaqtıñ älemge äygili bwlbwlı – Küläş (Gülbahram) Bäyseitova
Külaş Jasınqızı (1912-1957) Almatıda tuğan , qazaq opera öneriniñ negizin saluşılardıñ biri , asa körnekti qazaq änşisi . Äkesi Jasın auıl
aymaqtıñ belgili änşisi bolğan körinedi . Bala kezinen äkesinen estigen än jırlardı aytıp jüredi . Körkemönerpazdar üyirmesine qatısıp jürip , änşilik darınımen közge tüse bastaydı. Alğaşqıda Qazaq drama muzıkalıq teatrına qabıldanıp , biraz rol'derdi jaqsı orındağan . 1933 jılı Qazaq muzıka studiyasına (Qazirgi Qazaq opera jäne balet teatrı) halıq önerpazdarı qatarında qabıldanadı . Onda änşilik orındauşılıq talantı , bar bolmısımen jarqıray aşıldı. «Ayman-Şolpandağı» – Ayman, Maylinniñ «Şwğasındağı» – Şwğanıñ , äsirese
«Qız-Jibektegi» – Jibek beynesi qazaq opera önerindegi erekşe este qalarlıq röl'der boldı . Jibek beynesi Külaştıñ boyında twnıp jatqan änşilik, artistik önerdiñ şeksiz mümkindigin tanıtıp , onı dañqqa böledi . «Qazaqtıñ bwlbwlı» atandı . «Jalbırdağı» -Hadişa , «Er – Tarğındağı»- Aqjünis , «Altın astıqtağı» -Ayşa, «Gvardiya alğadağı» – Sayra , «Tereñ köldegi»- Rauşan, «Bekettegi»- Zere, «Abaydağı» -Ajar, «Birjan-Saradağı» – Sara beynelerin somdağan Küläş , öziniñ orındauında şeberliktiñ şırqau şıñına köterildi . Klassikalıq spektakl'derde: «Evgeniy Onegindegi» – Tat'yana , «Daisidegi» -Maro , «Çio-çio-sandağı» – Batterflyay siyaqtı bastı partiyalardı orındadı . Memlekettik sıylıqtıñ laureatı , Eñbek Qızıl Tu , medal'darmen marapattalğan . 24 jasında KSRO -nıñ halıq artisi atağın aldı. Onday ataq 1936 jılı birinşi ret Odaq boyınşa altı- aq adamğa berilgen : – Stanislavskiy , Nemiroviç- Dançenko, Barsova, t.b. Küläş sol altaudıñ bireui boldı . Kelesi jılı deputat boldı. Halqı alaqanına salıp ayalap jürdi . Külaştıñ talanttılığı sonday, sahnada twrıp aytqanına, zaldağı halıq şınayı senip otıratın. Sahnadağı
oqiğalarğa oray , talaylar quanıp nemese jılap otıratın . «Qız – Jibektegi» Tölegen öldi degennen keyin, Jibek – Küläş jartastan qwlaydı ğoy, sonda zalda otırğan körermender Küläş şın ölip qaldı degen jağdayğa keletin . Onıñ egilip, solqıldap jılap twrıp aytqan äni sendirmey qoymaytın. Küläştıñ änşilik qana emes, akterlik öneri de joğarı bolatın . Şın mäninde ol wlı änşi, äri aktrisa edi . Onıñ sahnada oynağan oyını , salğan äni , orındağan ariyaları möldir, taza edi. Keyipkerlerdi halıqqa tolıq jetkizip, janına siñirip orındaytın. Ärbir sözi zalğa anıq estiletin . Dauısı sıldırlap twratın, swlu , joğarğı deñgeyge jetetin. Keybireulerdiñ dauısınıñ eñ tömengi nemese eñ joğarğı notaları şıqpaydı , şıqsa da boyauı kedey boladı . Al Küläştiñ dauısınıñ barlıq registri birdey äsem şığatın . Söyle- gen söziniñ özinde qwlaqta bir mäñgi orın tepkendey üni bar bolatın . Änşi boluımen qatar , ol ülken aktrisa edi , ol turalı äli tolıq aytılıp , jazılğan joq . Ökinişke oray, mezgilsiz, qayğılı jağdayda qaza boldı. Qwrmanğazı orkestrimen birge Qıtayğa gastrol'dik saparğa jüreyin dep twrğanda, onı köre almaytındar üstinen
arız jazğan . Arızdı qarağan bilik ornındağılar , onı älgi sapardan alıp qalğan , özin qabıldamay qoyğan . Mäskeuge barsa , olar da qabıldamaydı . Keñes odağına, älemge atağı jayılğan Külaş soğan namıstanıp , qapalanğan boluı kerek. Qayğılı jağdayda, Mäskeude, «Pekin» qonaqüyinde qaytıs boldı. Qızğanıştıñ , köre almauşılıq- tıñ qwrbanına wşıradı .

Darındı bauırım – Ermek Serkebaev
Ermekpen köp aralastım . Birge oqıdıq, bir mwğalimnen sabaq aldıq. Oqu bitirgennen keyin ol Opera teatrına ketti , meni filarmoniyağa jiberdi . Ermek jas kezinde skripkanı üyrenip , oynağan eken . Onıñ jas kezinen muzıkalıq sauatı bolğan soñ , onıñ ösu jolı sätti jäne de tez boldı . Dauısı da erekşe , bariton. Onıñ orındağan partiyaları joğarı deñgeyde , talanttı bolıp şığıp jattı . Änşiligimen qatar , artistigi de ğajayıp edi . «Abaydağı» Abaydı somdauı, «Pikovaya damadağı» Knyaz'dıñ roli , «Evgeniy Onegindegi» Onegindi sonday süykimdi, jaybaraqat , basqa da partiyalardı oydağıday orındap , halıqtıñ jüregine jetkize bildi . Ermektiñ orındağan partiyalarınıñ işinde közge tüsip, joğarı köringen «Svad'ba Figarodağı» Figaronıñ ariyası . Sosın «Traviatadağı» Lermanıñ partiyasın somdadı, Rigolettanı oydağıday etip şığardı. Sonımen qatar ol jeke änşi retinde , kinofil'mderde , toqtausız eñbek etti. Sonıñ arqasında KSRO nıñ , Qazaq KSRniñ halıq artisi, Socialistik Eñbek Eri atağın aldı. 1926 jılı Petropavlovsk qalasında tuğan . Almatı muzıka uçilişesinde skripka klası boyınşa oqığan, Almatı memlekettik
konservatoriyasın bitirgen . Onıñ repetuarında qazaqtıñ halıq änderi, estradalıq , kameralıq änder, romanstar , TMDnıñ , Batıs Evropa kompozitorlarınıñ än romanstarı boldı . Biraz fil'mderge : «Bizdiñ süyikti däriger», «Än qanatında», «Taqiyalı periştege» tüsken . Köptegen festival'dardıñ laureatı, Qazaq KSRi, KSRO Joğarğı Keñesiniñ deputatı boldı. 1977 jılı koncerttik orındauşılıq şeberligi üşin – KSRO Memlekettik sıylığın alğan . Soñğı jıldarı Qazaq wlttıq konservatoriyasında wstazdıq etti .
Eki ret «Lenin» ordenimen , «Eñbek Qızıl Tu», «Oktyabr' Revolyuciyası» ordenderimen marapattalğan .

Şabal Beysekova
Şabalmen opera teatrında qızmettes boldıq . Köptegen opera partiya- larınıñ alğaşqı orındauşılarınıñ bireui boldı . Halıq änderin de ğajap dauısımen naqışına keltirip orındaytın . Qazaq opera jäne balet teatrınıñ jaña ğimaratınıñ aşılu saltanatına arnalğan koncertte , teatr sahnasına twñğış ret şığıp , halıq äni «Iligay» men M. Tölebaevtıñ «Tos meni , tos» romansın orındadı . Teatrda Jibek , Ajar , Sara , Altınşaş , Ayswlu , Mikaela (Karmen), t.b. partiya- ların orındap , qazaq opera öneriniñ damuına eleuli üles qostı . Pavliaşvilidiñ «Daisi» operasındağı Maro partiyası Şabal jasağan kürdeli beynelerdiñ biri boldı . Şabal önerinde qazaq halqınıñ än öneri men evropalıq än mektebiniñ dästürleri jalğasqan .
Qarağandı oblısı , Jañaarqa audanında tuğan , Qazaqstannıñ halıq artisi . Almatı muzıkalıq uçilişesin , Mäskeu konservatoriyasınıñ janındağı qazaq studiyasın bitirgen . «Eñbek Qızıl Tu» ordenimen marapattalğan .

Men biletin Roza Jamanova
Basqalarmen salıstırğanda Roza turalı köp aytılmay jür. Ol nağız operalıq änşi boldı. Ol oynağan rol'der oydağıday şığıp , halıqtıñ esinde qalatın. «Birjandağı» Saranıñ rölin alğaşqı orındağandardıñ biri boldı. Gülbarşınnıñ partiyası, Puççinidiñ «Çio-Çio-San» rölin -degi onıñ balasımen qoştasatın sätin orındağandağı qimılı, aktrisalıq öneri körermenderdiñ közine jas keltirip , tebirentip otıratın . Ol koncertterge köp qatıspaytın . Barlıq önerin , jigerin osı opera salasında körsetip , jwrtşılıqtıñ jüreginde qaldı . 1928 jılı Aqtöbe qalasında tuğan , Almatı konservatoriyasın bitirdi,
1953 jıldan Qazaq opera jäne balet teatrınıñ änşisi bolıp qızmet atqardı . Otandıq jäne klassikalıq operalarda bastı partiyalardı orındadı: – Aqjünis , Jibek , Sara , Ajar ,Tat'yana , Iolanta , Ameliya , Nazugum , Qamar , Ayswlu partiyaların twñğış orındadı. Roza gastrol'dik saparmen köptegen şet elderde bolıp , qazaqtıñ än önerin nasihattauğa eleuli üles qostı . Qazaq teatr qoğamınıñ törağası , halıqaralıq teatr institutınıñ müşesi bolıp saylanğan. «Eñbek Qızıl Tu», «Lenin», «Halıqtar dostığı» ordenderimen marapattalğan .

Dauısı keñ dariyaday – Ğarifolla Qwrmanğaliev
Ğarekeñ öner jolın opera änşisi bolıp bastağan. 1934 jılı sletke kelip, irikteuden ötip, Qazaqtıñ alğaşqı muzıkalıq drama teatrına jwmısqa alınğan. Opera teatrı keyin osı drama teatrınan bölinip şıqtı . Sol muzıkalıq teatrda , Şege bolıp oynadı. Ğarekeñ «Qız-Jibekten» bastap , «Jalbır» , «Er Tarğın» , «Ayman- Şolpan», «Abay» operalarında da biraz ariyalardı orındadı. Keyinirek änşi retinde qazaqtıñ halıq öleñderin naqışına keltirip orındap jürdi. Halıqtıñ jüreginen şıqqan «On altı qız» , «Boz jorğa», «Aqkerbez», «İsmet» , «Tileuqabaq» , «Ülken Ayday» , «Kişi Ayday» , «Aynamköz» änderin jüregimen , ğajap aytuşı edi. Sonımen qatar özi de än jazatın. «Aqjayıq» , «Süygen jar» , «Jan erkem» , «Nwrjamal» , «Aqqu» attı şığarğan änderin , özi tamaşa orındaytın. Ötken ğasırdıñ eluinşi jıldarı bir ağılşın mamanı kelip , fol'klorlıq orındauşılardı jazıp alatın boldı. Bastıqtar Ğarifollanıñ tañdaydı. Üş-tört än
aytıp, jazdırtıp beriñiz deydi . Ol kisi aldımen «Ülken Aydaydı», «Tileuqabaqtı» orındap , soñında özi süyip aytatın «Aynamközdi» aytıp beredi . «Aynamközdi» orındağanda , şırqap kelip, üşinşi
oktavadağı «do»-sına deyin şığıp ketken . Onday dauıs erkekterde sirek kezdesedi . Ağılşın äyeli tañğalıp , dauısı erekşe eken dep bağa beripti . Ol änder keyin Londonnan «Bi-bi-si» radiosı arqılı bükil dünie jüzine , Mäskeudegi bükilodaqtıq radio arqılı özimizdiñ elge de berildi . Ol kisiniñ änderi Batıstıñ mektebiniñ änderi , ekpindi , tez , wşqır jäne joğarı aytılatın änder . Ğarekeñ sol änderdi orındağanda , özi de öleñniñ ırğağımen qwbılıp otıratın . 1909 jılı Batıs Qazaqstan oblısı , Qaratöbe audanı , Aqköl auılında tuğan . Qazaq KSR -iniñ halıq artisi . Batıstıñ dästürli än , küy önerine jasınan susındap ösken . Äsirese sol öñirdiñ aytulı önerpazı Mwhit änderin şabıttana orındaytın edi . 1936 , 1958 jıldarı Mäskeude ötken qazaq ädebieti men öneriniñ onkündikterine qatıstı . Opera salasında Şege , Elemes , Saqan , Molda , Estay , Narımbet , Tito , Trike partiyaların tıñdauşınıñ jüregine jetkizip orındadı . Soğıstıñ auır künderinde jauıngerlerdiñ aldında üş ret öner körsetip , ruhani dem berdi . Ğarekeñ el arasındağı än , öleñ , jır , tolğau , zar , joqtau , sıñsu , aytıs , baqsı sarını , betaşar , toy bastar , jarlau siyaqtı ädet ğwrıptıq , twrmıs salttıq än äuenderdi jas kezinen boyına siñire bilip, jüzdegen än sazdarın qazaq radiosınıñ altın qorına jazdırdı . Termelep , jeldirmeletip ketse , aldına qara saldırmaytın jırşı . Qaytalanbas ğajap dauısı tabiği talanttıñ önerdegi özindik ornın tabuına mol mümkindik berdi . 1967 jıldan Almatı estrada studiyasın- da wstazdıq etti. Jeztañday änşiligi men köp jılğı wstazdıq qızmeti -niñ nätijesinde, qazaq dästürli än önerinde özindik erekşelikterimen tanılğan Ğarekeñ öz mektebin qalıptastırdı . Qazaq KSRi Memlekettik sıylığınıñ laureatı , «Eñbek Qızıl Tu» , «Qızıl jwldız» ordenderi- men marapattalğan .
Ğarifolla , Jüsipbek , Manarbek qazaq än önerinde qaytalanbas twlğalar
.
Zamandasım Änuarbek
Darındı änşi Änuarbek Beysembaywlı Ümbetbaev 1914 jılı Almatıda tuğan. Öner jolın körkemönerpazdar üyirmesinen bastağan. Qazaq wlttıq konservatoriyasında Kurganovtıñ klası boyınşa däris aldı. Alğaşqıda Qazaq radiosında änşi boldı. Ötken ğasırdıñ otızınşı jıldarında Keñes armiyasınıñ qatarında boldı. Opera teatrınıñ janındağı eki jıldıq studiyanı bitirgennen keyin, sol teatrda änşi-solist qızmetin atqardı. 1942-44 jıldarı koncerttik brigada qwramında maydandağı jauıngerlerge mädeni qızmet körsetken. Ol Birjan , Aydar («Abay») , Tölegen , Tarğın , Qayraqbay , Duman («Er Tarğın» , «Jalbır» , «Dudaray») , t. b. partiyalardı orındap, wlttıq opera öneriniñ örkendeuine zor üles qostı. Sonımen birge qazaqtıñ halıq änderin «Aqqwm» , «Burıltay» , «Qaraköz», «Ağaşayaq» , t. b. qazaq sazgerleriniñ änderin halıqtıñ jüregine jetkize orındadı. Qarapayım, kişipeyil, adamdarmen tez til tabısıp ketetin. «Eñbek Qızıl Tu» , «Qwrmet belgisi» ordenderimen marapattalğan, köptegen halıqaralıq festival'dardıñ laureatı.

Qayran dosım Bayğali Bayğali Dosımjanov turalı joğarıda , «Faustağı» jas Faustı «do»- ğa jetkizip aytqan erekşe dauısın aytıp kettim ğoy .
Qazaqstannıñ halıq artisi, 1922 jılı Semey qalasında tuğan, änşi, rejisser. Almatı muzıkalıq uçilişesin, Mäskeu konservatoriyası janındağı studiyanı, Almatı konservatoriyasın bitirgen. 1941 jıldan opera teatrında qızmet etti. 1942-43 jıldarı äskeri ansambl'deriniñ jeke dauıstağı änşisi boldı. 1944 jıldan Qazaq opera jäne balet
teatrında bastı partiyalardı öziniñ erekşe dausımen orındap otırdı. Onıñ dausı – lirikalıq tenor. Kez kelgen tenordıñ dausı jete bermeytin , asa kürdeli partiyalardı orındaytın. «Qız – Jibektegi»- Tölegen, «Birjan –Saradağı» – Birjan, «Abaydağı» – Aydar, t. b. bastı partiyalardı orındap, wlttıq opera öneriniñ damuına eleuli üles qostı. Halıq änderin «Burıltay», «Jiırma bes» , «Aqbaqay» , «Ğayni», «Sırımbet», «Ayttım sälem, Qalamqas»- tı naqışına keltirip, elge nasihattadı. Onıñ änşilik öneri , şınayı tereñ tebirenisti dauısı, özindik örnegimen erekşe edi . 1960 jıldan Bayğali rejisserlik qızmetpen aynalısa bastadı. Brusilovskiydiñ «Qız-Jibegin» (Bayseitovpen birge), Rahmadievtiñ «Qamar swlu», «Alpamısın», Verdidiñ «Balmaskarad», Ismagilovtıñ «Qwdaşa» operaların sahnaladı. «Birjan-Sara» men «Abaydı» qayta jañaşalap qoydı. 1975 jıldan Almatı konservatoriyasınıñ «operalıq dayarlıq» kafedrasınıñ meñgeruşisi bolıp , köptegen darındı änşilerdi dayarladı . Üş märte «Eñbek Qızıl Tu» , «Parasat» ordenderimen marapattalğan .

Qazaqtıñ mañdayına bitken bwlbwlı – Bibigül Tölegenova
Bibigül Tölegenova opera teatrında asa köp qızmet istegen joq. Ol alğaşqıda operada biraz boldı da , filarmoniyağa jeke änşi bolıp auısıp ketti jäne oğan auısqanı öte sätti boldı. Koncertterde onıñ ösu jolı tötenşe jaqsı jetildi . Dauısı joğarı, jwmsaq, sonday tartımdı . Koncertterde ariyalardı da aytıp jürdi . Ärqaysısın ornına keltire bildi . Almatı memlekettik konservatoriyasın Samışina N.N. klası boyınşa bitirdi . Bibigül Ahmetqızı 1929 jılı Semey qalasında tuğan. Än aytudı körkemönerpazdar üyirmesinen bastağan . Alğaş onıñ änşilik talantın tanıp, öner jolına tüsuine bağıt siltegen , äri alğaşqı däris bergen orıstıñ ataqtı jazuşısı, sol kezde Semey qalasında twrğan Galina Serebryakova boldı . Qazaq radiosında , Qazaq memlekettik filarmoniyasında , opera jäne balet teatrında köp jıldar eñbek etti . Arasında konservatoriyada wstazdıq qızmetpen şwğıldandı. Onıñ şeber orındauşılıq öneriniñ, sazdı da äsem dausınıñ qaynar bwlağı eñ aldımen qazaqtıñ halıq änderin orındauında. «Gauhar tas», «Bwlbwl», «Jiırma bes», «Qos qarlığaş», «Köktem val'sı» , «Kel,erkem, Alatauıma» , «Mama», sonday aq köptegen operalıq ariyalar , vokaldıq şığarmalar öziniñ orındauşılıq önerin joğarğı satısına köterip , klassika därejesine jetkizdi .
Tañdaulı partiyaları : -Jibek, Gülbarşın, Eñlik, Djil'da, Violetta , Cerlina , Rozina t. b. arqılı opera önerine de eleuli üles qostı . «Dala qızı», «Bizdiñ süyikti däriger», «Bwl Şwğılada bolğan edi» , «Taqiyalı perişte» fil'mderinde öz zamandastarınıñ twlğasın jasadı. Onıñ öneri bükil dünie jüzine tanıldı . Köptegen şetelderde gastrol'dıq saparda boldı . Eki ret Mäskeude ötken änşiler bayqauı -nıñ laureatı . Qazaq KSRi , KSRO Memlekettik sıylığınıñ laureatı, «Lenin» , «Eñbek Qızıl Tu» ordenderimen marapattalğan. Qazaq KSR- iniñ , KSRO nıñ halıq artisi , Socialistik Eñbek Eri .
Bibigül meniñ 80- jıldıq merey toyımda :
« Men Beken Bäkenwlınıñ Otan soğısında körsetken erligi men önerdegi ülken eñbegine basımdı iemin . Meniñ qolımda twrsa , bwl azamatqa «Halıq Qaharmanı» atağın berer edim , dep lebiz bildirgen edi .

Nar twlğalı änşiler – Jüsipbek, Manarbek, Jamal Omarova .
Jüsipbek Elebekov Arqa änderin, Birjan, Aqan, Ükili Ibıray, Baluan Şolaq, Mädi änderin halıqqa jağımdı jetkizetin. Qattı ayğaylap aytpaydı, ändi mänerine keltirip , jinaqı , jaqsı aytatın. Qarağandı oblısı, Egindibwlaq audanında tuğan. Önerge baulığan alğaşqı wstazı J. Balğabaywlı bolğan. Keyin Qali Bayjanov , Ämire Qaşaubaev , Isa Bayzaqovtarmen birge änşilik önerin wştağan . 1920 jılı Semeydegi drama truppasınıñ spektakl'deri men koncertterine qatısadı . 1931 jıldan Almatığa kelip, Qazaq drama teatrında , Qazaq filarmoniya -sında, opera jäne balet teatrında öner körsetti . Wlı Otan soğısı jıldarında koncerttik brigada qwramında , maydandağı jauıngerler aldında öziniñ önerimen olarğa ruh berip otırdı. R. Elebaevtıñ «Jas qazaq» änin üyrenip , alğaş ret halıqqa tanıttı . Ol Abay , Aqan seri , Birjan sal , Jayau Mwsa , Baluan Şolaqtıñ klassikalıq ülken şığar -maların nasihattauşı, keyingi buınğa taratuşı boldı . Olardıñ ärqaysısın özine tän ün boyauımen orındap, sır-sipatın aşa bildi. Muzıka zertteuşi A.Zataeviç änşiden «Ğaliya», «Swrjekey», «Araray» , «Eki jiren» , «Balquray» änderin jazıp alıp , notağa tüsirgen. Jüsekeñ Abay änderin onıñ şäkirti Älmağambetten üyrengen . Sondıqtan da , onıñ orındauında Abay änderiniñ tüpnwsqa äuezderi ,boyau sazdarı tüp
tügel özgerissiz saqtalğan. «Qaraşada ömir twr», «Ayttım sälem, Qalamqas», «Segiz ayaq» , «Men kördim wzın qayıñ qwlağanın» , «Boyı
bwlğañ» , t.b. änder Qazaq radiosınıñ qorına , küytabaqtarğa jazılıp alındı , telefil'mderge tüsirildi . 1936 , 1958 jıldarı Mäskeude ötken Qazaq öneri men ädebietiniñ onkündigine qatıstı. Gastrol'dik saparmen köptegen şetelderde boldı . Halıqtan şıqqan ülken öner iesi . Batıs än dästürin şınayı türinde orındauşılardıñ biri boldı . 1967 jıldan ömiriniñ soñına deyin Almatı estrada cirk öneri studiyasında wstazdıq etti . M.Eşekeev, Q. Baybosınov , J. Kärmenov jäne basqa da şäkirtter dayındadı . «Lenin» , «Qwrmet belgisi» ordenderimen marapattalğan, Qazaqstannıñ halıq artisi .

Erekşe dauıstı Manarbek Erjanov Opera teatrında eñ birinşi – «Qız-Jibektegi» Şegeniñ partiyasın orındadı . Dauısı swlu , süykimdi , döñgelenip twratın , tıñdauşılar- dıñ janına jağıp ketetin. Onıñ dauısınıñ tembriniñ swlulığın adam aytıp jetkize almaydı. Ol kezde «Qız-Jibek» spektaklinde sahnada altı otau tiguli twratın. Sol altı otaudı aynalıp şıqqanşa Manarbek dauısın üzbey wstap twruşı edi. Keyin Şegeniñ ariyasın orındauşılardıñ eşqaysısı da sol deñgeyge jete almadı . Mäskeude Şegeniñ ariyasın tıñdağan , tanımal muzıka zertteuşi B. V. Asaf'ev aytqan eken : – « Mına bir änşi , qazaqtıñ keñ dalasın Mäskeudiñ sahnasına alıp keldi au»- dep . Dauısı keremet edi. Keyin astma bolıp auırıp , dauısı qayta-qayta üzilip jürdi ğoy . 1901 jılı Qarağandı oblısı , Aqtoğay audanında tuğan . Änşi , küyşi , sazger , akter. Qazaqstannıñ halıq artisi , kompozitorlar odağınıñ eñ alğaşqı müşeleriniñ biri . Äke-şeşesi auıl arasında tanımal änşi , küyşi bolğan eken . Manekeñniñ änşilik şeberligin wştauda Şaşubay men Ämire ülken äser etken . 16-17 jasınan Birjan , Aqan seri , Estay , Şaşubay änderin aytıp , el auzına ilikken . 1928 jılı qazaq drama teatrına qabıldanıp , alğaşqı akterleriniñ biri boldı . Keyinirek Almatı opera jäne balet teatrında öner körsetti . I. V. Kocıktıñ «Ayman-Şolpan» spektakl'indegi – Jaras , «Abaydağı» – Äzim, «Birjan-Saradağı»- Estay, «Qız-Jibektegi» -Şegeniñ, «Er Tarğındağı» -Saqannıñ, «Jalbırdağı» – Elemestiñ rol'derin oynap , körermenderdiñ erekşe ıqılasına bölendi . 1953 jıldan ömiriniñ aqırına deyin Qazaq filarmoniya sında jeke dauıstağı änşi bolıp , terme , jeldirmelerdi ,
keñ tınıstı änderdi : – «Ardaq» , «Ağaş-ayaq» , «Smet», «Topaykök» , «Janbota» , «Balqadişa» , «Aq qayıñ» , «Tolıbay» , «Horlan» , «Aq sisa» t.b. naqışına keltire orındadı . Wlttıq önerdegi Arqa äni dästürinde
öz mektebin qalıptastırdı . Manakeñ kompozitor retinde «Jetisu», «Astanada», «Batır jorığı», «Küsenbay», «Örnek», «Şalqar köl», «Aqqu köli» küyleri , horğa arnalğan «Partizan jorığı» , «Jastar toyı» , «Beybitşilik marşı» , attı şığarmaları , «Paravoz» ,
«Amangeldi» , «Baqıt jırı» , «Quanamın» , «Qoyşınıñ äni», «Sayra bwlbwl», «Änşi Birjanğa» , «Şegeniñ termesi» t.b. änderi bar . «Eñbek Qızıl Tu» , «Qwrmet belgisi» ordenderimen marapattalğan .

Kümis kömey , saf altın dauıstı – Jamal Omarova
Dauısı erekşe taza änşi, muzıka tilimen aytqanda – «kontral'to» – Jamal edi . 1912 jılı Özbekstan Respublikası, Taşkent oblısı , YAngiul qalasında tuğan , Qazaqstannıñ halıq ärtisi . Jasınan än salıp, tabiği darınımen közge tüsken . Taşkent qalasındağı qırğız , qazaq , özbek jastarına arnalğan ped.uçilişede oqığan . Körkem
önerpazdar üyirmesine qatısa jürip , Tamara hanum , Kari YAkup , Qwrmanbek Jandarbekov sındı öner qayratkerlerimen tanısqan. 1934 jılı Qwrmanbektiñ şaqırtuımen Almatığa kelip , jañadan aşılğan Qazaqtıñ muzıkalıq drama teatrına qabıldandı . Osı teatrda ol än salumen qatar , köptegen spektakl'derge qatısıp, «Qız- Jibektegi» -Düriya , «Ayman-Şolpandağı» – Ayman , «Şwğadağı» – Maqpal t.b. beynelerdi somdauda şeberlik tanıttı . 1936 jılı Mäskeude ötken Qazaqstan öneriniñ onkündiginde ol Qwrmanğazı orkestrimen sahnağa şığıp, «Ertis», «Qaratorğay», «Ağajan Lätipa» änderin şırqap, qoşemetke bölendi . Jamal 1937 jıldan birjola änşilik qızmetke auısıp , Jambıl atındağı filarmoniyanıñ änşisi boldı . Soğıs jıldarında maydangerler aldında «Eki jiren», «Oy-gök», «Aqdariğa», «Jalğız arşa», «Horlan», «Kämila», «Bipıl» sekildi änderdi orındadı . Onıñ naqışına keltirip , süyip aytatın öleñderi «Böbegim», «Altay», «Güldengen Qazaqstan», «Oñtüstikte aq altın», «Wstazım meniñ», «Meniñ Qazaqstanım» – halıq arasına keñinen tarap ketti . Ol 14 tilde än saldı , är kezderi «Abay» , «Qız –Jibek» kinofil'mderine tüsti . Jamaldıñ orındağan änderi tıñdarmandardıñ jan düniesine estetikalıq lyazzat şırının qwyadı .
Jamaldıñ şäkirtteri : – S. Tınıştığwlova , B. İñkärbekova , S.Nwrmağambetova , B. Sämedinova , E. Äbiltaev t. b.
«Lenin» , «Eñbek Qızıl Tu» ordenderimen marapattalğan.

Ağayındı Abdullinder Olar evropalıq dauıs şığaru önerin meñgere twra , halıqtıñ änşi lik önerin de qosa alıp jürdi . Käsibi änşilik öneriniñ alğaşqı qar lığaştarı . Müsilim men Rişat Öskemende tuğan . Qazaqstannıñ halıq artisteri, Rişat KSRO halıq artisi . Müsilim opera teatrında änşi, 1939-65 j. Qazaqkoncert birlestiginiñ körkemdik jetekşisi bolıp qızmet atqardı . Negizinen lirikalıq keyiptegi operalıq beynelerdi sahnağa şığardı . Tölegen , Qayraqbay, Balpan , Arıstan , Lenskiy , Serik , Zilqara ,Twyaqbay, Äzim t.b. partiyalardı orındadı . Halıq änderin de şeber orındap , şeteldik kompozitorlardıñ än romanstarın erekşe naqışpen orındağan .
Rişat Mükimwlı Abdullin 1936 ,1958 jıldarı Mäskeude ötken qazaq ädebieti men öneriniñ onkündikterine qatıstı . Opera teatrınıñ sahna -sında Tarğın , Duman, Amangeldi , Abay , Onegin , Jermon (Traviata) , Kiezo (Daisi) partiyaların orındap , qazaq opera öneriniñ örkendeuine ülken üles qostı . Rişat keñ tınıstı dauısımen (bariton) sabırlı sazdağı än äuenderdi , ariyalar men ariozolardı şeber orındauşı retinde , asa körnekti änşi orındauşılar qatarına qosıldı . Rişattıñ orındauındağı «Közimniñ qarası» äni , Abaydıñ kesek twlğasın , artıq- şa müsinin şıñday , tolıqtıra tüsedi . Rişattıñ «Ey halayığı» – öziniñ uaqıtında jalpı halıq mülki bolıp ketti . Onıñ repertuarınan halıq änderimen qatar ,zamandas kompozitorlardıñ tuındıları da keñinen orın aldı . Birqatar şetel teatrları sahnala- rında öner körsetip , qazaq äniniñ quatın tanıttı .
«Qazan Respublikası» , «Eñbek Qızıl Tu» ordenderimen marapattalğan .

Sal seriler sarqıtı – Käuken men Şäken
Kenjetaev Käuken – Qazaqstannıñ halıq ärtisi , änşi . 1916 jılı Bayanauılda tuğan . Almatı, Mäskeu konservatoriyalarında oqığan. 1942-1946 jıldarı Reseyde şekaraşılar ansamblinde boldı . 1946 jıldan Qazaq opera jäne balet teatrında qızmet etti . Osı teatrda jiırma şaqtı partiyalardı orındadı . Orındağan ariyalarında onıñ änşilik , akterlik talanttarı ärqırınan aşıldı . 1957 jıldan rejisser, änşi artist bolıp : -«Jerge qayta oraluda», «El basına kün tusa» , «Än qanatında», «Twlpardıñ izinde», «Taudağı şınarda», Qızıl tas zastavasında» , «Qız Jibek», «Borandı bekette» kinofil'm- derge qatıstı. Rejisser retinde «Er Tarğın», «Jalbır», «Qız Jibek», «Amangeldi» , «Ayswlu», «Alpamıs», «Qarğanıñ mätkesi» operaların qoydı . Sonday-aq «Qalqaman-Mamır», «Aldar köseniñ aylası» , «Sapar», «Bayan jürek» , «Qwsni-Horlan» , «Kempir men şal» opera librettolar-
ınıñ avtorı . «Darhan darın», «Mäjit Begalin» attı kitaptardıñ avtorı . 1979 jıldan Wlttıq öner akademiyasında däris berdi . Koncerttik önerimen qazaqtıñ halıq änderimen qatar, orıs, ukrain,
tatar, özbek, evropa halıqtarınıñ änderin, romanstarın , ariyaların orındap, halıqqa jaqsı tanıldı . «Eñbek Qızıl Tu» , köptegen medal'darmen marapattalğan .
Aymanov Şäkenmen onıñ tuğan inisi . Käuken arqılı biraz aralasıp jürdim . Nağız darın iesi, köpşil , seri jigit edi . Akter, rejisser, wzaq
jıldar Qazaq drama teatrınıñ bas rejisseri, kinematografister odağınıñ birinşi hatşısı boldı . Drama teatrında köptegen bastı rol'derdi körermenderdiñ esinde qalatınday erekşe orındadı . Ol somdağan twlğalar wlttıq sahnamızdıñ sübeli tabıstarına jatadı. Onıñ akterlik bolmısı twlğalı , irgeli , köşeli keyipkerlerdi keskin- deuge beyim . Aqan seri , Qobılandı , Petruçço , Otello beynelerin asa zor akterlik maşıqpen zerledi. Şäken qoyğan «Abay» spektakl'ine – KSRO memlekettik sıylığı berildi . Ol ömiriniñ soñına deyin tınım- sız şığarmaşılıq izdeniste jürdi . Qazaq kino öneriniñ örkendeuine eleuli üles qostı . «Mahabbat turalı añız» , «Aldar köse» , «Atameken» , «Nayzatas baurayında» , «Atamannıñ aqırı» t.b. kinofil'mder tüsirdi .

Şäkirtterime rizamın Şäkirtterimniñ bärine birkelki , jaqsı tärbie berdim-au dep oylaymın . Olardıñ qatarında eñ birinşi Qazaqstannıñ eñbek siñirgen artisi bolıp Nariman Qarajigitov , Mwrat Mwsabaev şıqtı. Meniñ klassımnan 10 Halıq artisi, 18 adam eñbek siñirgen artist, ärtürli bayqaulardıñ laureattarı boldı.

Mwsabaev Mwrat Hasenwlı
1937 jılı Qarağandı qalasında tuğan , opera änşisi, bariton . Qazaqstannıñ halıq artisi . Almatı Baylanıs tehnikumın , Almatı memlekettik konservatoriyasınıñ vokaldıq fakul'tetin meniñ klasımda bitirdi . 1962 jıldan Almatı opera jäne balet teatrında änşi . Negizgi partiyaları : – Tarğın , Semen , Janbota , Abay , Alpamıs , Knyaz' Igor' .
Mwrat koncerttik nömirlermen de keñinen tanılıp Kiev , Taşkent, Mäskeu qalalarında ötken änşiler sayıstarında jüldeger atandı . 1964 jıldan bastap Almatı memlekettik konservatoriyasında wstazdıq (docent) qızmetpen şwğıldandı .

Nariman Qarajigitov 1934 jılı Batıs Qazaqstan oblısı , Şıñğırlau audanı, Almaznıy
degen jerde tuğan , änşi (dram. tenor ), Qazaqstannıñ halıq artisi . Bwl ataqtı meniñ klasım boyınşa eñ birinşi bolıp aldı . Almatı
maldärigerlik institutın, Almatı konservatoriyasınıñ vokaldıq fakul'tetin meniñ klasım boyınşa bitirdi. 1963 jıldan Qazaq opera jäne balet teatrınıñ änşisi . Nariman , Aydar , Aqan , Tölegen ,
Birjan , Kebek , Jek (Altınşaş), Vladimir Igoreviç (Knyaz' Igor') , Samozvanec (Boris Godunov) , Don Ottavio (Don Juan) t.b. partiyalardı joğarı deñgeyde orındadı . Birjandı otız jıl boyı üzilissiz sahnada orındau ärbir tenordıñ qolınan kele bermeydi . Mäskeude 1978 jılı Birjan men Kebektiñ partiyasın orındadı . Osı röl'derdi Reseydiñ Sankt Peterburg , YAroslavl' qalalarında 1981 jılı öziniñ erekşe dauısımen şırqap , körermenderin riza etti . Ol gastrol'dik saparmen Kanada, Indiya , Finlyandiya , Pol'şa , Siriya , Kuba t.b. şetelderde boldı. 1968 jıldan Almatı memlekettik konservatoriyasında wstazdıq qızmetpen aynalısıp keledi .
«Parasat» ordenimen , «Wlı Otan soğısındağı Jeñiske – 70 jıl»
medalimen marapattalğan.

Ğafiz Esimov
Men alğaş konservatoriyanıñ qabıldau komissiyasına kelgende «Sırımbetti» orındadım . Alğaşqı eki jolın bastap aytıp kele jatır edim , Beken Bäkenwlı «toqtat» dedi . Sırtqa şığıp komissiyanıñ şeşimin tosıp jürdim . Bwl qalay boldı , nege ayağına deyin aytqızbadı dep qobaljulımın . Qabıldanğandardıñ işinde meniñ familiyamdı da atadı . Sonda oyladım , Beken ağanıñ birauız ğana ändi aytqannan keyin , orındauşınıñ qabiletin anıqtay alatın talantı bar eken ğoy dep . Keyin ol kisiden sabaq alıp jürgenimde oğan közim jetti. Ol kisi ataqtı Kurganovtıñ şäkirti bolğan soñ , bizge de sol älemdik üzdik orıs , italiya mektebin üyretti . Ändi dwrıstap aytu , sözderin anıqtap jetkizu , dauıstı biik därejede wstap twru – osınıñ bärin bizdiñ boyımızğa qwydı . Alğaşqa sabaqtı N. Qarajigitovtıñ klasınan alıp jürdim . Muzıkadan biraz sauatım aşılğan soñ , özinniñ qaramağına aldı . Şäkirtterin birden qinamaytın , asıqpay , aqırındap biik därejege köteretin .
Ğ. Esimov – Qazaqstannıñ halıq artisi , professor . «Qwrmet ordeni» , köptegen medal'dardıñ , halıqaralıq bayqaulardıñ iegeri . «Baytwrsınov atındağı altın medal'» , «Joğarğı oqu orındarınıñ üzdigi» . 1947 jılı Atırau oblısı , Mahambet audanında tuğan . Almatı konservatoriyasın meniñ klasımda bitirdi . Negizgi partiya ları Abay , Duman , Alpamıs , Onegin , Jermon , Don Juan t. b . Ğafiz Qıdırwlı koncerttik şığarmaşılıq qızmetimen de qazaqtıñ halıq änderin , qazaq kompozi torlarınıñ än romanstarın nasihattauğa eleuli üles qostı .

Qoyşıbaeva Zeynep (Zeken) Tölembekqızı
1937 jılı Almatı oblısı , Alaköl audanı , Qazaqstan auılında tuğan. Änşi , Qazaqstannıñ halıq artisi. Opera jäne balet teatrınıñ janındağı vokaldıq hor studiyasın , konservatoriyanıñ vokaldıq fakul'tetin meniñ klasım boyınşa bitirdi. 1958 jıldan Almatı qalasınıñ öner ordalarında koncerttik, wstazdıq jwmıspen aynalıstı. Opera jäne balet teatrı sahnasında Jibek , Qadişa (Jalbır) , Aqjünis partiyaların orındadı . Qazaqstan kompozitorları- nıñ muzıkalıq şığarmaları men halıq änderin keñinen nasihattadı . Mäskeude ötken jastar men studentterdiñ düniejüzilik festival'iniñ kümis jüldegeri .

Üsenbaeva Nwrjamal Pernebekqızı – wstazı turalı
Meniñ wstazım Beken Bäkenwlı Jılısbaev – Qazaqstandağı vokal mektebiniñ atası , äygili maytalmanı . Ol kisiniñ şäkirti bolğanım, men üşin ülken märtebe jäne baqıt. Wstazımdı maqtan etemin, meniñ barlıq käsibi jetistikterimniñ irgetasın qaladı . Sol kisiler salğan irgetastan – oquşılardıñ şığarmaşılıq jetistikteri men önerdegi ömiri baylanıstı ğoy . Men Beken Bäkenwlınıñ klasına , muzıkalıq
uçilişeniñ fortepiano bölimin bitirgenen soñ keldim. Ağamız meni tıñdap , senim körsetip , öziniñ klasına aldı .
Birinşi kursta men , vokal men fortepiano ekeui qalay boladı eken dep mazasızdanıp jürdim . Sebebi , ekeui eki bölek mamandıq qoy . Biraq Beken ağanıñ şeberligi , onıñ mektebiniñ , şıdamdılığınıñ arqasında, men birtindep klassikalıq vokaldıñ önerin üyrendim. Qosımşa pianinoda oynaytınım mağan kömek boldı . Änşi muzıkadan sauattı bolu üşin , bir muzıkalıq aspaptı igeru kerek ekendigine közim jetti . Ol änşiniñ talantın odan äri jetildire tüsedi , dep sanaymın . Wstazımnıñ vokaldıq mektebindegi meni süysindiretini , onıñ bizdi joğarğı nota wstanımına üyretui , ärbir iirimderin jazbay tanıp otıruı . Bwl onıñ qaytalanbas talantın körsetedi . Beken Bäkenwlı bizderdi än aytudı üyretumen qatar, özimizdi ömirde de qalay wstap jüruimiz kerek ekenin aytıp jürdi . Biz özimizdi ol kisiniñ balası siyaqtı sezindik , äkelik qamqorlığın osı uaqıtqa deyin körsetip keledi . Bizdiñ koncertterimizge qatısıp , öziniñ aqılın aytıp otıradı . Bizdiñ klastıñ wjımı , ol kisini Otan soğısınıñ ardageri retinde qwrmettep – qasterleu ärbir jıldıñ dağdısına aynalğan . Tağdır onı soğıstan aman saqtap , ekinşi ömirin siladı , sondıqtan 9 may –ol kisiniñ tuğan küni . Är jıl sayın bizder , sol küni wstazımızdıñ üyine jinalamız . Eger bireulerimiz kele almay qalsaq , Beken Bäkenwlı onıñ qayda jürgenin bilip otıradı . Aq dastarhanda otırğanda , ol kisiniñ qızıqtı äñgimeler- in tıñdaudı wnatamız . Ol kisi qızıqtı äñgimelerdi äzil qosıp , öziniñ biik ruhımen aytıp otıradı. Bwl onıñ ömirinde bolğan qiınşılıq- tarın jeñuge kömektesedi dep oylaymın . Men wstazımdı jaqsı köremin , äri ol kisimen maqtana alamın . Oğan densaulıq , wzaq ğwmır tileymin . Osınday wstazdar önerde de , basqa salalarda da köp bolsa eken dep armandaymın
1958 jılı Oñtüstik Qazaqstan oblısı, Arıs qalasında tuğan , änşi (lirika koloraturalıq soprano) . Qazaqstannıñ halıq artisi. 1984 jılı konservatoriyanıñ vokaldıq fakul'tetin meniñ klasım boyınşa bitirdi. Sol jıldan bastap Qazaqtıñ memlekettik opera jäne balet teatrınıñ solo-änşisi. Osı teatr sahnasında orındağan asa eleuli partiyaları qatarına Jibek , Dana («Er Tarğın»), Ajar, Sara, Zıliha («Mahambet») , Natal'ya («Qwrmanğazı»), Rozalinda («Jarqanat») , Violetta («Traviata»), Antoniya («Gofman») t.b. bar. Qazaq änderi «Alqoñır», «Şili özen» , «Arıs jağasında»- nı ülken şeberlikpen orındaydı . Biik deñgeydegi
käsibi şeberlik pen şınayılıq , baurap alar sahnalıq tartımdılıq pen tabiği talğampazdıq onıñ änşilik önerine tän qasiet .
Nwrjamaldıñ repertuarınan wlttıq jäne şet el kompozitorlarınıñ äraluan şığarmaları mol orın alğan . Qazaqstan Respublikası Memlekettik sıylığınıñ laureatı . Onıñ äli talay biikterden körinetine senimdimin .

Medet Şotabaev
Meniñ eñ soñğı oquşım – Medet Şotabaev. Oğan bar biletinimdi üyrettim. Oqu bitirgen soñ 1,5 jıl Italiyağa stajirovkağa barıp qayttı. Bir jıldarı Mäskeude Glinkanıñ konkursı ötetin boldı. Soğan qwjattarın jiberttirdim. Ärbir turdan ötken sayın menimen habarlasıp twrdı. Konkurstıñ üş turınan öte jaqsı bağamen ötip, laureat, Glinka konkursınıñ eñ jaqsı tenorı atağın berdi. Keyin Medet – Franciya, Italiya, Ispaniya, Germaniya, Qıtay, Resey, YAponiya, Arab, Turkiya konkurstarında birinşi orındardı ielendi . Qazirgi uaqıtta onı şetelge köp şaqıradı . Italiya teatrlarına qayta-qayta şaqırıp, köptegen opera partiyaların orındap jür. Onı italiyandıq- tar jaqsı köredi, bwl bizdiñ ekinşi «Domingo» mız deydi. Oğan öneriñdi özimizdiñ elge de körset dep aytıp jürmin…

Qıtaydan kelgen oquşılarım
Bir jıldarı Qıtaydan qazaq azamatı kelip, sol jaqtağı qazaq, wyğır jastarın bir-eki jıl dayındap berseñizder degen ötiniş hat alıp kelipti . Rektor Düysen Qorabaeviç Qaseyinov osığan qalay qaraysız dep swradı. Men bauırlas halıq qoy, kömekteskenimiz dwrıs qoy dedim. Jazğı kanikulda barayıq, olar talantı bar jastardı jinap qoysın dedim. Olar kelisti. Jazğı sessiyadan keyin , mamır ayında rektor ekeumiz Qıtayğa wşıp bardıq. Ürimşide bizdi tosıp alıp, qonaqüyge ornalastırdı. Qalanı araladıq, bazarın barıp kördik. Eki üş qabattı qıtay ülgisinde salınğan üyler. Erteñine 15 şaqtı jastardı jinap qoyğan eken, solardı eki kün tıñdadıq. Tıñdaudıñ nätijesinde segiz oquşını tañdap , küzde oqu jılı bastalğanda Almatığa keletin bolıp kelistik. Olar kelgen soñ, ärbir klassqa bölip, men özime bir Alfiya degen qız ben Eset degen bir tenordı aldım . Alfiya Ürimşi filarmoniyasında qızmet istep, keyin onı Amerikağa şaqırıp, qazir ol sol jaqta jwmıs istep jür. Eset filarmoniyanıñ änşisi, sol eldegi biraz konkurstardıñ laureatı…

Täjribemmen bölistim
Mwğalimdik deñgeyim köterilgen soñ, meni odaqtas respublikanıñ konservatoriyalarına «master klass» ötkizuge şaqıra bastadı. Birinşi barğan jerim Bişkek qalası, sosın Taşkentke şaqırdı. Üşinşi Kievte ülken konferenciya-bayqau boldı, odaqtıñ barlıq konservato-
riyalarınan professorlar özderiniñ oquşılarımen kelip önerlerin körsetetin boldı. Mağan olardıñ aytqan änderi men ariyaları onşa wnamadı. Olardıñ oquşıları bir eki än aytqannan keyin, özderi şığıp än orındaydı. Osınday «master klass» bola ma, dep oyladım . Ortaaziya men azerbayjan änşileri «tamaqtıñ dausımen» aytadı degenge qarsımın dedim. Jalpı vokalda üş deñgeyde dauıs boladı, birinşi tamaqtıñ twsınan, ekinşi keudeden, üşinşi odan da tömennen. Bizdiñ alfavitte qatañ, wyañ, ündi äripter bar, olardı şegine jetkizip aytu kerek, onı keybireuler tüsinbeydi. Men sizderge aytıp bereyin , qalay bizdiñ änder evropaşa orındaladı eken dep, Abaydıñ «Ayttım sälem qalamqasın» orındap berdim. Bäri qoşamettep, qwrmet körsetti. Kievtiñ konservatoriyasınıñ rektorı bizde bir jıl oqıp ketken eken. Ol mağan bir jaqsı koncertmeyster tauıp berdi .
Mağan kezek kelgende , scenağa şığıp twrıp, alğaşqı ändi aytarda ol änniñ sözinen üzindi keltirip, sosın ändi orındaymın , basqa änder de sol jobamen orındaldı . Olar 5-10 minutta ötkizse , meniñ «master klasım» 45 minutta ötti. Meniñ oquşım liriko-dramatiçeskiy tenor. Kürdeli ariyalardı ayttı. Puççinidiñ «Toska» operasınan, «Birjan-Saradan» , tağı basqa operalardan, aqırında Puççinidiñ «Rodavesti» ariyasın aytqanda halıq qoştap, qol soğıp otırdı. Özim «Pikovaya dama»-dağı Lermannıñ partiyasın aytıp berdim. Professorlar scenağa şığıp, meni qwttıqtap, bizge kelip aşıq sabaq ötkizseñiz dep tilekterin aytıp jattı.

Beken Bäkenwlı turalı lebizder
Ahmet Jwbanov – kompozitor , dirijer , ğalım , akademik.
Beken Jılısbaev konservatoriyanı Wlı Otan soğısına qatısıp , auır jaralı bolıp , elge oralğannan keyin 1951 jılı bitirdi . Soğıs ardageri konservatoriyada maydandağıday janqiyarlıq eñbek etip , bükil student qauımına ülgi boldı . 3-4-şi kursta oqıp jürgende-aq Beken qazaq , orıs halıqtarınıñ änderin , klassikalıq tuındılardı şeber orındaytın änşi retinde közge tüsti .
Mısalı , Keñes Odağınıñ 22 konservatoriyasınıñ Bükilodaqtıq studenttik bäygesine qatısqan ol tamsantarlıq öner körsetti . Sol bayqauda ol K . E. Voroşilovtıñ nazarına ilikti . Beken turalı ol : – «Bwl jalıqpay eñbektense , bolayın dep twrğan änşi eken» – dep, pikir aytıp , onıñ bolaşağına ülken ümit arttı . Oquın bitirgen boyda , öziniñ wstazı , asa körnekti änşilerdiñ biri , professor Aleksandr Matveeviç Kurganovtıñ assisenti bolıp ornalastı . Köp wzamay öziniñ eñbeginiñ zeynetin köre bastadı – darındı änşi , täjribeli wstaz boldı . Vokal kafedrasınıñ meñgeruşisi därejesine köterilgen ol , jas änşilerdi tärbieleu isine jaña lep engizdi . Mamandas bolğan soñ, anda- sanda klasına barğanıñda , ol şäkirtterine ünemi änniñ sözderin- degi mänin tüsindirip jatadı . Köbine, arqası qızıp ketip , özi ändi orındap körsetedi . Änniñ sözderin şaynap- jwtıp qoyatın orındauşı- lardı mısalğa keltiredi . Ol ünemi aytıp otıratın : -«Rişat maqpalday ünimen qatar , änniñ aydan anıq sözderin ünemi estirtip otırmay ma ? . Ermektiñ joğarı orındau mädenietimen qatar, sözderi qalay saqıldap twradı . Roza Bağlanova konservatoriyanı bitir- mey-aq , än salğanda sözderin öñmeniñnen ötkizip jibermey me?» ,- dep. Mine , osı jayğa Bekeñ ärqaşan män beretin .
Qazaq ädebieti men öneriniñ onkündigin Mäskeude 1958 jılı ötkiz – gende , B. Jılısbaev qwrmetti orındardıñ birine ie boldı . Beken – jeke basınıñ ruhani baylığın wdayı eselep otırumen mwqiyat
şwğıldanğan jan . Ol köp oqidı , köp izdenedi , bildim , jettim dep toqmeyilsinbeydi . Sonımen birge ol öz boyındağı önerdi – halıq igiligi dep biledi . Koncerttik zaldar jäne radio , teledidar boyınşa jii än şırqap , jwrtşılıqtıñ ruhani qajettiligin oydağıday öteude .
Beken Jılısbaevtıñ bolaşaqta zor tabıstarğa jetetinine kämil senuge boladı . ( A. Jwbanov . «Ösken öner» , Ğılım baspası, 1985)

Baqtaev Keñes – Qazaqstan Respublikasınıñ eñbegi siñgen artisi ,
Qazaqtıñ Abay atındağı opera jäne balet teatrınıñ
änşisi, B. Jılısbaevtıñ alğaşqı şäkirtteriniñ biri.
Men 1936 jılı bwrınğı Taldıqorğan oblısı, Börlitöbe audanı, «Ülgi» auılında düniege keldim. Auılda mektepte oqıp jürgende Beken ağanıñ radiodan şırqağan änderin talay ret tıñdağanbız . Men de osılay än ayta alar ma ekenmin , dep armandaytınmın . Mektepte oquşı kezimde biraz änderdi orındap jürdim . B. Jılısbaevtıñ tuğan ağası Mwqan ağa bizge joğarğı klastarda fizika , matematikadan sabaq bergen, köp jıldar mektep direktorı bolıp qızmet atqardı .
1957 jılı orta mektepti bitirgennen keyin Almatığa oquğa keldim . Ülken ağam Qojağwlov Qajıtay meni konservatoriyağa ertip äkeldi . Ol soğısqa qatısqan, qolınan jaralı bolıp qaytqan . Qabıldau komissiyası Mädeniet ministrliginiñ zalında ümitkerlerdi tıñdadı . Kezegim kelgende meni zalğa şaqırdı . Swñğaq boylı , ädemi qaratorı jigit ağası B. Jılısbaev komissiya müşeleriniñ ortasında otır eken . Bwl meniñ Beken ağanı birinşi köruim edi . Mağan qarap :
- Al endi , qanday öleñ aytasıñ ?,- dep swradı . Men :
- «Ayttım sälem, Qalamqastı» .
- Onda royal'dıñ qasına bar , dedi .
Royal'dı birinşi ret kördim , bir äyel adam süyemeldep otırdı . Tıñdap bolğannan keyin : .
- Tağı qanday än aytasıñ?, dep, swradı. «Dudaray»dı aytıp köreyin dedim . Änniñ bir kupletin aytıp , ekinşisine kelgende , orısşılap :
- Dostatoçno , dedi . Men qoya qoydım .
- Bara ber , esiktiñ aldında tosa twr dedi . Birazdan keyin bärimizdi işke şaqırdı . Konkurstan ötkenderdiñ işinde bolıp şıqtım .
Qabıldanğandar üyleriñe qayta beriñder . Adresteriñdi jazıp qaldı- rıñdar, küzge qaray şaqırtu qağazın jiberemiz dedi . Küzge qaray
mağan : – «Jambıl atındağı filarmoniyanıñ hor kapellasına änşi bolıp qabıldandıñ» , degen şaqırtu qağazı keldi …
1958 jılı men konservatoriyanıñ än fakul'tetine oquğa tüstim .
Ağa oqıtuşı A. A. Leont'eva klasında däris alıp jürdim. Üş jıl oqığannan keyin ol kisi zeynetke şığıp ketti . Özimniñ swrauım boyınşa professor B. Jılısbaevtıñ klasına auısıp , 4-5 şi kurstı bitirdim . Beken ağamız öte ädiletti , sabaqqa qatal , şäkirtteri- ne ağalıq , äkelik retinde de qaraytın adam . Keybir studentter tañerteñ 45 minuttıq jeke sabaqqa (dauıs qoyu) tamaq işpey kelse , aqşa berip :
- Bar , tamaq işip kel , sodan keyin dayındalayıq , deytin .
Keybir şäkirtteri qiın sabaqtardan (solfedjio, garmoniya) ötpey qalsa , olardı qolınan jetektep alıp :
Mına balanıñ bolaşağı öte mol , bwl keyin tamaşa änşi , artist boladı , azdap demep jibereyik dep, qamqorlıq körsetip jüretin.
Wstazımız – öte sezimtal, köregen adam .
Wlı wstaz, önerge siñirgen eñbegi şeksiz , wzaq ömir tileymin .

Şahimardan Äbilov – Qazaqstan Respublikasınıñ eñbek siñirgen ärtisi,
Qwrmanğazı atındağı Qazaq wlttıq konservatoriyasınıñ
professorı , Halıqaralıq şığarmaşılıq akademiyasınıñ
akademigi , «Qwrmet» ordeniniñ iegeri .
Beken Bäkenwlı Jılısbaev wlttıq klassikalıq än önerine qanday jañalıq äkeldi ? .
- Älemde orıs , italiyan , nemis , francuz t. b. än mektepteri bar ekeni belgili . Mısalı , orıs klassikalıq än mektebin alğaşqı bolıp äygili änşi Şalyapin qalıptastırdı . Evropa mektebin alsaq , ol üş ğasırdı qwraydı . Bizdiñ qazaq wlttıq opera – än mektebimiz 70 – 75 jıl şama- sında damıp kele jatır . Qazaq opera-än mektebin klassikalıq twr- ğıda alğaşqı orındauşılardıñ qatarında K. Bäyseyitova , Ermek Serkebaev boldı .
Al , qazaq opera-än mektebin qalıptastıru , onı älem klassikalıq än mektebine satılau – Beken Bäkenwlınıñ ülesinde dep ayta alamız .
Onıñ erekşeligi qanday ? – Mäskeude ötken bükilodaqtıq konservatoriya studentteriniñ bayqauında , onıñ erekşelikterin alğaşqı bolıp Kenjetaev , Jılısbaev , Serkebaev körsetti . Ol kezde Keñes odağında bir aq mek- tep – orıs mektebi basım bolatın .Sol uaqıttan bastap Beken Bäkenwlı bwrınnan kele jatqan orıs , italiya , t. b. mekteptermen birge , eñ birinşi bolıp qazaq än- opera mektebiniñ irgetasın qalay bastadı .
Mektep degen ne ?
- Ol til , onıñ äueni , mağınası , filosofiyası . Osığan oray Beken ağa qazaqtıñ tiliniñ ädemiligin , halıq änderiniñ auqımın , Birjan , Aqan , Mädi , Estay , Mwhit salıp ketken joldarın arı qaray damıttı . Ol halıq änderiniñ jan düniesin wğıp , onıñ erekşeligin , swlulığın odaq köleminde körsete bildi . Basqa halıqtarda kezdespeytin qazaq tiliniñ ädemiligin , dauısın , äuenin , äripterin alğaşqı bolıp aştı . Olardıñ ändi bayıta tüsetinin däleldedi . Qazaq än üniniñ älem deñgeyinde özindik ornı bar ekenin körsetti .
Beken ağa qandı maydanda qanday jankeşti erlik körsetse , qazaqtıñ än önerinde de sonday erlik körsetti dep sanaymın . Ol özine bağa jetpes eskertkiş ornata bildi . Änniñ tabiğatın sezip , onıñ işki düniesin aşıp berude , Beken Bäkenwlı Qazaqstandağı alğaşqı maman dardıñ biregeyi boldı .
Qazirgi jastar sol mektepti jalğastırıp , damıta beruleri kerek .
Şahimardan köp jıldardan beri Abay atındağı opera jäne balet teatrınıñ jetekşi änşisi retinde älemdik operalardıñ bastı keyipkerleriniñ beynelerin sätti orındap keledi . Rigoletto , Jermon ,Amonasro , Tomskiy , Gryaznov , Abay , Janbota , Bwqar Jırau , t.b. Operadağı Abaydıñ partiyası men Abaydıñ sözine jazılğan änder men romanstar – onıñ öneriniñ şıñı . Pavlodarda «Şahimardan dostarın şaqıradı» attı halıqaralıq opera änşileriniñ festivalın wyımdastır dı . Köptegen şet ederde öz önerin paş etip jür .
Şahimardan – köp qırlı , erekşe mänerli , diapazonı keñ darın iesi .

Mıñbay Räş – aqın , jazuşı , satirik, Qwrmet ordeniniñ iegeri ,
B. Jılısbaevtıñ jerlesi .
Men Beken ağanı atına qarşadayımnan qanıqpın . Swrapıl soğıs jürip jatqan 1942 jılı Şwbartaudağı «Kirov atındağı mekteptiñ» 6- klasında oqitınmın . Anda sanda radiodan : Abaydıñ äni – «Ayttım sälem , qalamqas» , halıq äni – «Qaratorğay» , özge de änderdi naqışına keltirip orındaytın , tenor dauıstı änşi B. Jılısbaev bolatın .
- Jılısbaev degen kim? – dep swradım birde ağayım seri Äbdirasıldan .
Ol kezde Äbdirasıl Eleusizov audan poştasın basqaratın .
- Öy , Mıñbay , bwl osı Dağandı boyında düniege kelgen , öziñniñ nağaşıñ boladı , dedi , nasıbayın ernine ıtqıta berip .
- Qalay nağaşı boladı ? , dep swradım . –«Seniñ şeşeñ Nwrjamila marqwm – Qojageldi ruınan dedi . Beken nağaşıñ Almatıda twradı , Mäskeu konsevatoriyasında oqıp jürgende , soğıs bastalıp , Almatığa qaytıp kelgen . Opera teatrınıñ änşisi , radiodan jii aytadı, ärtürli koncert sahnalarınan än şırqağanın öz közimmen Almatığa barğanda kördim», – dedi.
- E,e , solay eken ğoy …
Tağdır tälkegimen 1943 jılı jazında meni Almatı qalalıq partiya komitetinde qızmet atqaratın ağayım Eseev Düysejan , Almatığa
özimen birge birjola alıp ketti . Şeşem qaytıs bolıp , äkem Ahmetkärim soğısqa ketip , sorım qaynap , jetimdikke jegilgen şağım bolatın .
Bekendi nağız jaqsı bile bastağanım 1950 jılı KazPI-di tämamdap, «Leninşil jas» gazetinde ädebiet jäne öner bölimine jetekşilik etken kezim . Qazirgi «Abay dañğılı» (ol kezde «Bas arıq») köşesinde Beken ağanıñ tuısqanı Qasqaev Käribas aqsaqaldıñ üyi bolatın . Ol kisi Almatı Maldärigerlik institutınınıñ ( qazirgi Agrarlıq universitet) täjribelik zerthanasında qasapşı qızmetin atqaratın . Käribas aqsaqal ağayındarın otbasına jii şaqırıp , aq dastarhanın jayıp , qolı aşıq kisi bolatın .
- Au , ağayındar , tayauda bizdiñ üyde ülken jañalıq boladı , dep, jayrañ qaqtı , birde aqsaqal.
- Qanday jañalıq ?
- Ana otırğan Jılısbaydıñ Bekeni bir köz, bir ayağın soğısta qaldırsa da , tayağı ekinşi ayağı bolıp , twrmıs qwrmaq . Bir bölmeni jasaulap qoydıq . Kelesi senbide toyğa kelesiñder , dedi .
- Bärekeldi , kelgende qanday , desip, mäz -meyram bolıp tarastıq .
Keşikpey , Beken ağamız beti tompiğan , közi tostağanday , qoñırqay öñdi Nwripa jeñgemizge üylendi . Sol twsta meniñ «Leninşil jasta» -«Änşi – wstaz» degen kölemdi maqalam jarıqqa şıqtı . Beken ağam :
- Au, sen jazuşı bolayın dep twr ekensiñ, saparıñ oñ bolsın dep , bata bergen edi .
Beken ağa – äkesi Jılısbay , şeşesi Hanımbalamen birge jeke päterde twrdı . Bekenniñ ağası Mwqan – şeşesine, özi – äkesine aynımay tartqan edi . Hanımbala apay dauısı ädemi , Bekenge änşilik şeşesinen darığan ğoy, dep topşılaymın . Özi şeşen , äri änşi Hanımbala äjemiz halıq änderin naqışına keltire , qwlpırta samğay jöneletin …
Beken Bäkenwlınıñ wstazı Kurganov – «şabıttı şäkirtim» , dep maqtanışpen eske alsa, Ahmet Jwbanov – «sanaulı öner sañlaqtarınıñ biregeyi» , – dep bağalağan .
Belgili Wstaz, änşi, tuma talant – Beken Jılısbaev haqında marapat sözder jırtılıp ayrıladı .
Torqalı toqsanın toqıramay toylağan , tabiği talant , öziniñ ğasır müşeline qaray sapar şegip baradı . Densaulığı quattı , şabıtı şuaqtı bolsın degen tilekpen :
Beu, mezgil, sınaptayın jılıstaydı ,
Körgen em, Hanımbala , Jılısbaydı .
Ümitin aqtap şıqqan bel balası ,
«Jaqpwtın» baqıtınıñ uıstaydı .

Jumadilova Rımkeş Äljanqızı – Abay atındağı opera jäne balet
teatrınıñ änşisi , «Qazaqstan Respublikasınıñ
eñbek siñirgen qayratkeri», «Qazaqstannıñ täuel-
sizdigine 10 jıl» medaliniñ iegeri .
Men Qarağandı oblısı , Aqtoğay auılı, Berikqara aulında, 1957 j. önerge jaqın otbasında düniege kelippin . Ol öñirde Küläş Bäyseyitova, Manarbek Erjanov , Mağauiya Hamzin , Aqqız Müsilimqızı sekildi öner sañlaqtarı tuğan . Sol jerdiñ qasieti mağan da darıdı ma eken , men de jastayımnan än önerin süyip östim .
1979 jılı Qwrmanğazı konservatoriyasınıñ dayındıq kursına qabıl- dandım . YUmaşeva N.D. degen wstazdan oqi bastadım. Ol kisi meni auıldan kelgen, orısşa bilmeydi, muzıkalıq sauatı joq degen jeleumen şettete beretin boldı . Men Beken ağağa barıp jağdayımdı ayttım . Beken Bäkenwlı , meniñ klasımda orın joq . Kandidat etip qaldırayın , äri qaray qalay eñbektenesiñ , öziñdi qalay körsetesiñ , soğan baylanıstı boladı dedi . Kündiz tüni bar küşimdi salıp eñbektenuimniñ arqasında , jazğı emtihandı üzdik tapsırıp, 1-şi kursqa qabıldandım…
1986 jılı konservatoriyanı üzdik bitirip , opera teatrına änşi bolıp jwmısqa twrdım . Teatrda Sara , Qarlığaş , Düriya , Batsay («Qız Jibek»), Aqjünis, Aqjeleñ («Er Tarğın») , Ajar («Abay») , Aqtoqtı («Aqan seri») , Külpaş («Abılay han») , Zıliha ( «Mahambet») , Jrica («Aida») , Anina («Traviata») , Mikaela («Karmen») , Lyu («Turandot») t.b. partiyalardı orındadım. Qazaqtıñ halıq änderin, Qazaqstan kompozi -torlarınıñ şığarmaların ärtürli koncertterde , körermenderdiñ swranısı boyınşa orındap jüremin . Onıñ işinde Birjannıñ «Ğaşığım» , «Läylim» , Äsettiñ «İnju-marjanı» , Hasanğalievtiñ «Nwrlı tañ», halıq änderi «Bayanauıl», «Bir bala», «Qaratorğay», «Aqau bikem», «Şınaray», «Iligay», «Äupildek», «Ağajan Lätipa», «Güldariğa» , «Mausımjan» , t.b. änder bar .
1987 jılı Küläş Bäyseyitova atındağı Respublikalıq änşiler bayqauınıñ laureatı atandım .
Osı jetken jetistikterim , Beken Bäkenwlınıñ mağan üyretken änşilik mektebiniñ jemisi , dep , maqtanışpen ayta alamın . Beken ağa auıldan kelgen , muzıkalıq sauatı joq köptegen darındı jastardı dayındap
şığardı , jartı ğasır boyı qazaqtıñ klassikalıq än , änşiler mektebiniñ kirpişin qaladı . Ol kisi şäkirtterine qatal talap qoyumen birge , öziniñ qamqorlığın , äkelik mereyin , wstazdıq kömegin ayamadı . Elimizge adal , adamgerşilikke , önerdi süyuge , tarihımızdı, ana tilimizdi, dinimizdi qwrmetteuge tärbieledi .
Osınday wstazdar köp bolsa eken dep tileymin . Ol kisiniñ eñbegin , öner jolın – jastarğa ülgi retinde , tärbieleymiz dep uäde beremin .
Beken Bäkenwlınıñ änşilik önerge siñirgen eñbegine, Otan soğısın- dağı erligine – basımızdı iemiz . Halqımız oğan «Halıq qaharmanı» atağın berip qoyğan dep sanaymın .

Kenjebekov Wlan Mırzaqasımwlı – Qwrmanğazı Atındağı konservato-
riyasınıñ vokal kafedrasınıñ meñgeruşisi, «Qazaqstan
Respublikasınıñ eñbek siñirgen qayratkeri» .
Men 1960 jılı , bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Barşatas aulında düniege kelgenmin . Äkem Mırzaqasım jaqsı dauısı bar , sol öñirge belgili änşi bolğan körinedi . Mağan änşilik öner sol äkemnen darığan boluı kerek. Mektepte körkemönerpazdar üyirmelerine qatısıp, än şırqap , közge tüsip jürdim .
1980 jılı äsker qatarınan oralğan soñ , Qazaq wlttıq Qwrmanğazı atındağı konservatoriyanıñ än-öner kafedrasına oquğa tüstim . B.B. Jılısbaev kafedra meñgeruşisi boldı . Beken ağanıñ janında jürip, däris alıp , änşilik mamandıqtı igerdim . Oquımdı bitirgennen keyin , Opera jäne balet teatrına änşi bolıp ornalastım, keyinirek Qwrmanğazı konservatoriyasında qosımşa wstazdıq qızmetpen de aynalıstım . Teatrda Aydar , Abay , Birjan , Tölegen («Qız Jibek») , Saqan («Er Tarğın») , Rodomes («Aida») , German («Qarğanıñ mätkesi») t.b. partiyalardı orındadım. Halıq änderin, qazaq, şetel kompozi- torlarınıñ şığarmaların ülken koncertterde orındap jüremin . «Aqbaqay» , «Alqoñır» , «Qaratorğay» , Abaydıñ «Jasımda ğılım bar dep eskermedim» t.b. Ol kisi bizge tek wstaz retinde emes, ruhani äkemiz boldı dep ayta alamın . Beken ağanıñ bergen tärbiesin , aytqan aqıldarın , parasattı adamgerşiligin , bizge degen qamqorlığın sözben
aytıp jetkizu mümkin emes . Ömirdegi meniñ qolım jetken jetistik -terimniñ bäri wstazımnıñ arqası dep bilemin . Student kezimizde bizge öz qarajatınan tamaq , kiim-keşekke deyin kömektesip twratın. Ağamızdıñ üyindegi jeñgemiz bizderdi aq dastarhanın jayıp, jii-jii şaqırıp twratın .
Beken ağa maydanda qan keşip , el qorğağan batır azamat, wlağattı wstaz . Belgili , maytalman änşilerdiñ basım köpşiligi – Wlı Wstazdan bilim alıp , ülken önerge joldama alğan dep sanaymın .

Şalabaev Mwrat Qwralwlı -«Qazaqstanğa eñbegi siñgen ärtis», Çehiyanıñ
«Dvorjak atındağı premiyanıñ» jüldegeri,
Germaniyanıñ Karlsrue qalasınıñ
«Altın dauıs» atağınıñ iegeri .
Men 1960 jılı Almatı oblısı , Jambıl audanı , Birlik auılında tuğanmın . Muzıkağa degen qwmarım bala kezimnen bastaldı, mektepte körkemönerpazdar üyirmesine qatısıp , jüldeli orındarğa ie bolıp jürdim . Joğarğı klassta auılğa Almatı konservatoriyasınıñ studenti Karibaev Biğazı auılğa kelip , opera öneri , maytalman änşilerimiz turalı aytıp otıratın . Beken Bäkenwlı turalı birinşi ret sodan estidim .
1977 jılı Qwrmanğazı atındağı Almatı konservatoriyasına tüsuge bel bayladım . Äkem bwl şeşimimdi qalamadı , anam qarsı bolmadı . Beken ağanı alğaşqı ret körgen sätim esimnen ketpeydi … Eki iığına eki adam qonğanday , közi nayzağaydıñ oğınday ötkir , tüsi swstı . Mağan qarap :
- Ey bala , jasıñ neşede ? ,- dep swradı .
Dirildep, qaltırap , tilim kürmelip, äzer degende :
- On segizge tolayın dep qaldım, – dep jauap berdim .
Mırs etip külip , Beken ağa :
- Al , qanday öleñ aytasıñ , -dep , äkelik meyirimmen mağan qaradı .
«Ayttım sälem, qalamqas» änin mwqiyat tıñdadı da :
-Emtihanğa dayındal, dauısıñ «tenor», – dedi .
«Tenor» degen ne boladı eken ?- dep , işimnen qattı tolğandım , söytsem jiñişke erkek dauısı eken .
Beken ağa sonday zor qamqorlıqpen , orasan zor eñbek atqarıp , köptegen ataqtı änşilerge vokaldıq jäne änşilik tärbie berdi. Solardıñ işinen meni de äygili öner ordası – Abay atındağı opera jäne balet teatrınan biraq şığardı … Teatrda Birjan, Aydar, Al'fred («Traviata»), Lenskiy («Evgeniy Onegin»), t.b. qazaq jäne şeteldik operalarında oynadım .
Qazaq öneriniñ jarşısı retinde , koncerttik saparlarmen köptegen şet elderde boldım .
Önerdiñ qarbalas ta, qiın joldarında , şäkirtterimen birge qinalıp , quanıştarına ortaq bolğan Wlı Wstaz – Beken Bäkenwlımen birge şirek ğasır birge bolğanıma , özimdi baqıttımın dep sanaymın .
Jetken jetistikterim üşin , mağan osınday tağdır silağanı üşin Beken ağama şeksiz alğısımdı aytamın .
Ötelmes qarızdarmın ! Ağamız jasay beruine tilektespin !

Smailova Roza Ädikenqızı – Qwrmanğazı atındağı Qazaq wlttıq
konservatoriyasınıñ docenti
Men Beken ağanıñ kursına 1986 jılı , konservatoriyanıñ ekinşi kursınan bastap keldim . Sol jıldarı klassta ılği er balalar oqıdı , jalğız qız men boldım . Beken Bäkenwlınıñ sabaq ötkizu täsilderi erekşe bolatın . Maşıqtandıru (rasspevki ) sabaqtarında ol kisi köbinese sırtqa şığıp ketetin . Şäkirtteri koncertmeystermen erkin qısılmay dayındalsın degen oymen boluı kerek . Şığarmalardı äbden pisirip , dayındağan kezde klassqa barlıq oquşılardı jinap , öziniñ täsildemelerin üyretip , soñğı dayındıqtan ötkizetin . Dayındıq üstinde eger operalıq ariya bolsa , onıñ qalay şıqqanın , librettosın , keyipkerdiñ obrazın , bärin swrap aladı . Orındauşınıñ bilmegen jeri bolsa , özi tolıqtırıp otıratın . Qazaq operaların jazğan öziniñ zaman- das kompozitorlar turalı , olardıñ ömirdegi igi isterin , qızıqtı äñgi- melerin aytıp beretin . ( Tölebaev , Rahmadiev , S. Mwhamedjanov t .b .) . Tağı bir erekşeligi . 9-may Jeñis küninde , är jıl sayın , Nwripa jeñgey üyinde aq dastarhan jayıp , soğan jinalatınbız . Ağamız öziniñ basınan ötken ömirdegi qızıqtı şaqtarın şeberlikpen äñgimelep otır- adı . Ärbir şäkirtiniñ öner jolın erekşe qadağalap , qolınan kelgenşe kömektesip twratın .
Koncerttik saparmen Semey öñirine , öziniñ tuıp ösken jerinde bolğa – nımızda , halıqtıñ ol kisiniñ önerine degen qwrmetine , süyispenşiligine küä boldıq . Biz onı maqtan etemiz .
Konservatoriyanı bitirgennen keyin , meni Beken ağa aspiranturağa qaldı rıp , sol jılı kafedrağa jwmısqa aldı . Wstazdıq qızmetimde de , ol kisi mağan qamqorşı bolıp , öziniñ mol täjribesin bizdiñ boyımızğa siñire berdi . Älemge äygili änşi Kurganovtan , Mäskeude dayındıq kursında alğan , özininiñ jeke täjribesi qosılğan , Beken ağanıñ än önerindegi bilimi wşan teñiz . Orıs , Italiya , özi salğan mektebi – Qazaq wlttıq konservatoriyasınıñ fundamentin qaladı desek , artıq aytqan bolmaymız .
Wstazdıq jıldarımda men de 40- şaqtı şäkirt tärbieledim . Olardıñ arasında belgili opera änşileri Gülzat Däuirbaeva , Jwpar Ğabdullina, t. b . bar . «Şäkirtsiz wstaz twl» degen osı şığar . Elimizdiñ vokaldıq önerine üles qosıp jürgenim – Beken Bäkenwlınıñ bizge bergen mol biliminiñ arqasında dep sanaymın .

Jannat Baqtay – «Qazaqstannıñ eñbek siñirgen artisi», 2005 jılğı
Qazaqstan Respublikasınıñ «Jıl Adamı» , «Qwrmet»
ordeniniñ iegeri ,köptegen konkurstardıñ jeñimpazı .
Men Şığıs Qazaqstan oblısı, Samara audanında 1969 jılı tuğanmın. Orta mektepti bitirip, konservatoriyanıñ än ( professor B. Jılıspaev) jäne fortepiano (professor Izmaylov) fakul'tetterin qatar oqıp , qızıl diplommen bitirdim . Almatıdağı Abay atındağı opera jäne balet teatrında bir jılday qızmet istep jürgen jerimnen , «Astanada opera» teatrı aşılğan soñ meni sonda şaqırıp aldı . Qazirgi kezde «Astana opera» teatrınıñ änşisi bolıp qızmet atqaramın . Önerde nemese jay ömirde , qanday da bir jetistikterge jetip jatsam , onda meniñ joğarıda atalğan wstazdarımnıñ ülesteri zor dep esepteymin . Jetistikterim :
- M. Glinka atındağı halıqaralıq konkurs – 1 şi orın ,Mäskeu
- «Polad Byul'-Byul' Oglı» halıqaralıq konkurs – 2 şi orın, Baku
- Külaş Bäyseitova atındağı konkurs – 1 şi orın ,Almatı
- Soltüstik Koreya festivali – 1 şi orın, Phen'yan
- Bolgariyadağı halıqaralıq konkurs – 2 şi orın , Sofiya
2013 jılı Italiyada stajirovkadan öttim . Qwrmanğazı atındağı wlt aspaptar jäne memlekettik simfoniya orkestrlerimen elimizde jäne köptegen şetelderde än, ariyalar şırqap , Qazaqstandı älemge şamam kelgenşe tanıtıp jürmin .
Ajar , Jibek , Qamar , Altınay («Birjan-Sara») , Djil'da («Rigoletta») , Violetta («Traviata» ), Gülbarşın («Alpamıs» ) , Çio-çio-san t.b. partiyalardı orındap jürmin . Halıq kompozitorları änderinen , «Gauhartas», «Bwlbwl», «Ğayni» , «Ğaşığım», «Qaratorğay», «Läylim» basqa da änderdi aytamın.
Tanımal twlğa, elimizde belgili wstaz B. Jılıspaevtıñ köptegen şäkirtteriniñ birimin . Densaulıq , balaları men nemereleriniñ qızığın – wzaq köruge jazsın .

Gülsim Abdirova – koncertmeyster
Men koncertmeyster retinde B. Jılısbaevtıñ klasına 1979 jılı keldim . Ol kezde konservatoriyanıñ 4-şi kursında oqıp jürgen kezim . Bir-birimizben tüsinistikpen 8 jıl birge qızmet istedik . Beken Bäkenwlı Italiya än mektebiniñ wstanıp , şäkirtterine sol önerdiñ qır – sırların jalıqpay üyretumen boldı . Ol kisiniñ sabaqtarı klaspen ğana şektelmey , jeñgeydiñ jayğan aq dastarhanında jalğasıp jatatın . Özim sol üydiñ tuğan qızı retinde sezinetinmin , qazirgi uaqıtta da qızdarımen aralasıp twramın .
Beken ağanıñ ömirinde köptegen qiınşılıqtar boldı , biraq oğan ağamız qayıspay qarsı twrdı . Ömir ol kisini şıñdadı , öziniñ erekşe dauısın eseygenşe saqtay bildi . Bizder üşin 9- may qasietti mereke , ol kün wstazdıñ tuğan küni jäne jalpıwlttıq meyram . Bizder sol küni wstazımızdıñ üyinde jinalamız …
Sol künder wzaq bolğay .

Ardaq Jılısbaeva – Beken Bäkenwlınıñ qızı , äkesi , ata babaları
turalı körkem fil'm tüsiruge dayındaluda .
Bolaşaq fil'mniñ scenariyınan üzindi
… Beken ağanıñ arğı ataları : Kerey , Jastaban , Begimbet , Qojageldi , Manabay bolıp taraladı . Sol atalardıñ 1930-32 jıldardağı aştıq pen jwt kezindegi körgen qiınşılıqtarı bayandaladı .
… Begimbet üydiñ qasındağı eski ağaşqa örmelep şıqtı da , auıldıñ ortasına jinalğan jwrtqa qadalıp qaray bastadı . Alañğa ornatılğan biik ağaşqa süyenip , mıltıq asınğan küzetşi jigit twr . Sol jerde moynına deyin qwmğa kömilgen bir äyel ıñırsıp jatır .
Begimbet alañğa öziniñ apasınıñ kelgenin kördi . Sol arada onı , jinal ğan äyelder qorşap aldı :
- Märiyam , mına beyşara äyel öleyin dep jatır , üş kün boldı ğoy osılay jatqanına , -dedi qara jamılğan bir äyel .
- Beyşara Zeynep , dedi ekinşisi , ol Saybanıñ qayda ekenin bilmeydi ğoy , onı nesin qinap jatır ?- , dep jılap jiberdi .
- Ol bilse de aytpaytın edi , – dedi üşinşi äyel . Küzetşi , 20 jas şamasındağı jas jigit : – Sen baydıñ qızı , qaşan öler ekensiñ , – dep qarq ete qaldı .
Sol kezde apası alañnın janındağı bir üyge kirip, eki alaqanımen su alıp kelip , Zeyneptiñ auzına tostı . Küzetşi jalt qarap : – Sen ne istep jatırsıñ , ket bılay !,- dep mıltığın kezendi . Apası : – Äy Paşa, seniñ de demiñ biter kezde , auzıña su tosatın adam tabılsın , – dep , ornınan twrıp ketti .
Däl osı sätte Zeyneptiñ de demi üzilgen edi …
Tün işinde Begimbet , Märiyam , Qojageldi , Manabay bir arbağa tielip jolğa şıqtı . Jolşıbay su alu üşin bir auılğa toqtağan edi . Şağın auıl , onşaqtı kiiz, jer üyler . Tım-tırıs , tiri jan joq siyaqtı . Qojageldi bir üydiñ esigin aşıp qarap edi , bes adam aştıqtan isip-keuip ölip qalıptı . Qojageldi ekeui barlıq üylerdi aralap şıqqanda , tiri jan joq eken . Ölikterdiñ jağımsız iisi qolqaların alıp baradı . Olar auızdarın bürkep , kölikterine jüre bergende , kenetten bir ırıldağan dauıs estildi . Qojageldi keyin bwrılıp , dauıs şıqqan üydiñ esigin aşıp qalğanda , bir qasqırdıñ ölikterdi müjip jatqanın kördi . Aşu men ıza qısqan ol qasqırdı qwlaq şekeden däldep atıp tüsirdi de , esikti tars japtı . Däl osı kezde onıñ jan düniesi , beybit halıqtı osınday halge jetkizgen kinälilerğa lağnet aytıp jatır edi …
Meniñ äkem sol kezderde toğız jasta eken .
Beken ağanıñ diktofonğa jazğan ömirbayanın komp'yuterge terip , bir jüyege keltirip , baspahanada öz qarjısına şığarıp bergen – Taytöleu Töltay .

MAZMWNI

Qiın qıstau balalıq şaq ……………………………………………………………………

Şäkirttik şaqtıñ şarttarı………………………………………………………………….

Twqımnan qonğan än öneri……………………………………………………………………….

Sahna törinde……………………………………………………………………………………………

Mäskeu konservatoriyasında………………………………………………………………………

Oq pen ottıñ ortasında…………………………………………………………………………..

Bilimsiz öner jwtañ…………………………………………………………………………………..

Mäskeudegi sınaq………………………………………………………………………………………..

Aynaqatesiz kelgen tüsim…………………………………………………………………………..

Wlı Otan soğısında………………………………………………………………………………….

Alğaşqı mahabbat……………………………………………………………………………………….

Qosımşa derekter………………………………………………………………………………………..

Meniñ zamandastarım……………………………………………………………………………………

Şäkirtterime rizamın…………………………………………………………………………………..

Beken Bäkenwlı turalı lebizder…………………………………………………………………..

Beken Bäkenwlı Jılısbaev – Qazaqstannıñ halıq artisi , Qırğıstannıñ eñbek siñirgen qayretkeri. Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanında 1923 j. tuğan .
Eñbek jolın 1939 jılı Abay atındağı opera jäne balet teatrında hor änşisi bolıp bastağan . 1940 jılı Mäskeu konservatoriyasında birinşi kurstı bitirgende , soğıs bastaladı . Soğıstan jaralanıp elge kelgen soñ, Almatı konser- vatoriyasın tämamdağan . Respublikalıq radiokomitette , Qazaqtıñ memlekettik filarmoniyasında köp jıldar änşi bolıp qızmet atqardı . 1956 jıldan bastap 42 jıl vokaldıq kafedranıñ oqıtuşısı , docentı , professorı , meñgeruşisi boldı . Köptegen talanttı şäkirtterdi dayındadı . Baqtaev K ., Qarajigitov N., Mwsabaev M., Esimov Ğ., Seytaliev S., Qwrmanğaliva S., Üsenbaeva N., Äbilov Ş., Şalabaev M., Kenjebekov W., Jwmadilova R., Çotabaev M ., Baqtay J , t. b. Almatı qala- lıq keñesiniñ eki märte deputatı bolıp saylandı . «Otan soğısı» , «Lenin» , «Qwrmet belgisi» , «Otan» ordenderimen , «Qwrmet gramotalarımen» marapattalğan .

kerey.kz