Zuqa batır 150 jıl Zuqa batır 150 jıl Qazaq handığına 550 jıl
Altay-Tarbağataydağı din üşin küres
kerey.kz
Altay-Tarbağataydağı din üşin küres
(Säbit damolla men Zuqa batırdıñ dini qayratkerligi)
Qazaq dalasına kieli dindi taratıp, ömir säulesine, tarih sahnasına, zaman tınısına alğaş dindi uağızdap, dini jolda ağartuşılıq eren eñbek etken Säbit damolla jayında bireu bilse, bireu bilmes. Alayda Zuqanı Säbittiñ wlı Nwrmwqamed abızdıñ nemeresi ekenin jwrt biledi. Äsirese Qıtay qazaqtarı men Moñğoliya qazaqtarına din qayratkerleriniñ dinastiyası ejelden jaqsı tanıs. Biri din qayratkeri atansa, biri din küreskeri bolıp äkeli-balalı ekeu tarih sahnasında ülken qızmet atqardı. Sol bir zwlmattı XX ğasır basında Altay-Tarbağataydağı barşa qazaq halqınıñ äleumettik, taptıq, tipti müliktik jiktelu düniesi ornağan twsta qoğamnıñ belsendi müşesi, äri jauınger batırı, dini qayratkeri retinde wlttıq twlğağa aynaldı.
Tarihtan biletinimizdey, sol kezdegi Zuqa batır sındı wlı babamızdıñ ömiri, Abayşa aytqan bolsaq, soqtıqpalı-soqpaqsız jerde, aytıs-tartıs küres üstinde ötkeni ras. Al endi dara twlğa Zuqanıñ ömirbayanına, tarih sahnasında atqarğan qızmetine köşetin bolsaq, äli de tıñ derekterdiñ azdığı közimizge wrınadı da twradı. Tipti derekter joqtıñ qasında. Al Zuqa batır jayında büginderi qızığuşılıqtar erekşe artıp keledi.
Adamğa imandılıq negizi otbasındağı tärbieden, qoğamdıq ortasındağı ruhaniyatınan siñetinin añğaratın bolsaq, Zuqa batırdıñ din küreskeri, wlt qayratkeri boluına ülken ıqpal jasağan – äkesi äri wstazı Säbit damolla. Büginde ol turalı köp aytıla qoymaydı. Osındayda «Qwnanbay mıqtı bolmasa, Abay qaydan tuadı?!» degen pikir orındı aytılğanday.
Wlt qayratkerleri Zuqa batır men Säbit damollanıñ ömir tarihı men qilı tağdırınıñ kezeñi Reseydegi patşa ükimetiniñ şoqındıru, Gomin'dan ükimetiniñ otarlıq ezgige qarsı sayasatınan bastaldı. Bwl kezeñde jasampazdıq äreketke köp kedergi tuğanı ras. Öytkeni eki alıp imperiyanıñ birinde wlt-azattıq küres jürip jatsa, ekinşisinde onday küres ayaqtalıp, ekinşi kezeñi bastalğan uaqıt. Äytkenmen halqınıñ töltuma qasietteri men qwndılıqtarın sanasına siñire ösken Zuqa batır men Säbit damollanıñ wlı qayratkerlik isterin ruhani şäkirtteri, jauıngerleri izin basıp, odan äri jasampazdana tüsti. Jalpı sol uaqıttağı dürbeleñ kezeñde din qızmetkerleri men küreskerleri ülken qızmetter atqardı. Alaş qayratkerleri bastağan wlt-azattıq qozğalısınıñ bası-qasında ğwlama Şäkärim qajı, Mäşhür Jüsip Köpeywlı, dindar aqın Ğwmar Qaraş, Qosşığwlwlı Şaymerden, Nauan haziret, Säbit damolla, Ahmet işan Orazaywlı, Twrmağambet İztileuwlı, Zuqa batır sındı din qızmetkerleri bolğan.
I
Joğarıda söz etkendey XIX ğasırdıñ soñında Reseydiñ patşa ağzamı men Qıtaydıñ Cin' patşalığı otarlau sayasatı qazaq dalasın böliske salıp, şekara sızığın bekitu boldı. Bwl turalı D. Mäsimhanwlı «Euraziyalıq örkeniet – ejelgi türki jäne qıtay eliniñ ruhani qarım-qatınası» attı kitabında erekşe tüsindirip ketedi. Sol uaqıttağı dürbeli kezeñde äke men bala, şeşe men qız, ağayın-tuıs bir-birine ayırılıp, jwrt bölinip kete bardı. «Tarihtan belgili bolğanınday, XIX ğasırdıñ soñğı jartısında patşalı Resey men Qıtaydıñ Cin' patşalığı qazaq dalasın pışaq üstinen böliske salıp, qızıl sızıqpen qaq bölip aldı… Qazaq degen halıq bar edi-au, bwl solardıñ jeri edi-au» dep onımen eseptesken kisi bolğan joq… Söytip qazaq jeriniñ ülken bir böliginiñ Qıtayğa qosıluı, sol ölke men tarihi otannıñ eki arasında şekara sızığınıñ tüsui köşpeli eldi kögertpegeni öz aldına, köp ötpey äke baladan, şeşe qızdan, ağa iniden, bas deneden, aruaq tiriden, jürek qolqadan ayırılıp, bütin bir halıq eki imperiyanıñ qanjığasında jılay-jılay bölinip kete bardı», – deydi ğalım ağamız D. Mäsimhanwlı [1, 362]. Rasında sol twsta elim aylap köşken jwrttıñ biri şekaranıñ ber jağında, köşkeni ar jağında amanat arqalap qaldı. Endigi maqsat, «boları bolıp, boyauı siñgen» swrqiya sayasattıñ şeñberinde qızmet atqarıp, eki el arasındağı halıqtıñ wlttıq küreskerlik ruhın, qayratın oyatu boldı. Ol joldı dini ağartu ideyası arqılı jüzege asırudı Tarbağatay teriskeyindegi qazaqtar sekildi küngey qazaqtarı da tüsindi. Atalğan ölkede älsin-älsin köterilip twrğan ğazauat soğıstarın küşeytu üşin bilim qajettigi ayqın boldı.
Eñ aqırğı qazaq hanı Kenesarınıñ bası täuelsizdik üşin oqqa baylanıp, qapıda şeyit ketti. «Endi qanday jol bar?» degende, zamanında asıp tuğan Aqtaylaq bi oqu-ağartu, dini senim bostandığı keleşek jol ekendigin wğındırdı. Altay men Tarbağatay qazaqtarı da islam negizderin bwrınğı eskilik nanım-senimmen emes, dini ağartuşılıq jolmen de meñgere bastadı. Bwl ölkede de birte-birte islam şapağatınıñ ayı oñınan tuıp, alğaşqı medreselerde salına bastadı.
Altaydağı qazaq halqına dini-ağartuşılıq bağıttağı islam dini XIX ğasırdıñ ekinşi şireginde qalıptasa bastağan. Bwl turalı jazuşı-jurnalist Jädi Şäkenwlı «Qıtay qazaqtarı» kitabında keltiredi. «Altaydağı qazaq halqı arasında XVIII ğasırdıñ orta şeninen bastap islam dini birşama jüyeli taralıp, bwrıñğı şaman dinine senu birtindep älsirep, islam dini birtindep üstem orınğa şığa bastadı. Al dini oqu, islam dini ğwlama moldaların jetildiru Altayda XIX ğasırdıñ alğaşqı jarımında bastaldı» [2, 97].
Altay-Tarbağataydağı alğaşqı dini medreseni Orta Aziyanıñ Bwqar qalasınan kelgen özbek Şaği Manswrdıñ balası Mwqamed Mwğiman salğızadı. Aldımen äkesi kelip, Altay aymağındağı irgeli abaq kereyge din taratadı. Balası Mwqamed Mwğiman 1865 jılı Altaydıñ Qıran özeniniñ boyında medrese saldıradı. «Altay – qazaq wltı köp qonıstanğan öñir. Sondıqtanda Şıñjañ qazaqtarı mekendegen öñirdegi eñ alğaşqı medrese 1865 jılı Altaydıñ Qıran özeni boyındağı «Sarı meşitten» aşılğan medrese boldı» [2, 98]. Alğaş aşılğan «Sarı meşit-medresesi» Altaydağı on eki kerey işindegi atı bar, auqatı bar adamdardıñ balaların är jılı oqıtıp otırğan. Mwqamed Mwğimannan keyin Altay qazaqtarına dini ağartuşılıq ilimdi Säbit damolla Nwrmwhamedwlı jetkizedi.
Jazuşı ağamız Jädi Şäkenwlı joğarıda atap ötken «Qıtaydağı qazaqtar» eñbeginde Säbit damollanıñ Altay betinde qızmet atqarğanın ayta kelip, Altaydağı qazaqtardıñ bi-töreleriniñ balaların oqıtqanın jazadı. «1843 jıldıñ küzinde Qazan, Bwhar qalalarına barıp, dini oqu oqıp Altayğa oralğan Säbit damolla (Abaq kereydiñ iteli ruınan) Sauırdağı Qasımhan ğwñ, Altaydağı Jwrtbay bi, Qabadağı Ospan törelerdiñ wsınısı boyınşa Sauır, Qıran, Ertis, öñirlerinde, joğarıdağı bi-törelerdiñ auılında bala oqıtqan. Onıñ 40 jıldıq ömiri auıl oquına arnalğan» [2, 98].
Degenmen Säbit damollanıñ Zaysan aymağında twrıp, bala oqıtuı äli de bolsın aqtañdaq mäsele emes. Tipti keybir zertteulerde «Zuqa äkesi dünieden qaytqan soñ, Qıtayğa aua köşkenin» körsetedi. Tarihi şıñdıq aqiqatqa janasatın bolsa, Säbit damollanıñ eki el arasındağı dini qayratkerlik eñbegi wşan-teñiz dep bilemiz. Olay bolsa, qasietti şığıstıñ Qalbatauında düniege kelgen Säbit damolla – eki el arasındağı bodandıqtıñ qwrsauın bir kisidey körip, qiyametine tözgen din qayratkeri. Ol – aldımen qazaq dalasındağı orıs patşalığınıñ şoqındıru sayasatın, olardıñ qazaqtardı dininen bezdirip, salt-sanasınan ayırıp, öz tiline, dinine qosıp otırğan ozbırlığın körgen twlğa. Sol twstağı patşa ağzamnıñ şoqındıruı sayasatına qarsı şığıp, orıs mädenietine qwşaq jaymay, osı bir aytusız halıqtı qasiet körmegen, balasın şoqındırıp, qızın orısşa ilandırıp bara jatqan orıs halqına ıñğay bermegen Säbit damolla bolatın. Halıqtıñ wlttıq oyanuın, tura joldağı dwrıs bağıtın dinnen dep, osı joldağı ağartuşılıqtı qoldağan birden-bir jan iesi de qayratker Säbit Nwrmwhammed abız balası. Onıñ eli üşin mwrattarı men maqsattarı qanşama edi. Ol dini ağartuşılıq bilimin meñgerip, medrese aşudı közdedi.
Dese de dini joldı dinastiyalıq qızmetke serik etken Säbittiñ äkesi Nwrmwhammed te din qayratkeri, abızı atanğan. «Ol qalayşa wlın dini bilimniñ şwğılalı ortalığı Bwharğa oquğa jibermeydi» degen saual mazalauı da mümkin. Sondıqtan Nwrmwhammed abız balasınıñ bilim närimen susındap, din jolında ayanbay eñbek etuine ıqpal jasadı. Sol twsta şığıstan oñtüstikke attanıp, bilim alu üşinde äkeniñ däuleti qajettilik tuğızadı. Sol uaqıtta abızdıñ, bay däuletti swltan-handardıñ balaları Bwhar, Qazan qalalarınan bilim alğan.
«XVIII ğasırdıñ keyingi jartısı men XIX ğasırda qazaq han-swltandarınıñ jäne däuletti adamdarınıñ balaları Bwhara, Samarqand, Qazan qalalarına barıp dini medreselerde oqığan. Qazaq arasınan moldalar jetilip şıqqan. Qazaq halqı jii qonıstanğan jerlerde medreseler aşılğan» [2, 97].
Şığıs örkenietiniñ ortalıqtarı bolıp sanalatın Bwhar men Samarqand joğarğı oqu orındarın tämämdap, Qazan qalasında dini sauatın jetildirip, elge oralğanda Säbit damolla jan-jaqtı bilimdar, ğwlama ğalım, täjirbieli wstaz bolıp qalıptasumen qatar jädittik bağıttı wstanğan qoğamdıq qayratker de bolıp ülgergen. Mine, endi sol oqıp-bilgenin, öz qızmetin el igiligine jaratu, halqın otarşıldıq bwğaudan azat etu joldarın oylastıradı. Sol jolda erinbey eñbektenip, dini sauatın jetildirip, elge oralğan Säbit Nwrmwhammedwlın tuğan jerinde halqı asığa kütedi. «El ümitin aqtar, erteñgi jer iesi jas wrpaqtıñ jadına bilim nwrın tögedi. El-jwrtına äspettelip, äydik märtebe damolla atandı. Lastı, Tastı, Buırşın, Tarbağatayğa tört birdey medrese aşıp, bar ğwmırın bala oqıtuğa sarp etedi. Osı meşit-medreselerde bes jüzden astam bala oqıp, qara tanıp, dini bilim alsa kerek. Jas Zuqa da qarşadayınan mol dini bilimdi äkeden, sonday-aq, osı ölkege din taratu üşin jiberilgen Mwhammed Mumin işannan sabaq aladı», – deydi B. Bämişwlı «Alasapıran zamana arıstanı» attı maqalasında [3].
Söz etip otırğan, Säbit damolla oqığan Bwhar kalası jädittik kozğalıstıñ negizgi oşaqtarınıñ biri bolıp sanalğan. Sondıqtan jädittik ideyanı közi aşık, kökiregi oyau Säbit damolla da birden qabıldap, onı iske asıru jolındağı küreske dayın boldı. Osılayşa tuğan jerine kelip, mektep-medrese aşuda, dini ağartuşılıq bağıtta jädittik ilimdi meñgertuge ıqpal etti. Jädit mektepteri degen tüsinikti qalıptasıru üşin «Alaş qozğalısı» enciklopediyasında bılay dep anıqtalıp, sipattaladı: «Jädit mektepteri – XIX-XX ğasırlar toğısında Edil boyı, Kavkaz, Türkistan, Qazaqstanda aşılğan jañaşıl mwsılman mektepteri. 1884 jılı asa körnekti türik qayratkeri, tegi qırımtatarlıq Gasparalı Ismail bey pikirlesterimen birge dini oqudı halıqqa tereñ bilim beru isimen wlastıra otırıp, jaña oqu jüyesin jasadı» [4, 188].
Bwqar medresesiniñ jädittik ilimin meñgerip, Tarbağatay, Qalbatau öñirlerine mektep-medrese aşu barısında Säbit damolla mektebiniñ şäkirtteri dini ağartuşılıq bilim beru mäselelerin tolıq meñgere aldı dep ayta alamız. Bwl jerden Säbit damolla bilimin tipten tereñdetip, şığıstıñ bay ädebietin, filosofiyasın meñgerip, köne türik tili, arab, özbek, parsı, tatar tilderin jetik meñgerip, jan-jaqtı bilimdar, ğwlama ğalım, täjirbieli wstaz bolıp ülgeredi. Öytkeni Säbit damollanıñ jädittik bağıttağı ilimin Qıtaydağı qazaq jastarı da üyrenip, onıñ keñ etek jayuına ıqpal jasadı. Olardıñ qatarında Aqıt qajı, Zuqa batırlardı ayta alamız.
Säbittiñ üzdik şäkirtteriniñ biri, izin jalğastıruşı Zuqa batır turalı J. Şäkenwlı: «Zuqa Säbitwlı – Qıtay zwlımdığına qarsı şıqqan qas batırlardıñ biri. Onıñ äkesi Säbit Altay öñirine tanımal bolıp, halıqtıq ağartuğa özindik üles qosqan. Zuqanı da köp oqıtıp tärbielegen. 1903 jılı qajığa jiberdi», – deydi [2, 88]. Osı orayda Säbit damolladan bilim alğan, äkelik ösiet tıñdağan Zuqa batır Säbit damollanıñ eñ üzdik şäkirti, talanttı oquşısı bolıp qala bermek. Keyin äke jolın quıp, Qıtayda da medrese aşıp, ruh küreskeri atandı.
II
Halıqtıñ ruhani baylığı – şın mänindegi körkem ädebietinde, tarihi derekterinde somdalıp, jazılatın talassız şıñdıq. Endeşe aldımen Zuqanıñ kim ekenine toqtalsaq. Qasietti Şığıs topırağı – talay darındardı, el bastağan kösemderderdi, törelik eter bi-şeşenderdi, kümis kömey änşilerdi, nebir düldülderdi, aqın-jazuşılardı düniege äkelgen kieli topıraq. Osınday jerde tuıp, tülep ösken Zuqa batır qalayşa, tarihi twlğa bolmasqa. Batırdıñ közsiz erligi, tarihtağı atqarğan qızmeti jayında Baqıtbek Bämişwlınıñ zertteu maqalası twjırımdı bayandalğan.
«Zuqa batır Säbitwlı – HİH ğasırdıñ soñı men HH ğasırdıñ basında el-jerimen böten jwrttıñ bodandıq ezgisinde qalıp qoyğan qazaqtardı aumalı-tökpeli zamannıñ aluan türli apatınan qorğap, basşısız, biliksiz, qorğansız, qarusız halqın jan-jağınan talap, tonap, basımşılıq körsetip qanağan üstem ökimettiñ öktemdiginen qızğıştay qorıp, qajet kezinde qarsı twrıp, äleumettik teñsizdiktermen ömiriniñ soñına deyin bel şeşpey, attan tüspey ayausız küresken qayratker, qolbasşı twlğa, qaysar batır», – deydi zertteuşi B. Bämişwlı [3].
Zuqa batır joğarı da söz etkenimizdey, äkesi Säbit Damollanıñ jädittik ağımdağı mektep-medresesinen bilim aladı. Sonıñ arqasında jasınan zerek, qabiletti, alğır bolıp ösedi. Tipti dini ilimi men qwran süreleri, şariğat jayındağı tüsinikteri erte qalıptastı. Oquda üzdik köringen şäkirt Zuqa at jalın tartıp minip, el isine aralasıp sayasi köşbasşılıq jağınan da körindi.
Äkesinen jastay jetim qalıp, Zuqa baydıñ jılqısın bağa jürip, jetim men jesirge, kedey men kepşikke bay-törelerdiñ batqan tırnağın erte sezinedi. Älsizderge älimjettik körsetkenderge qarsı kelip, ılği da joq-jitikterdiñ janınan tabıladı. Äldekimnen zorlıq, qorlıq körip tauanı şağılğandar jas ta bolsa qara bwqaranıñ qamın jep jürgen bozjigit Zuqağa kelip, arız-armanın aytıp, şağımdanatındar sanı köp bolatın körinedi.
«Kim jäbir körse, ol Zuqanı izdeytin boladı. Söytip onıñ qanatınıñ astı tolıp, qalıñ sarbazı bar aybattı qosınğa aynaladı. Altay men Ürimji arasında Vi Jıñğo äskerimen san ret soğısadı. Onıñ esimi elge jayılıp, ükimettiñ üreyin wşıradı. Añdığan jau almay qoymaydı. Düngen jansızdarınıñ jol bastauımen alañsız jatqan jerine paydalanıp, tarpa bas salıp basın kesip aladı» [2, 88]. Äkeniñ tärbiesin körip, dini ilimin meñgergen Zuqa batır kömek swray kelgen älsizderge qol wşı kelgenşe kömektesip, järdemşi bolğan.
Zuqa batır Qwran ayattarı, Payğambar hadisteri, Abay öleñderi, şığıstıñ bay ädebietiniñ mwraları, jädittik bağıttağı bilimderi – tikeley äkesi Säbit damolla eñbeginiñ arqası. Bwl orayda Zuqa batır şın mäniñde Säbit damollanıñ eñ üzdik şäkirti, talanttı oquşısı bolıp qala bermek. Bir qızığı, joğarıdağı äkesinen üyrengen tağılımdı ilimderin Zuqa batır äldebir mäselege şeşim aytarda aytıp otıradı eken.
Zuqa batırdıñ din ağartuşısı, qayratkeri jolındağı sertin bwzıp, wlt küreskerligi jolındağı bwlqınısın oyatqan Vi Jıñğo deytin jendet bolatın.
«XX ğasırdıñ 20-nşı jıldarınıñ ayaq şenine kelgende Altay öñiriniñ qoğamdıq jağdayı tipti de asqına tüsti. 1928 jılı jazda Altaydıñ dau iıñı qosımşa elşisi bolıp, Vi Jıñğo deytin bireu keldi. Ol kele sala Altay halqına qandı şeñgelin saldı. Halıqtı qan qaqsattı. Äskeri küşpen ozbırlıq jürgizip, alman-salıqtı şekten tıs auırlatıp, eldi erekşe qattı küyzeltti. Vi Jıñğonıñ zwlımdığın közimen körgen Altaydağı el aqsaqaldarı soñı aytqanda küni büginge deyin közine jas aladı» [5, 86].
Altaydağı qazaqtarğa körsetken zäbirin közben körgen Zuqa batır Vi Jıñğonıñ bwl zwlımdığına şıdamay, qarsı kele bastadı. «Zuqa bwdan bwrında qazaq işindegi bi-törelerdiñ alman-salığına qarsı şığıp, mañayına kedey-kepşik, jortuılşı, batırlardan jasaq jinap, öziniñ bir top elimen birge jeke köşip, dara qonıp jürgen adam edi» [5, 87].
Bwrın el basılarınıñ zwlımdığına qarsı tötep bergen Zuqa Vi Jıñğodan qorqıp, ığısa qoyğan joq. Sol uaqıtta Zuqa batırdıñ wlt üşin küreskerlik qayratı Vi Jıñğo bastağan zwlım basşılarğa, özara şen üşin itşe ırıldasqan el basşılarına wnamadı. Osınday zaman zardabına tözbegen Zuqa özine qarastı jäne tileules ağayın-jwrttı ertip, Sayqınnan orıstıñ bodandığınan aulaq Sauırğa barıp qonıstanadı. Bwnda da qoy üstine boztorğay jwmırtqalap twrmağanı belgili. Söytse de, ata-baba jolımen şäkirt tärbielep, bala oqıtıp, aynalasına ğılım-bilim närin qwya jürip, ädildikke jetsem dep oylaydı. Äke jolın quıp dini-medrese aşıp, Altay betindegi qazaqtıñ balasın oqıtudı alğa maqsat qoydı. Jädi Şäkenwlı öz zertteuinde: «1890 jılı Zuqa qajı Köktoğay audanı Düre auılındağı Biteu degen jerinen medrese aşqan» [2, 99]. Bwl – Altay betindegi alğaş ornağan dini oqıtu ortalıqtarınıñ biri.
Zuqa batır Sauırğa köşip kelse de, el birligi men din jolındağı küreskerligi tınış qoymadı. Öz jürgen jerlerinde ädildiktiñ aq tuın tigip, kedey-kepşikterge eñbek aqısın alıp berudi közdey berdi. Bwl joğarıdağı basşılarğa wnamadı, äri aylalı batırdı jeñe aluğa şamaları da kelmedi. Jaudıñ endigi maqsatı, bir satqın jendetti jiberip, Zuqanıñ är qadamın andu boldı. Aqırı tıñşınıñ habarın estip, qapiyada qannen-qapersiz, äskerleri joq kezde şabuıl jasap, basın kesip aldı. Zuqa batırdıñ basın Sarsümbe qalasında twratın Vi Jıñğoğa alıp keldi. Ol batırdıñ basın ilip qoyıp, Altay betindegi eldi üreylendirudi közdedi. «Zuqanıñ basın eki qwlağınan Sarsümbe (Altay) qalasınıñ ortalığındağı qara köpirge ilip qoyadı. Qwlağı jırılıp toqtamağanda temir şarbaqqa salıp qoyıp, halıqqa ses körsetedi. Sol qara köpir bertinge deyin «Zuqanıñ basın ilingen köpir» atandı», – deydi J. Şäkenwlı zertteuinde [2, 16].
Aqırı qandı qol basşı men onıñ satqın jendetteri Zuqa batırdıñ basın alıp tındı. Osınday jauızdıqtan şoşınğan Altay betindegi qazaqtardıñ tolquı küşeye tüsti. Zuqa batırdıñ bası kesilse de, halıqtıñ ruhı janşılmadı. Kerisinşe batırın köksep, köşbasşısın izdegen qazaq jasaqtarı jauğa antalay şabuılğa köşti. Bwl tolqu, şabuıl Altayda «Ospan batır köterilisi» dep atalatın wlt-azattıq qozğalısqa wlastı. Zertteuşi ğalım Ğ.Nökişwlınıñ «Şığıs Türkistandağı dauıl» kitabında Zuqanıñ bası alınuı Ospan batırdıñ köterilisiniñ tuuına alıp keldi degendi aytadı. «1940 jılı Altaydıñ Köktoğay audanı men Şiñgil audanı aralığındağı «Zağoba» degen jerde qol jiıp, Jänibek batırdıñ aq tuın kötergen Ospan İslämwlı bastağan halıqtıñ köterilisi bwrq ete tüsti» [6, 9]. Ospan batır öz kezeginde Zuqa batırdan bata alıp, izin jalğastırğan. Ekeuiniñ wltı üşin, dini üşin küreskerligin körgende «Wlttıq ruhaniyattıñ has batırlarınday» menmwndalap twradı. Öytkeni ekeuin jau nayzası mert qılsa da, wlttıq ruhtarı sınbadı, halıqtıñ mäñgi jadında saqtaldı.
Qorıta aytqanda, sanalı ğwmırın wltınıñ qoğam isine arnağan wlt qamqorşıları, din qayratkerleri Zuqa batır men Säbit damolla öz zamanınıñ qwrbanı boldı. Biraq öz uaqıtınıñ, qoğamınıñ şeñberine sıymay, qandıqol jendetterdiñ ırqına könbey, asqan danalıq tanıtqan qayratkerlerdi tek tarih bağalaytını, asqaqtatatını belgili.
Altınbek QWMIRZAQWLI
Paydalanğan ädebietter
1. Mäsimhanwlı D. Euraziyalıq örkeniet – ejelgi türik jäne qıtay eliniñ ruhani qarım-qatınası. Ğılımi zertteuler. – Astana: Foliant, 2012. – 480-b.
2. Şäkenwlı Jädi. Qıtaydağı qazaqtar. – Almatı: Düniejüzi qazaqtarınıñ qauımdastığı, 2007. – 240-bet.
3. Bämişwlı B. «Alasapıran zaman arıstanı», Türkistan gazeti.
4. Tileşov E, Qamzabekwlı D. Alaş qozğalısı. Enciklopediyalıq anıqtamalıq. – Almatı: Sardar, 2014.-528 b.
5. Sämitwlı J. Qıtaydağı qazaqtar. – Almatı: Dünie jüzi qazaqtarınıñ qauımdastığı, 2000. – 312-bet.
6. Nökişwlı Ğ. Şığıs Türkistandağı dauıl: tarihi estelikter. – Almatı: «Toğanay», 1998. – 36-b.
Istoçnik: http://e-history.kz/kz/publications/view/2009
KEREY.KZ
Pikir qaldıru