زۋقا باتىر 150 جىل زۋقا باتىر 150 جىل قازاق حاندىعىنا 550 جىل
التاي-تارباعاتايداعى ءدىن ءۇشىن كۇرەس
kerey.kz
التاي-تارباعاتايداعى ءدىن ءۇشىن كۇرەس
ء(سابيت داموللا مەن زۋقا باتىردىڭ ءدىني قايراتكەرلىگى)
قازاق دالاسىنا كيەلى ءدىندى تاراتىپ، ءومىر ساۋلەسىنە، تاريح ساحناسىنا، زامان تىنىسىنا العاش ءدىندى ۋاعىزداپ، ءدىني جولدا اعارتۋشىلىق ەرەن ەڭبەك ەتكەن ءسابيت داموللا جايىندا بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. الايدا زۋقانى ءسابيتتىڭ ۇلى نۇرمۇقامەد ابىزدىڭ نەمەرەسى ەكەنىن جۇرت بىلەدى. اسىرەسە قىتاي قازاقتارى مەن موڭعوليا قازاقتارىنا ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ديناستياسى ەجەلدەن جاقسى تانىس. ءبىرى ءدىن قايراتكەرى اتانسا، ءبىرى ءدىن كۇرەسكەرى بولىپ اكەلى-بالالى ەكەۋ تاريح ساحناسىندا ۇلكەن قىزمەت اتقاردى. سول ءبىر زۇلماتتى XX عاسىر باسىندا التاي-تارباعاتايداعى بارشا قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك، تاپتىق، ءتىپتى مۇلىكتىك جىكتەلۋ دۇنيەسى ورناعان تۇستا قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەسى، ءارى جاۋىنگەر باتىرى، ءدىني قايراتكەرى رەتىندە ۇلتتىق تۇلعاعا اينالدى.
تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، سول كەزدەگى زۋقا باتىر سىندى ۇلى بابامىزدىڭ ءومىرى، ابايشا ايتقان بولساق، سوقتىقپالى-سوقپاقسىز جەردە، ايتىس-تارتىس كۇرەس ۇستىندە وتكەنى راس. ال ەندى دارا تۇلعا زۋقانىڭ ءومىربايانىنا، تاريح ساحناسىندا اتقارعان قىزمەتىنە كوشەتىن بولساق، ءالى دە تىڭ دەرەكتەردىڭ ازدىعى كوزىمىزگە ۇرىنادى دا تۇرادى. ءتىپتى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسىندا. ال زۋقا باتىر جايىندا بۇگىندەرى قىزىعۋشىلىقتار ەرەكشە ارتىپ كەلەدى.
ادامعا يماندىلىق نەگىزى وتباسىنداعى تاربيەدەن، قوعامدىق ورتاسىنداعى رۋحانياتىنان سىڭەتىنىن اڭعاراتىن بولساق، زۋقا باتىردىڭ ءدىن كۇرەسكەرى، ۇلت قايراتكەرى بولۋىنا ۇلكەن ىقپال جاساعان – اكەسى ءارى ۇستازى ءسابيت داموللا. بۇگىندە ول تۋرالى كوپ ايتىلا قويمايدى. وسىندايدا «قۇنانباي مىقتى بولماسا، اباي قايدان تۋادى؟!» دەگەن پىكىر ورىندى ايتىلعانداي.
ۇلت قايراتكەرلەرى زۋقا باتىر مەن ءسابيت داموللانىڭ ءومىر تاريحى مەن قيلى تاعدىرىنىڭ كەزەڭى رەسەيدەگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شوقىندىرۋ، گوميندان ۇكىمەتىنىڭ وتارلىق ەزگىگە قارسى ساياساتىنان باستالدى. بۇل كەزەڭدە جاسامپازدىق ارەكەتكە كوپ كەدەرگى تۋعانى راس. ويتكەنى ەكى الىپ يمپەريانىڭ بىرىندە ۇلت-ازاتتىق كۇرەس ءجۇرىپ جاتسا، ەكىنشىسىندە ونداي كۇرەس اياقتالىپ، ەكىنشى كەزەڭى باستالعان ۋاقىت. ايتكەنمەن حالقىنىڭ ءتولتۋما قاسيەتتەرى مەن قۇندىلىقتارىن ساناسىنا سىڭىرە وسكەن زۋقا باتىر مەن ءسابيت داموللانىڭ ۇلى قايراتكەرلىك ىستەرىن رۋحاني شاكىرتتەرى، جاۋىنگەرلەرى ءىزىن باسىپ، ودان ءارى جاسامپازدانا ءتۇستى. جالپى سول ۋاقىتتاعى دۇربەلەڭ كەزەڭدە ءدىن قىزمەتكەرلەرى مەن كۇرەسكەرلەرى ۇلكەن قىزمەتتەر اتقاردى. الاش قايراتكەرلەرى باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسى-قاسىندا عۇلاما شاكارىم قاجى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى، ءدىندار اقىن عۇمار قاراش، قوسشىعۇلۇلى شايمەردەن، ناۋان حازىرەت، ءسابيت داموللا، احمەت يشان ورازايۇلى، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى، زۋقا باتىر سىندى ءدىن قىزمەتكەرلەرى بولعان.
I
جوعارىدا ءسوز ەتكەندەي XIX عاسىردىڭ سوڭىندا رەسەيدىڭ پاتشا اعزامى مەن قىتايدىڭ تسين پاتشالىعى وتارلاۋ ساياساتى قازاق دالاسىن بولىسكە سالىپ، شەكارا سىزىعىن بەكىتۋ بولدى. بۇل تۋرالى د. ءماسىمحانۇلى «ەۋرازيالىق وركەنيەت – ەجەلگى تۇركى جانە قىتاي ەلىنىڭ رۋحاني قارىم-قاتىناسى» اتتى كىتابىندا ەرەكشە ءتۇسىندىرىپ كەتەدى. سول ۋاقىتتاعى دۇربەلى كەزەڭدە اكە مەن بالا، شەشە مەن قىز، اعايىن-تۋىس ءبىر-بىرىنە ايىرىلىپ، جۇرت ءبولىنىپ كەتە باردى. «تاريحتان بەلگىلى بولعانىنداي، XIX عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىندا پاتشالى رەسەي مەن قىتايدىڭ تسين پاتشالىعى قازاق دالاسىن پىشاق ۇستىنەن بولىسكە سالىپ، قىزىل سىزىقپەن قاق ءبولىپ الدى… قازاق دەگەن حالىق بار ەدى-اۋ، بۇل سولاردىڭ جەرى ەدى-اۋ» دەپ ونىمەن ەسەپتەسكەن كىسى بولعان جوق… ءسويتىپ قازاق جەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىنىڭ قىتايعا قوسىلۋى، سول ولكە مەن تاريحي وتاننىڭ ەكى اراسىندا شەكارا سىزىعىنىڭ ءتۇسۋى كوشپەلى ەلدى كوگەرتپەگەنى ءوز الدىنا، كوپ وتپەي اكە بالادان، شەشە قىزدان، اعا ىنىدەن، باس دەنەدەن، ارۋاق تىرىدەن، جۇرەك قولقادان ايىرىلىپ، ءبۇتىن ءبىر حالىق ەكى يمپەريانىڭ قانجىعاسىندا جىلاي-جىلاي ءبولىنىپ كەتە باردى»، – دەيدى عالىم اعامىز د. ءماسىمحانۇلى [1, 362]. راسىندا سول تۇستا ەلىم ايلاپ كوشكەن جۇرتتىڭ ءبىرى شەكارانىڭ بەر جاعىندا، كوشكەنى ار جاعىندا امانات ارقالاپ قالدى. ەندىگى ماقسات، «بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن» سۇرقيا ساياساتتىڭ شەڭبەرىندە قىزمەت اتقارىپ، ەكى ەل اراسىنداعى حالىقتىڭ ۇلتتىق كۇرەسكەرلىك رۋحىن، قايراتىن وياتۋ بولدى. ول جولدى ءدىني اعارتۋ يدەياسى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى تارباعاتاي تەرىسكەيىندەگى قازاقتار سەكىلدى كۇنگەي قازاقتارى دا ءتۇسىندى. اتالعان ولكەدە ءالسىن-ءالسىن كوتەرىلىپ تۇرعان عازاۋات سوعىستارىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ءبىلىم قاجەتتىگى ايقىن بولدى.
ەڭ اقىرعى قازاق حانى كەنەسارىنىڭ باسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن وققا بايلانىپ، قاپىدا شەيىت كەتتى. «ەندى قانداي جول بار؟» دەگەندە، زامانىندا اسىپ تۋعان اقتايلاق بي وقۋ-اعارتۋ، ءدىني سەنىم بوستاندىعى كەلەشەك جول ەكەندىگىن ۇعىندىردى. التاي مەن تارباعاتاي قازاقتارى دا يسلام نەگىزدەرىن بۇرىنعى ەسكىلىك نانىم-سەنىممەن ەمەس، ءدىني اعارتۋشىلىق جولمەن دە مەڭگەرە باستادى. بۇل ولكەدە دە بىرتە-بىرتە يسلام شاپاعاتىنىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، العاشقى مەدرەسەلەردە سالىنا باستادى.
التايداعى قازاق حالقىنا ءدىني-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى يسلام ءدىنى XIX عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە قالىپتاسا باستاعان. بۇل تۋرالى جازۋشى-جۋرناليست ءجادي شاكەنۇلى «قىتاي قازاقتارى» كىتابىندا كەلتىرەدى. «التايداعى قازاق حالقى اراسىندا XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ يسلام ءدىنى ءبىرشاما جۇيەلى تارالىپ، بۇرىڭعى شامان دىنىنە سەنۋ بىرتىندەپ السىرەپ، يسلام ءدىنى بىرتىندەپ ۇستەم ورىنعا شىعا باستادى. ال ءدىني وقۋ، يسلام ءدىنى عۇلاما مولدالارىن جەتىلدىرۋ التايدا XIX عاسىردىڭ العاشقى جارىمىندا باستالدى» [2, 97].
التاي-تارباعاتايداعى العاشقى ءدىني مەدرەسەنى ورتا ازيانىڭ بۇقار قالاسىنان كەلگەن وزبەك شاعي مانسۇردىڭ بالاسى مۇقامەد مۇعيمان سالعىزادى. الدىمەن اكەسى كەلىپ، التاي ايماعىنداعى ىرگەلى اباق كەرەيگە ءدىن تاراتادى. بالاسى مۇقامەد مۇعيمان 1865 جىلى التايدىڭ قىران وزەنىنىڭ بويىندا مەدرەسە سالدىرادى. «التاي – قازاق ۇلتى كوپ قونىستانعان ءوڭىر. سوندىقتاندا شىڭجاڭ قازاقتارى مەكەندەگەن وڭىردەگى ەڭ العاشقى مەدرەسە 1865 جىلى التايدىڭ قىران وزەنى بويىنداعى «سارى مەشىتتەن» اشىلعان مەدرەسە بولدى» [2, 98]. العاش اشىلعان «سارى مەشىت-مەدرەسەسى» التايداعى ون ەكى كەرەي ىشىندەگى اتى بار، اۋقاتى بار ادامداردىڭ بالالارىن ءار جىلى وقىتىپ وتىرعان. مۇقامەد مۇعيماننان كەيىن التاي قازاقتارىنا ءدىني اعارتۋشىلىق ءىلىمدى ءسابيت داموللا نۇرمۇحامەدۇلى جەتكىزەدى.
جازۋشى اعامىز ءجادي شاكەنۇلى جوعارىدا اتاپ وتكەن «قىتايداعى قازاقتار» ەڭبەگىندە ءسابيت داموللانىڭ التاي بەتىندە قىزمەت اتقارعانىن ايتا كەلىپ، التايداعى قازاقتاردىڭ بي-تورەلەرىنىڭ بالالارىن وقىتقانىن جازادى. «1843 جىلدىڭ كۇزىندە قازان، بۇحار قالالارىنا بارىپ، ءدىني وقۋ وقىپ التايعا ورالعان ءسابيت داموللا (اباق كەرەيدىڭ يتەلى رۋىنان) ساۋىرداعى قاسىمحان عۇڭ، التايداعى جۇرتباي بي، قاباداعى وسپان تورەلەردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ساۋىر، قىران، ەرتىس، وڭىرلەرىندە، جوعارىداعى بي-تورەلەردىڭ اۋىلىندا بالا وقىتقان. ونىڭ 40 جىلدىق ءومىرى اۋىل وقۋىنا ارنالعان» [2, 98].
دەگەنمەن ءسابيت داموللانىڭ زايسان ايماعىندا تۇرىپ، بالا وقىتۋى ءالى دە بولسىن اقتاڭداق ماسەلە ەمەس. ءتىپتى كەيبىر زەرتتەۋلەردە «زۋقا اكەسى دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، قىتايعا اۋا كوشكەنىن» كورسەتەدى. تاريحي شىڭدىق اقيقاتقا جاناساتىن بولسا، ءسابيت داموللانىڭ ەكى ەل اراسىنداعى ءدىني قايراتكەرلىك ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز دەپ بىلەمىز. ولاي بولسا، قاسيەتتى شىعىستىڭ قالباتاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن ءسابيت داموللا – ەكى ەل اراسىنداعى بوداندىقتىڭ قۇرساۋىن ءبىر كىسىدەي كورىپ، قيامەتىنە توزگەن ءدىن قايراتكەرى. ول – الدىمەن قازاق دالاسىنداعى ورىس پاتشالىعىنىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىن، ولاردىڭ قازاقتاردى دىنىنەن بەزدىرىپ، سالت-ساناسىنان ايىرىپ، ءوز تىلىنە، دىنىنە قوسىپ وتىرعان وزبىرلىعىن كورگەن تۇلعا. سول تۇستاعى پاتشا اعزامنىڭ شوقىندىرۋى ساياساتىنا قارسى شىعىپ، ورىس مادەنيەتىنە قۇشاق جايماي، وسى ءبىر ايتۋسىز حالىقتى قاسيەت كورمەگەن، بالاسىن شوقىندىرىپ، قىزىن ورىسشا يلاندىرىپ بارا جاتقان ورىس حالقىنا ىڭعاي بەرمەگەن ءسابيت داموللا بولاتىن. حالىقتىڭ ۇلتتىق ويانۋىن، تۋرا جولداعى دۇرىس باعىتىن دىننەن دەپ، وسى جولداعى اعارتۋشىلىقتى قولداعان بىردەن-ءبىر جان يەسى دە قايراتكەر ءسابيت نۇرمۇحاممەد ابىز بالاسى. ونىڭ ەلى ءۇشىن مۇراتتارى مەن ماقساتتارى قانشاما ەدى. ول ءدىني اعارتۋشىلىق ءبىلىمىن مەڭگەرىپ، مەدرەسە اشۋدى كوزدەدى.
دەسە دە ءدىني جولدى ديناستيالىق قىزمەتكە سەرىك ەتكەن ءسابيتتىڭ اكەسى نۇرمۇحاممەد تە ءدىن قايراتكەرى، ابىزى اتانعان. «ول قالايشا ۇلىن ءدىني ءبىلىمنىڭ شۇعىلالى ورتالىعى بۇحارعا وقۋعا جىبەرمەيدى» دەگەن ساۋال مازالاۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان نۇرمۇحاممەد ابىز بالاسىنىڭ ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداپ، ءدىن جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋىنە ىقپال جاسادى. سول تۇستا شىعىستان وڭتۇستىككە اتتانىپ، ءبىلىم الۋ ۇشىندە اكەنىڭ داۋلەتى قاجەتتىلىك تۋعىزادى. سول ۋاقىتتا ابىزدىڭ، باي داۋلەتتى سۇلتان-حانداردىڭ بالالارى بۇحار، قازان قالالارىنان ءبىلىم العان.
«XVIII عاسىردىڭ كەيىنگى جارتىسى مەن XIX عاسىردا قازاق حان-سۇلتاندارىنىڭ جانە داۋلەتتى ادامدارىنىڭ بالالارى بۇحارا، سامارقاند، قازان قالالارىنا بارىپ ءدىني مەدرەسەلەردە وقىعان. قازاق اراسىنان مولدالار جەتىلىپ شىققان. قازاق حالقى ءجيى قونىستانعان جەرلەردە مەدرەسەلەر اشىلعان» [2, 97].
شىعىس وركەنيەتىنىڭ ورتالىقتارى بولىپ سانالاتىن بۇحار مەن سامارقاند جوعارعى وقۋ ورىندارىن ءتامامداپ، قازان قالاسىندا ءدىني ساۋاتىن جەتىلدىرىپ، ەلگە ورالعاندا ءسابيت داموللا جان-جاقتى ءبىلىمدار، عۇلاما عالىم، تاجىربيەلى ۇستاز بولىپ قالىپتاسۋمەن قاتار جاديتتىك باعىتتى ۇستانعان قوعامدىق قايراتكەر دە بولىپ ۇلگەرگەن. مىنە، ەندى سول وقىپ-بىلگەنىن، ءوز قىزمەتىن ەل يگىلىگىنە جاراتۋ، حالقىن وتارشىلدىق بۇعاۋدان ازات ەتۋ جولدارىن ويلاستىرادى. سول جولدا ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، ءدىني ساۋاتىن جەتىلدىرىپ، ەلگە ورالعان ءسابيت نۇرمۇحاممەدۇلىن تۋعان جەرىندە حالقى اسىعا كۇتەدى. «ەل ءۇمىتىن اقتار، ەرتەڭگى جەر يەسى جاس ۇرپاقتىڭ جادىنا ءبىلىم نۇرىن توگەدى. ەل-جۇرتىنا اسپەتتەلىپ، ايدىك مارتەبە داموللا اتاندى. لاستى، تاستى، بۋىرشىن، تارباعاتايعا ءتورت بىردەي مەدرەسە اشىپ، بار عۇمىرىن بالا وقىتۋعا سارپ ەتەدى. وسى مەشىت-مەدرەسەلەردە بەس جۇزدەن استام بالا وقىپ، قارا تانىپ، ءدىني ءبىلىم السا كەرەك. جاس زۋقا دا قارشادايىنان مول ءدىني ءبىلىمدى اكەدەن، سونداي-اق، وسى ولكەگە ءدىن تاراتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن مۇحاممەد مۋمين يشاننان ساباق الادى»، – دەيدى ب. ءبامىشۇلى «الاساپىران زامانا ارىستانى» اتتى ماقالاسىندا [3].
ءسوز ەتىپ وتىرعان، ءسابيت داموللا وقىعان بۇحار كالاسى جاديتتىك كوزعالىستىڭ نەگىزگى وشاقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالعان. سوندىقتان جاديتتىك يدەيانى كوزى اشىك، كوكىرەگى وياۋ ءسابيت داموللا دا بىردەن قابىلداپ، ونى ىسكە اسىرۋ جولىنداعى كۇرەسكە دايىن بولدى. وسىلايشا تۋعان جەرىنە كەلىپ، مەكتەپ-مەدرەسە اشۋدا، ءدىني اعارتۋشىلىق باعىتتا جاديتتىك ءىلىمدى مەڭگەرتۋگە ىقپال ەتتى. ءجاديت مەكتەپتەرى دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاسىرۋ ءۇشىن «الاش قوزعالىسى» ەنتسيكلوپەدياسىندا بىلاي دەپ انىقتالىپ، سيپاتتالادى: «ءجاديت مەكتەپتەرى – XIX-XX عاسىرلار توعىسىندا ەدىل بويى، كاۆكاز، تۇركىستان، قازاقستاندا اشىلعان جاڭاشىل مۇسىلمان مەكتەپتەرى. 1884 جىلى اسا كورنەكتى تۇرىك قايراتكەرى، تەگى قىرىمتاتارلىق گاسپارالى يسمايل بەي پىكىرلەستەرىمەن بىرگە ءدىني وقۋدى حالىققا تەرەڭ ءبىلىم بەرۋ ىسىمەن ۇلاستىرا وتىرىپ، جاڭا وقۋ جۇيەسىن جاسادى» [4, 188].
بۇقار مەدرەسەسىنىڭ جاديتتىك ءىلىمىن مەڭگەرىپ، تارباعاتاي، قالباتاۋ وڭىرلەرىنە مەكتەپ-مەدرەسە اشۋ بارىسىندا ءسابيت داموللا مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرى ءدىني اعارتۋشىلىق ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرىن تولىق مەڭگەرە الدى دەپ ايتا الامىز. بۇل جەردەن ءسابيت داموللا ءبىلىمىن تىپتەن تەرەڭدەتىپ، شىعىستىڭ باي ادەبيەتىن، فيلوسوفياسىن مەڭگەرىپ، كونە تۇرىك ءتىلى، اراب، وزبەك، پارسى، تاتار تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، جان-جاقتى ءبىلىمدار، عۇلاما عالىم، تاجىربيەلى ۇستاز بولىپ ۇلگەرەدى. ويتكەنى ءسابيت داموللانىڭ جاديتتىك باعىتتاعى ءىلىمىن قىتايداعى قازاق جاستارى دا ۇيرەنىپ، ونىڭ كەڭ ەتەك جايۋىنا ىقپال جاسادى. ولاردىڭ قاتارىندا اقىت قاجى، زۋقا باتىرلاردى ايتا الامىز.
ءسابيتتىڭ ۇزدىك شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، ءىزىن جالعاستىرۋشى زۋقا باتىر تۋرالى ج. شاكەنۇلى: «زۋقا ءسابيتۇلى – قىتاي زۇلىمدىعىنا قارسى شىققان قاس باتىرلاردىڭ ءبىرى. ونىڭ اكەسى ءسابيت التاي وڭىرىنە تانىمال بولىپ، حالىقتىق اعارتۋعا وزىندىك ۇلەس قوسقان. زۋقانى دا كوپ وقىتىپ تاربيەلەگەن. 1903 جىلى قاجىعا جىبەردى»، – دەيدى [2, 88]. وسى ورايدا ءسابيت داموللادان ءبىلىم العان، اكەلىك وسيەت تىڭداعان زۋقا باتىر ءسابيت داموللانىڭ ەڭ ۇزدىك شاكىرتى، تالانتتى وقۋشىسى بولىپ قالا بەرمەك. كەيىن اكە جولىن قۋىپ، قىتايدا دا مەدرەسە اشىپ، رۋح كۇرەسكەرى اتاندى.
II
حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى – شىن مانىندەگى كوركەم ادەبيەتىندە، تاريحي دەرەكتەرىندە سومدالىپ، جازىلاتىن تالاسسىز شىڭدىق. ەندەشە الدىمەن زۋقانىڭ كىم ەكەنىنە توقتالساق. قاسيەتتى شىعىس توپىراعى – تالاي دارىنداردى، ەل باستاعان كوسەمدەردەردى، تورەلىك ەتەر بي-شەشەندەردى، كۇمىس كومەي انشىلەردى، نەبىر دۇلدۇلدەردى، اقىن-جازۋشىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن كيەلى توپىراق. وسىنداي جەردە تۋىپ، تۇلەپ وسكەن زۋقا باتىر قالايشا، تاريحي تۇلعا بولماسقا. باتىردىڭ كوزسىز ەرلىگى، تاريحتاعى اتقارعان قىزمەتى جايىندا باقىتبەك ءبامىشۇلىنىڭ زەرتتەۋ ماقالاسى تۇجىرىمدى باياندالعان.
«زۋقا باتىر ءسابيتۇلى – ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ەل-جەرىمەن بوتەن جۇرتتىڭ بوداندىق ەزگىسىندە قالىپ قويعان قازاقتاردى اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ الۋان ءتۇرلى اپاتىنان قورعاپ، باسشىسىز، بيلىكسىز، قورعانسىز، قارۋسىز حالقىن جان-جاعىنان تالاپ، توناپ، باسىمشىلىق كورسەتىپ قاناعان ۇستەم وكىمەتتىڭ وكتەمدىگىنەن قىزعىشتاي قورىپ، قاجەت كەزىندە قارسى تۇرىپ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەرمەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بەل شەشپەي، اتتان تۇسپەي اياۋسىز كۇرەسكەن قايراتكەر، قولباسشى تۇلعا، قايسار باتىر»، – دەيدى زەرتتەۋشى ب. ءبامىشۇلى [3].
زۋقا باتىر جوعارى دا ءسوز ەتكەنىمىزدەي، اكەسى ءسابيت داموللانىڭ جاديتتىك اعىمداعى مەكتەپ-مەدرەسەسىنەن ءبىلىم الادى. سونىڭ ارقاسىندا جاسىنان زەرەك، قابىلەتتى، العىر بولىپ وسەدى. ءتىپتى ءدىني ءىلىمى مەن قۇران سۇرەلەرى، شاريعات جايىنداعى تۇسىنىكتەرى ەرتە قالىپتاستى. وقۋدا ۇزدىك كورىنگەن شاكىرت زۋقا ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەل ىسىنە ارالاسىپ ساياسي كوشباسشىلىق جاعىنان دا كورىندى.
اكەسىنەن جاستاي جەتىم قالىپ، زۋقا بايدىڭ جىلقىسىن باعا ءجۇرىپ، جەتىم مەن جەسىرگە، كەدەي مەن كەپشىككە باي-تورەلەردىڭ باتقان تىرناعىن ەرتە سەزىنەدى. السىزدەرگە الىمجەتتىك كورسەتكەندەرگە قارسى كەلىپ، ىلعي دا جوق-جىتىكتەردىڭ جانىنان تابىلادى. الدەكىمنەن زورلىق، قورلىق كورىپ تاۋانى شاعىلعاندار جاس تا بولسا قارا بۇقارانىڭ قامىن جەپ جۇرگەن بوزجىگىت زۋقاعا كەلىپ، ارىز-ارمانىن ايتىپ، شاعىمداناتىندار سانى كوپ بولاتىن كورىنەدى.
«كىم ءجابىر كورسە، ول زۋقانى ىزدەيتىن بولادى. ءسويتىپ ونىڭ قاناتىنىڭ استى تولىپ، قالىڭ ساربازى بار ايباتتى قوسىنعا اينالادى. التاي مەن ءۇرىمجى اراسىندا ۆي جىڭعو اسكەرىمەن سان رەت سوعىسادى. ونىڭ ەسىمى ەلگە جايىلىپ، ۇكىمەتتىڭ ۇرەيىن ۇشىرادى. اڭدىعان جاۋ الماي قويمايدى. دۇنگەن جانسىزدارىنىڭ جول باستاۋىمەن الاڭسىز جاتقان جەرىنە پايدالانىپ، تارپا باس سالىپ باسىن كەسىپ الادى» [2, 88]. اكەنىڭ تاربيەسىن كورىپ، ءدىني ءىلىمىن مەڭگەرگەن زۋقا باتىر كومەك سۇراي كەلگەن السىزدەرگە قول ۇشى كەلگەنشە كومەكتەسىپ، جاردەمشى بولعان.
زۋقا باتىر قۇران اياتتارى، پايعامبار حاديستەرى، اباي ولەڭدەرى، شىعىستىڭ باي ادەبيەتىنىڭ مۇرالارى، جاديتتىك باعىتتاعى بىلىمدەرى – تىكەلەي اكەسى ءسابيت داموللا ەڭبەگىنىڭ ارقاسى. بۇل ورايدا زۋقا باتىر شىن مانىڭدە ءسابيت داموللانىڭ ەڭ ۇزدىك شاكىرتى، تالانتتى وقۋشىسى بولىپ قالا بەرمەك. ءبىر قىزىعى، جوعارىداعى اكەسىنەن ۇيرەنگەن تاعىلىمدى ىلىمدەرىن زۋقا باتىر الدەبىر ماسەلەگە شەشىم ايتاردا ايتىپ وتىرادى ەكەن.
زۋقا باتىردىڭ ءدىن اعارتۋشىسى، قايراتكەرى جولىنداعى سەرتىن بۇزىپ، ۇلت كۇرەسكەرلىگى جولىنداعى بۇلقىنىسىن وياتقان ۆي جىڭعو دەيتىن جەندەت بولاتىن.
«XX عاسىردىڭ 20-نشى جىلدارىنىڭ اياق شەنىنە كەلگەندە التاي ءوڭىرىنىڭ قوعامدىق جاعدايى ءتىپتى دە اسقىنا ءتۇستى. 1928 جىلى جازدا التايدىڭ داۋ يىڭى قوسىمشا ەلشىسى بولىپ، ۆي جىڭعو دەيتىن بىرەۋ كەلدى. ول كەلە سالا التاي حالقىنا قاندى شەڭگەلىن سالدى. حالىقتى قان قاقساتتى. اسكەري كۇشپەن وزبىرلىق جۇرگىزىپ، المان-سالىقتى شەكتەن تىس اۋىرلاتىپ، ەلدى ەرەكشە قاتتى كۇيزەلتتى. ۆي جىڭعونىڭ زۇلىمدىعىن كوزىمەن كورگەن التايداعى ەل اقساقالدارى سوڭى ايتقاندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوزىنە جاس الادى» [5, 86].
التايداعى قازاقتارعا كورسەتكەن ءزابىرىن كوزبەن كورگەن زۋقا باتىر ۆي جىڭعونىڭ بۇل زۇلىمدىعىنا شىداماي، قارسى كەلە باستادى. «زۋقا بۇدان بۇرىندا قازاق ىشىندەگى بي-تورەلەردىڭ المان-سالىعىنا قارسى شىعىپ، ماڭايىنا كەدەي-كەپشىك، جورتۋىلشى، باتىرلاردان جاساق جيناپ، ءوزىنىڭ ءبىر توپ ەلىمەن بىرگە جەكە كوشىپ، دارا قونىپ جۇرگەن ادام ەدى» [5, 87].
بۇرىن ەل باسىلارىنىڭ زۇلىمدىعىنا قارسى توتەپ بەرگەن زۋقا ۆي جىڭعودان قورقىپ، ىعىسا قويعان جوق. سول ۋاقىتتا زۋقا باتىردىڭ ۇلت ءۇشىن كۇرەسكەرلىك قايراتى ۆي جىڭعو باستاعان زۇلىم باسشىلارعا، ءوزارا شەن ءۇشىن يتشە ىرىلداسقان ەل باسشىلارىنا ۇنامادى. وسىنداي زامان زاردابىنا توزبەگەن زۋقا وزىنە قاراستى جانە تىلەۋلەس اعايىن-جۇرتتى ەرتىپ، سايقىننان ورىستىڭ بوداندىعىنان اۋلاق ساۋىرعا بارىپ قونىستانادى. بۇندا دا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ تۇرماعانى بەلگىلى. سويتسە دە، اتا-بابا جولىمەن شاكىرت تاربيەلەپ، بالا وقىتىپ، اينالاسىنا عىلىم-ءبىلىم ءنارىن قۇيا ءجۇرىپ، ادىلدىككە جەتسەم دەپ ويلايدى. اكە جولىن قۋىپ ءدىني-مەدرەسە اشىپ، التاي بەتىندەگى قازاقتىڭ بالاسىن وقىتۋدى العا ماقسات قويدى. ءجادي شاكەنۇلى ءوز زەرتتەۋىندە: «1890 جىلى زۋقا قاجى كوكتوعاي اۋدانى دۇرە اۋىلىنداعى بىتەۋ دەگەن جەرىنەن مەدرەسە اشقان» [2, 99]. بۇل – التاي بەتىندەگى العاش ورناعان ءدىني وقىتۋ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى.
زۋقا باتىر ساۋىرعا كوشىپ كەلسە دە، ەل بىرلىگى مەن ءدىن جولىنداعى كۇرەسكەرلىگى تىنىش قويمادى. ءوز جۇرگەن جەرلەرىندە ادىلدىكتىڭ اق تۋىن تىگىپ، كەدەي-كەپشىكتەرگە ەڭبەك اقىسىن الىپ بەرۋدى كوزدەي بەردى. بۇل جوعارىداعى باسشىلارعا ۇنامادى، ءارى ايلالى باتىردى جەڭە الۋعا شامالارى دا كەلمەدى. جاۋدىڭ ەندىگى ماقساتى، ءبىر ساتقىن جەندەتتى جىبەرىپ، زۋقانىڭ ءار قادامىن اندۋ بولدى. اقىرى تىڭشىنىڭ حابارىن ەستىپ، قاپيادا قاننەن-قاپەرسىز، اسكەرلەرى جوق كەزدە شابۋىل جاساپ، باسىن كەسىپ الدى. زۋقا باتىردىڭ باسىن سارسۇمبە قالاسىندا تۇراتىن ۆي جىڭعوعا الىپ كەلدى. ول باتىردىڭ باسىن ءىلىپ قويىپ، التاي بەتىندەگى ەلدى ۇرەيلەندىرۋدى كوزدەدى. «زۋقانىڭ باسىن ەكى قۇلاعىنان سارسۇمبە (التاي) قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى قارا كوپىرگە ءىلىپ قويادى. قۇلاعى جىرىلىپ توقتاماعاندا تەمىر شارباققا سالىپ قويىپ، حالىققا سەس كورسەتەدى. سول قارا كوپىر بەرتىنگە دەيىن «زۋقانىڭ باسىن ىلىنگەن كوپىر» اتاندى»، – دەيدى ج. شاكەنۇلى زەرتتەۋىندە [2, 16].
اقىرى قاندى قول باسشى مەن ونىڭ ساتقىن جەندەتتەرى زۋقا باتىردىڭ باسىن الىپ تىندى. وسىنداي جاۋىزدىقتان شوشىنعان التاي بەتىندەگى قازاقتاردىڭ تولقۋى كۇشەيە ءتۇستى. زۋقا باتىردىڭ باسى كەسىلسە دە، حالىقتىڭ رۋحى جانشىلمادى. كەرىسىنشە باتىرىن كوكسەپ، كوشباسشىسىن ىزدەگەن قازاق جاساقتارى جاۋعا انتالاي شابۋىلعا كوشتى. بۇل تولقۋ، شابۋىل التايدا «وسپان باتىر كوتەرىلىسى» دەپ اتالاتىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا ۇلاستى. زەرتتەۋشى عالىم ع.نوكىشۇلىنىڭ «شىعىس تۇركىستانداعى داۋىل» كىتابىندا زۋقانىڭ باسى الىنۋى وسپان باتىردىڭ كوتەرىلىسىنىڭ تۋىنا الىپ كەلدى دەگەندى ايتادى. «1940 جىلى التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانى مەن شىڭگىل اۋدانى ارالىعىنداعى «زاعوبا» دەگەن جەردە قول جيىپ، جانىبەك باتىردىڭ اق تۋىن كوتەرگەن وسپان ءىسلامۇلى باستاعان حالىقتىڭ كوتەرىلىسى بۇرق ەتە ءتۇستى» [6, 9]. وسپان باتىر ءوز كەزەگىندە زۋقا باتىردان باتا الىپ، ءىزىن جالعاستىرعان. ەكەۋىنىڭ ۇلتى ءۇشىن، ءدىنى ءۇشىن كۇرەسكەرلىگىن كورگەندە «ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ ھاس باتىرلارىنداي» مەنمۇندالاپ تۇرادى. ويتكەنى ەكەۋىن جاۋ نايزاسى مەرت قىلسا دا، ۇلتتىق رۋحتارى سىنبادى، حالىقتىڭ ماڭگى جادىندا ساقتالدى.
قورىتا ايتقاندا، سانالى عۇمىرىن ۇلتىنىڭ قوعام ىسىنە ارناعان ۇلت قامقورشىلارى، ءدىن قايراتكەرلەرى زۋقا باتىر مەن ءسابيت داموللا ءوز زامانىنىڭ قۇربانى بولدى. بىراق ءوز ۋاقىتىنىڭ، قوعامىنىڭ شەڭبەرىنە سىيماي، قاندىقول جەندەتتەردىڭ ىرقىنا كونبەي، اسقان دانالىق تانىتقان قايراتكەرلەردى تەك تاريح باعالايتىنى، اسقاقتاتاتىنى بەلگىلى.
التىنبەك قۇمىرزاقۇلى
پايدالانعان ادەبيەتتەر
1. ءماسىمحانۇلى د. ەۋرازيالىق وركەنيەت – ەجەلگى تۇرىك جانە قىتاي ەلىنىڭ رۋحاني قارىم-قاتىناسى. عىلىمي زەرتتەۋلەر. – استانا: فوليانت، 2012. – 480-ب.
2. شاكەنۇلى ءجادي. قىتايداعى قازاقتار. – الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2007. – 240-بەت.
3. ءبامىشۇلى ب. «الاساپىران زامان ارىستانى»، تۇركىستان گازەتى.
4. تىلەشوۆ ە، قامزابەكۇلى د. الاش قوزعالىسى. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. – الماتى: ساردار، 2014.-528 ب.
5. ءساميتۇلى ج. قىتايداعى قازاقتار. – الماتى: دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2000. – 312-بەت.
6. نوكىشۇلى ع. شىعىس تۇركىستانداعى داۋىل: تاريحي ەستەلىكتەر. – الماتى: «توعاناي»، 1998. – 36-ب.
يستوچنيك: http://e-history.kz/kz/publications/view/2009
KEREY.KZ
پىكىر قالدىرۋ