بىلتىر الاش ارداقتىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءجۇز ەلۋ جىلدىعىن يۋنەسكو كولەمىندە تويلادىق. كىر جۋىپ، كىندىك قانى تامعان اقتوعاي توپىراعىندا دۇركىرەپ توي ءوتتى. سول تويدا ولكەتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقان اتتى اعامىز تاماشا دەرەك كەلتىردى:
«مىڭ سەگىز ءجۇز وتىز سەگىزىنشى جىلى مەركى مەن شۋدىڭ اراسىنداعى قوسكول دەگەن جەردە الاش ارىسى ءاليحاننىڭ اكەسى نۇرمۇحامەد تۋعان. قورعاشتىڭ قوسكولى دەپ اتالاتىن بۇل جەر – كەرەي مەن جانىبەكتىڭ العاش قازاق حاندىعىن قۇرىپ، تاريح تاڭباسىنا اينالدىرعان ايگىلى قوزىباسىمەن جاپسارلاس ورنالاسقان. ءسويتىپ، حاندار اۋلەتىنىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعىنىڭ كىندىك قانى قازاق حاندىعىنىڭ تۋىن تىككەن كيەلى توپىراققا تامعان دەۋگە نەگىز بار»، دەيدى.
سول نۇرمۇحامەدتەن تۋعان اتاۋلى حان ءناسىلى ءاليحان وسىدان تۋرا ءجۇز جىل بۇرىن، 1917 جىلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانادى.
ياعني، بيىل الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلىپ، الاش اۆتونومياسى جاريالانعانىنا 100 جىل!
ال الاش اتىن اتاعان تۇستا ەلدىك ۇعىمىمەن ەجەتتەس اباي ەسىمى قاتار ايتىلاتىنى شىندىق.
الاش يدەياسىنىڭ قاينار بۇلاعى ابايدان باستاۋ الادى دەسەك ءماندى تۇجىرىم شىعاتىن سياقتى. نىق ايتۋىمىزعا بىرنەشە سەبەپ تە جەتەرلىك. الدىمەن، بۇرناعى ۋاقىتتا دا ايتىلۋداي-اق ايتىلىپ، جازىلىپ كەلگەن، اباي مەن ءاليحاننىڭ شىن مانىندە كەزدەسكەندىگىن ناقتى ايعاقتايتىن بۇلتارتپاس بىرنەشە مىسال.
ءبىرىنشى، ءاليحان مەن ابايدىڭ ءبىز كوپ ايتا بەرمەيتىن تۋىستىق قاتىناسى. بىلەتىنىمىز، ءاليحان بوكەيحاننىڭ سۇيەگى – تورەنىكى، ءسۇتى – توبىقتىنىكى ەكەنى. ناعاشىسى كوكشە توبىقتى – جۋانتاياق. يا، بولماسا، ءاليحان مەن شاكەرىمنىڭ تۋىستىعى دا اباي اۋىلىنان الىس ەمەس ماعلۇمات. ەكەۋى – بولە. شاكەرىمنىڭ شەشەسى مەن ءاليحاننىڭ شەشەسى – اپالى-ءسىڭىلى. ايگىلى ماماي باتىردىڭ ۇرپاقتارى بولعان. شاكەرىمنىڭ شەشەسى – بوشانتاي، الەكەڭنىڭ شەشەسى – بەگىم حانىم. ەندى، وسى جەردەن وزىمىزگە لوگيكالىق سۇراق قويىپ كورەمىز. قازاقى تانىممەن پايىمداعاننىڭ وزىندە شاكەرىمنىڭ بولەسى، اسا زيالى ۇلت كوسەمى – ءاليحاندى ابايدىڭ بىردە-ءبىر رەت كەزدەستىرمەۋى مۇمكىن بە؟
نەمەسە پروفەسسور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جاندوس سماعۇلوۆ ايتقانداي، ءاليحان مەن ابايدى كەزدەستىرگەن ەكى ادام بار. ءبىرى – مۇحتار اۋەزوۆ. «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ءازىمحان دەگەن كەيىپكەر ارقىلى ءاليحاننىڭ بەينەسىن سومدايدى. ەكىنشى ادام – رامازان توقتاروۆ. «ابايدىڭ جۇمباعى» رومانىندا جولىقتىرادى. تۋىستىعى دەمەي-اق، قارقارالى جاعىن بىلاي قويعاندا، ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا، ءاليحان ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنىڭ ستاتيستيكا بولىمشەسىندە جۇمىسقا ورنالاسقان تۇستا، اتاقتى ميحاەليسپەن، تيان-شانسكيمەن، ابايمەن قىزمەت اتقارعان. ودان بەرىدە ششەربينانىڭ ەكسپەديتسياسىنا قاتىسقان كەزەڭدە، شىڭعىستاۋدىڭ بولىستارىن ارالاعان ۋاقىتتا جەر، سۋ، ورماندى حاتقا، كارتاعا تۇسىرگەن شاقتا الەكەڭنىڭ اباي اۋىلىنا بارماۋى ەشقانداي اقىلعا سىيمايدى. 1903 جىلى «رەسەي. ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ تاريحى» اتتى كوپتومدىق ەڭبەكتە: «قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا باعىتتىڭ وكىلى – قۇنانبايۇلى» دەپ كورسەتەدى. بۇل كەزەڭدە ابايدىڭ كوزى ءتىرى. نەگە، اشىق ايتقان جوق. سەبەپ – بىرەۋ. ءوزى ساياسي قۋعىندا جۇرگەن ءاليحان ابايعا «بالەسىن» جۇقتىرعىسى كەلمەگەن. ابايمەن كەزدەسكەندىگىن ماقساتتى تۇردە جاسىرعان بولىپ وتىر. تاعى ءبىر دالەل، 1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنە اباي تۋرالى نەكرولوگ-ماقالا جاريالانادى. ءاليحان جاريالاپ وتىر. ەكى جىلدان كەيىن تولىقتىرىپ، قايتا باسقا باسپا بەتىنە باسادى. تۇڭعىش رەت ابايدىڭ ءومىربايانى، اتا-تەگى، شىعارماشىلىعى، اباي جىرلاعان تاقىرىپتار عىلىمي تۇردە باعالانادى. العاشقى ابايتانۋشى – ءاليحان. بۇل تۇرعىدان اباي مۇراسىن جيناقتاۋشى كاكىتايدىڭ دا، تۇراعۇلدىڭ دا بەدەلى تومەندەمەيتىنى انىق. قايتا الاش ارىسى اليحانمەن مۇراتتاس، يىقتاس تۇلعا رەتىندە قاتار اتالاتىن ەسىمدەردىڭ تاريح تامىرى تەرەڭدەي تۇسەتىنى اقيقات.
1914 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىنە الەكەڭ «وفات» دەگەن ماقالا جاريالايدى. ميحاەليس جايلى. ماقالادا اباي: «مەنىڭ كوزىمدى اشقان ميحاەليس» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى» دەپ جازادى. «ايتىپ وتىرىپتى» دەمەيدى.
ءتىپتى، ودان ارىدە 1904-1910 جىلدارى سەمەيدە «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» دەگەن گازەت شىققان. وسى گازەتتە سەمەيدiڭ ستاتيستيكالىق كوميتەتiنiڭ 1904 جىلعى iس-ارەكەتiنiڭ ەسەبi شىعادى. وسى ەسەپ كوميسسياسىندا مۇشە بولعان ازاماتتاردىڭ اتى-جوندەرi كەلتiرiلەدi. تiزiمگە قاراساڭىز، «يبراھيم قۇنانباەۆ»، «ا.بۋكەيحانوۆ» دەپ جازىلعان. ياعني، الەكەڭ مەن اباي بiر كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولعان. سوندىقتان ولاردىڭ ءوزارا جۇزدەسپەۋi مۇمكiن بە؟
ءاليحان مەن اباي حاقىنداعى اشىلىپ ايتىلار شىندىقتىڭ ءبىر پاراسى – وسى.
ەندى الاشوردا تاقىرىبىنا قايتا ورالساق. اباي قايتىس بولعاننان كەيىن، شىندىعىندا، مۇراسىنا دەر كەزىندە يە بولاتىن ەشكىم بولا قويماعان سىڭايلى. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ايتقانداي، ابايدىڭ شىعىس ۇلگىسىمەن جاساعان ديۋانى بولعان. ياعني، جيناعى. ونى 1903 جىلى ءۇيىن تىنتكەن ۋاقىتتا الىپ كەتكەن. ناقتى الىپ كەتتى دەگەن دە دەرەك جوق، بىراق ءتىنتۋ بولىپ، كوپ قاعازدى الىپ كەتكەنى – شىندىق. ماقساتتارى بەلگىلى. تۇگەل اۋدارتىپ، ىشىندە بوتەن پىكىردىڭ بار-جوعىن انىقتاۋ. بۇل وقيعا جايلى «انا ءتىلى» گازەتىندە پروفەسسور كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ مۇستافا شوقاي تۋرالى جازعان ماقالاسىندا: «مۇستافا شوقاي «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنا (1935, №63) «شايىر ابايدىڭ ومىردەن وزعانىنا 30 جىل تولۋىنا وراي» دەگەن ماقالا جازىپ، وندا «اباي – ۇلتشىل»، «اباي – فەودالشىل»، «اباي – الاشورداشىل» دەپ، اباي شىعارمالارىن مەكتەپ كىتاپحانالارىنا دا جىبەرتكىزبەي ورەكپىپ جۇرگەن بولشەۆيكتەر ساياساتىن سىنعا الادى» دەگەن جولداردان-اق، سول شاقتاردىڭ وزىندە اباي باسىنداعى اۋىر حالدى، الاشوردانىڭ باسىندا تۇرعان الىپ تۇلعا ەكەنى انىق سەزىلەدى.
ايتپاعىمىز، الاش مۇراتىن، ياعني الاش يدەياسىن ءسوز ەتكەندە – اباي مۇراسىن اينالىپ وتپەيتىنىمىز بەلگىلى. كوركەم شىعارماسىنا كوپ استار سالىپ، لەرمونتوۆتان:
«جالعىز جالاۋ جالتىلداپ،
تۇماندى تەڭىز ورىندە.
جات جەردە ءجۇر نە تىڭداپ؟
نەسى بار تۋعان جەرىندە؟
…قاراشى، ول بۇلىك قۇدايدان
سۇرايدى داۋىل كۇنى-ءتۇن!» دەگەن «جالاۋدى» اۋدارىپ، الاشقا اباي ءبىرىنشى ات قوسادى. جالاۋ دا، الاۋ دا – اباي ءھام ءاليحان. كوزقاراستار تولىق ۇشتاسىپ بارىپ دۇنيەگە الاش يدەياسى كەلدى!..
ءبىز ابايدى اقىن دەپ وقىساق، ولقى ويلايمىز. ويشىل دەسەڭىز، وعان قوسىلامىز. الاششىل دەسەڭىز، سىزبەن پىكىرلەسپىز.
ابايداي تەمىرقازىقتى باعدار تۇتقان ءاليحاننىڭ «قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!» دەۋى زاڭدىلىق.
قايتكەن كۇندە دە، الەكەڭنىڭ تۇڭعىش ابايتانۋشى ەكەندىگىنە، ابايدىڭ الاششىل، ازاتشىل عاقىل يەسى ەكەندىگىنە، ەكى تۇلعانىڭ كەزدەسكەنىنە تۇسپالدى تاريحي قۇجاتتار ءالى دە جەتەرلىك دەپ سەنەمىز.
ميراس اسان، «ەگەمەن قازاقستان»
پىكىر قالدىرۋ