Bıltır Alaş ardaqtısı Älihan Bökeyhannıñ jüz elu jıldığın YUNESKO köleminde toyladıq. Kir juıp, kindik qanı tamğan Aqtoğay topırağında dürkirep toy ötti. Sol toyda ölketanuşı Twñğışbay Mwqan attı ağamız tamaşa derek keltirdi:
«Mıñ segiz jüz otız segizinşi jılı Merki men Şudıñ arasındağı Qosköl degen jerde Alaş arısı Älihannıñ äkesi Nwrmwhamed tuğan. Qorğaştıñ Qosköli dep atalatın bwl jer – Kerey men Jänibektiñ alğaş Qazaq handığın qwrıp, tarih tañbasına aynaldırğan äygili Qozıbasımen japsarlas ornalasqan. Söytip, handar äuletiniñ tağı bir wrpağınıñ kindik qanı qazaq handığınıñ tuın tikken kieli topıraqqa tamğan deuge negiz bar», deydi.
Sol Nwrmwhamedten tuğan ataulı han näsili Älihan osıdan tura jüz jıl bwrın, 1917 jılı Alaşorda ükimetiniñ törağası bolıp saylanadı.
YAğni, biıl Alaşorda ükimeti qwrılıp, Alaş avtonomiyası jariyalanğanına 100 jıl!
Al Alaş atın atağan twsta eldik wğımımen ejettes Abay esimi qatar aytılatını şındıq.
Alaş ideyasınıñ qaynar bwlağı Abaydan bastau aladı desek mändi twjırım şığatın siyaqtı. Nıq aytuımızğa birneşe sebep te jeterlik. Aldımen, bwrnağı uaqıtta da aytıluday-aq aytılıp, jazılıp kelgen, Abay men Älihannıñ şın mäninde kezdeskendigin naqtı ayğaqtaytın bwltartpas birneşe mısal.
Birinşi, Älihan men Abaydıñ biz köp ayta bermeytin tuıstıq qatınası. Biletinimiz, Älihan Bökeyhannıñ süyegi – Töreniki, süti – Tobıqtıniki ekeni. Nağaşısı Kökşe Tobıqtı – Juantayaq. YA, bolmasa, Älihan men Şäkerimniñ tuıstığı da Abay auılınan alıs emes mağlwmat. Ekeui – böle. Şäkerimniñ şeşesi men Älihannıñ şeşesi – apalı-siñili. Äygili Mamay batırdıñ wrpaqtarı bolğan. Şäkerimniñ şeşesi – Boşantay, Älekeñniñ şeşesi – Begim hanım. Endi, osı jerden özimizge logikalıq swraq qoyıp köremiz. Qazaqı tanımmen payımdağannıñ özinde Şäkerimniñ bölesi, asa ziyalı wlt kösemi – Älihandı Abaydıñ birde-bir ret kezdestirmeui mümkin be?
Nemese professor, filologiya ğılımdarınıñ doktorı Jandos Smağwlov aytqanday, Älihan men Abaydı kezdestirgen eki adam bar. Biri – Mwhtar Äuezov. «Abay jolı» roman-epopeyasında Äzimhan degen keyipker arqılı Älihannıñ beynesin somdaydı. Ekinşi adam – Ramazan Toqtarov. «Abaydıñ jwmbağı» romanında jolıqtıradı. Tuıstığı demey-aq, Qarqaralı jağın bılay qoyğanda, bizdiñ payımımızşa, Älihan orıs geografiyalıq qoğamınıñ Semey bölimşesiniñ statistika bölimşesinde jwmısqa ornalasqan twsta, ataqtı Mihaelispen, Tyan'-Şan'skiymen, Abaymen qızmet atqarğan. Odan beride Şerbinanıñ ekspediciyasına qatısqan kezeñde, Şıñğıstaudıñ bolıstarın aralağan uaqıtta jer, su, ormandı hatqa, kartağa tüsirgen şaqta Älekeñniñ Abay auılına barmauı eşqanday aqılğa sıymaydı. 1903 jılı «Resey. Bizdiñ Otanımızdıñ tarihı» attı köptomdıq eñbekte: «Qazirgi qazaq ädebietindegi jaña bağıttıñ ökili – Qwnanbaywlı» dep körsetedi. Bwl kezeñde Abaydıñ közi tiri. Nege, aşıq aytqan joq. Sebep – bireu. Özi sayasi quğında jürgen Älihan Abayğa «bälesin» jwqtırğısı kelmegen. Abaymen kezdeskendigin maqsattı türde jasırğan bolıp otır. Tağı bir dälel, 1905 jılı «Semipalatinskiy listok» gazetine Abay turalı nekrolog-maqala jariyalanadı. Älihan jariyalap otır. Eki jıldan keyin tolıqtırıp, qayta basqa baspa betine basadı. Twñğış ret Abaydıñ ömirbayanı, ata-tegi, şığarmaşılığı, Abay jırlağan taqırıptar ğılımi türde bağalanadı. Alğaşqı abaytanuşı – Älihan. Bwl twrğıdan Abay mwrasın jinaqtauşı Käkitaydıñ da, Twrağwldıñ da bedeli tömendemeytini anıq. Qayta Alaş arısı Älihanmen mwrattas, iıqtas twlğa retinde qatar atalatın esimderdiñ tarih tamırı tereñdey tüsetini aqiqat.
1914 jılı «Qazaq» gazetiniñ betine Älekeñ «Ofat» degen maqala jariyalaydı. Mihaelis jaylı. Maqalada Abay: «Meniñ közimdi aşqan Mihaelis» dep aytıp otıruşı edi» dep jazadı. «Aytıp otırıptı» demeydi.
Tipti, odan äride 1904-1910 jıldarı Semeyde «Semipalatinskie oblastnıe vedomosti» degen gazet şıqqan. Osı gazette Semeydiñ statistikalıq komitetiniñ 1904 jılğı is-äreketiniñ esebi şığadı. Osı esep komissiyasında müşe bolğan azamattardıñ atı-jönderi keltiriledi. Tizimge qarasañız, «Ibrahim Qwnanbaev», «A.Bukeyhanov» dep jazılğan. YAğni, Älekeñ men Abay bir komissiyanıñ qwramında bolğan. Sondıqtan olardıñ özara jüzdespeui mümkin be?
Älihan men Abay haqındağı aşılıp aytılar şındıqtıñ bir parası – osı.
Endi Alaşorda taqırıbına qayta oralsaq. Abay qaytıs bolğannan keyin, şındığında, mwrasına der kezinde ie bolatın eşkim bola qoymağan sıñaylı. Jazuşı Mwhtar Mağauin aytqanday, Abaydıñ şığıs ülgisimen jasağan diuanı bolğan. YAğni, jinağı. Onı 1903 jılı üyin tintken uaqıtta alıp ketken. Naqtı alıp ketti degen de derek joq, biraq tintu bolıp, köp qağazdı alıp ketkeni – şındıq. Maqsattarı belgili. Tügel audartıp, işinde böten pikirdiñ bar-joğın anıqtau. Bwl oqiğa jaylı «Ana tili» gazetinde professor Köşim Esmağambetovtiñ Mwstafa Şoqay turalı jazğan maqalasında: «Mwstafa Şoqay «YAş Türkistan» jurnalına (1935, №63) «Şayır Abaydıñ ömirden ozğanına 30 jıl toluına oray» degen maqala jazıp, onda «Abay – wltşıl», «Abay – feodalşıl», «Abay – alaşordaşıl» dep, Abay şığarmaların mektep kitaphanalarına da jibertkizbey örekpip jürgen bol'şevikter sayasatın sınğa aladı» degen joldardan-aq, sol şaqtardıñ özinde Abay basındağı auır haldı, Alaşordanıñ basında twrğan alıp twlğa ekeni anıq seziledi.
Aytpağımız, Alaş mwratın, yağni Alaş ideyasın söz etkende – Abay mwrasın aynalıp ötpeytinimiz belgili. Körkem şığarmasına köp astar salıp, Lermontovtan:
«Jalğız jalau jaltıldap,
Twmandı teñiz örinde.
Jat jerde jür ne tıñdap?
Nesi bar tuğan jerinde?
…Qaraşı, ol bülik qwdaydan
Swraydı dauıl küni-tün!» degen «Jalaudı» audarıp, Alaşqa Abay birinşi at qosadı. Jalau da, alau da – Abay häm Älihan. Közqarastar tolıq wştasıp barıp düniege Alaş ideyası keldi!..
Biz Abaydı aqın dep oqısaq, olqı oylaymız. Oyşıl deseñiz, oğan qosılamız. Alaşşıl deseñiz, sizben pikirlespiz.
Abayday temirqazıqtı bağdar twtqan Älihannıñ «Qazaqqa qızmet qılmay qoymaymın!» deui zañdılıq.
Qaytken künde de, Älekeñniñ twñğış abaytanuşı ekendigine, Abaydıñ Alaşşıl, azatşıl ğaqıl iesi ekendigine, eki twlğanıñ kezdeskenine twspaldı tarihi qwjattar äli de jeterlik dep senemiz.
Miras ASAN, «Egemen Qazaqstan»
Pikir qaldıru