تاريح ادەبي الەم

ەرگەنە قوڭ اڭىزىنىڭ اقيقاتى

kerey.kz

 |  Feb 20, 2017

جاس تاريحشى ەرزات مەللاتحانۇلىنىڭ زەرتتەۋ ماقالاسىن ۇسىنامىز.

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى

1.قيانداردىڭ ارعى تاريحى

قازىرگىجۇڭگو ءتاريحىنىڭ اتا-بابالارى بولعان حۋاڭدي،ءياندي لەردە كوشپەندى رۋ-تايپالاردىڭ كوسەمى بولاتىن،”عۇن ءىلىمى” اتتى توپتاماجيناقتا ءتاريحشى  لۋ ءسى ءجياننىڭ بولجامىنشا حۋاڭدي،يانديلەردە قيانداردان شىققان.حۋاڭدي(黄帝 )  قازاقشالاپ ايتقاندا سارى پاتشا،حۋاڭ(黄) ءسوزى سارى دەگەن ءسوز،ال قازاقتا حۋاڭ دەپ قۇرعاعان،سارعايعان جەردى ايتاتىنى تاعى بار،ال دي(帝،كونەشە وقىلۋى:دەك ياعىني تەك) بىزشە ايتقاندا تەك دەگەن ءسوز.سوندا حۋاڭدي -سارى تەكتى دەگەن ءسوز بولادى،ارعى زامانداردا اقسارى ادامدار تەكتى تۇقىم سانالعان.دەمەك ناسىلىەۆروپەيد بولۋى ابدەن مۇكىن.ال حۋاڭديدىڭ باستى قيمىل جاساعان جەرىى جۇڭگونىڭ باتىس تەرىستىك ولكەلەرى بولاتىن.ونداعى 黄河(سارى وزەن) الابى سونداعى كوشپەندىلەردىڭ قىسقى قىستاۋىدا،ال مۇڭعۇل ءۇستىرتى جازعى ءجايلاۋى بولۋى ابدەن مۇمكىن.وسى العاشقى كوشپەندىلەردىڭ توتەمى ايداعار،تۇرىكشە ايتقاندا -ۇلۋ،ون ەكى جىلدىڭ ءبىرىن ءالى ۇلۋ جىلى دەيمىز،كونە قىتايشا 龙( ) ،تاعى ءبىر توتەمدىك قۇسى-سامۇرىق،سامۇرىق قازاق ەرتەگى -اڭىزدارىندا ءجىيى ايتىلاتىن الىپ قۇس،ونى جەتى قابات كوككە شىعىپ كەتەدى دەپ سيپاتتايدى.ەجەلگىعۇن مولاسىنان تابىلعان عۇن تاڭىرقۇتىنىڭ تاجىسىندە اينالا ايداعارمەن ناقىشتالسا توبەسىنە قۇس قويىلعان.

ءسىماچياننىڭ”تاريحناما.بەس بابالىق شەجىرەسىندە:ء”تاڭىر رۋحىنان ءجارالدى،ءالسىز بولا تۇرا سويلەي الدى،بالاكۇنىندە ءشاپشاڭ بولسا،ەرجەتە كەلە باتىر،زەرەك بولدى…” دەلىنەدى،بۇنداعى تاڭىرىجۇڭگو تاريحشىلارىنىڭ ايتۋىنشا ايداعار تاۋلارىنىڭ ۇڭگىرىندەگى جىلان دەنەلى،ادام الپەتتى حايۋان. ال ساقتاردىڭدا ارعى تەگى تارعاتاي”ۇڭگىر ىشىندەگى جىلاننان تۋىلىپتى” (1)دەگەنگە قاراعاندا ساقتار كەيىن باتىسقا كەتكەن قياندار بولۋى ابدەن مۇمكىن.حۋاڭدي 18 جاسىندا تاققا شىققان كەزدە چي يۋ اعايىندى 81 ەكەن،ولار ادام بەتتى،جىلان دەنەلى ەكەن،ولار حۋاڭديمەن سوعىسقاندا چي يۋدىڭ سيقىرىمەن ءۇش-كۇن ءۇش ءتۇن تۇمان باسىپ حۋاڭديلەردىڭ ەس-اقىلىن الىپتى،اقىرى حۋاڭدي سوعىس ارباسىن ويلاپ تاۋىپ،چي يۋدى ويسىراتا جەڭىپتى دە ءبۇتىن ورتا جازىقتىڭ قوجاسىنا اينالىپتى.كەيىن حۋاڭدي كەرەمەت ءبىر رۋمكا جاساپتى،سول ساتتە اسپاننان ءبىر ايداعار كەلىپ حۋاڭدي ءدى اسپان ءتاڭىرىنىڭ شاقىرۋىمەن وزىنە مىنگىزىپ اسپانعا الىپ كەتىپتى.حۋاڭديدى جۇڭگو مادەنيەتىنىڭ اتاسى دەپ قارايدى ول:اربانى،قايىقتى ،ءۇي سالۋدى ويلاپ تاپقان،ايەلىنە جىبەك قۇرتىنان جىبەك توقۋدى تاپقىرلاتقان،تاعى ءبىر نوكەرىنە بالشىق جازۋدى تاپقىرلاتقان ەكەن.

2.ۇلى حيا يىمپەرياسى

ۇلى ءحيا(夏جاڭاشا وقىلۋى شيا،كونەشە حيا نەمەسە حا),سىماچياننىڭ “تاريحناما.شيانىڭ اۋلەت شەجىرەسى” ىندە :夏禹，名曰文命。禹之父曰鲧，鲧之父曰帝颛顼，颛顼之父曰昌意，昌意之父曰黄帝。禹者，黄帝之玄孙而帝颛顼之孙也。禹之曾大父昌意及父鲧皆不得在帝位，为人臣。

“شيا يۇي،اتى ۇن ميڭ،ونىڭ اكەسى گۇن،ونىڭ اكەسى دي جۋان شي،دي جۋان ءشيدىڭ اكەسى چاڭ ي،چاڭ ي ءدىڭ اكەسى حۋاڭدي،يۇي ءحۋاڭديدىڭ نەمەرەسى دي جۋان شي ءدىڭ نەمەرەسى،ءيۇيدىڭ ۇلى اكەسى ي چاڭ مەن گۋن پاتشا ورىنىنا وتىرماي ءۋازىر بولعاندار ەدى” (2)دەلىنەدى.

حۋاڭدي

بۇنداعى يۇي حالىقتى باستاپ تاسقىندى تىزگىندەۋشى قاھارمان،ول ون ءۇش جىل بويى حالىقتى باستاپ تاسقىندى تىزگىندەگەن ،سول بارىستا ءوز ءۇيىنىڭ الدىنان ءۇش رەت وتەدە ۇيىنە كىرمەگەن دەيدى.ودان كەيىن ءۇش مياۋلارعا جورىق جاساپ ولاردى جەڭىپ تىقسىرا قۋىپ تاستاپتى.كەيىن ءيۇيدىڭ شاڭىراعى وتە بايىپ كەتىپ حيا تايپاسىنىڭ كوسەمىنە اينالادى،يۇيدەن بۇرىنعى ياۋ،شۇن جانە يۇيگە دەيىن بىيلىكتىوتكەرمەلەپ كەزەكپەن جۇرگىزۋ بولعان ەكەن،الايدا ءيۇيدىڭ ۇلى ي يۇيولگەن سوڭ وعان ءۇش جىل ازا ءبىلدىرىپتى دە،تاققا شىعۋى مۇمكىن دەگەندەردىڭ تۇگەل كوزىن قۇرتىپ ءوزى دارا بيلەۋشىگە اينالىپتى.وسىلايشا  ۇيىمدىق بيلىك جەكە اۋلەتتىك بيلىككە اينالىپتى،بۇل حيا پاتشالىعىنىڭ باستالۋى ەدى.بۇل ءجاڭا ەرادان بۇرىنعى 21-عاسىر،بۇدان 4100 جىل بۇرىن ەدى.

حيا مەمىلەكەتىندە جيىنى 12 تايپا بولعان ەكەن:

حيا عوۋ تەك،يوۋ حۋ تەك،يوۋ نان تەك،ءشۇن تەك،توڭ چىڭ تەك،باۋ تەك،فەي تەك،ءجىن گۋان تەك،ميڭ تەك،چيڭ تەك،زىڭ تەك،چي تەك تەر ەكەن.

حيا ەلى داكاڭ(داۋ كاڭ)نىڭ تۇسىندا قاتتى السىرەپتى،داكاڭ ويىنعا،ءسان-سالتاناتقا بەرىلىپ مەمىلەكەت ىسىمەن جۇمىسى بولماپتى،شىعىستاعى رەي تايپالارى باسىپ كىرىپ اپات تۋدىرىپتى…

شياۋكاڭنىڭ تۇسىندا حيا ەلى قايتادان داۋىرلەگەن ەكەن.

سوڭعى پاتشا جيە اتاقتى جاۋىز بولىپ ادامدى ات ورىنىنا مىنەدىەكەن،اراقتان كولشىك جاساتىپ وعان ماسكۇنەدەردى جينايدى ەكەن،ولار كولشىكتەن اراقتى قالاعانىنشا ءىشىپ سوڭىندا سول كولشىكتە ولەدى ەكەن،جيە وسىنى قىزىقتايدى،بۇقارانىڭ زىعىردانى قايناپ: “جەكسۇرىن-اي! كوزىڭ قاشان جوعالار ەكەن،سەن جوعالساڭ ءوزىمىز بىرگە كەتسەكتە وكىنبەس ەدىك” دەپ قارعاپتى.سوڭىندا شاڭرۇڭدار جاعىنان جيەولتىرىلىپ حيا مەمىلەكەتى قۇلايدى.پاتشا اۋلەتى مەن حيا اۋلەتى تۇس -تۇسقا قاشادى،سولتۇستىككە قاشقاندار كەيىنگىعۇنداردىڭ ارعى تەگى ەكەن.حيا مەمىلەكەتى 12-عاسىردان 16-عاسىرعا دەيىن 471جىل ءومىر ءسۇرىپتى،ياعىني 4000 -جىلدان 3600-جىلدارعا دەيىن داۋرەن سۇرگەن.

3.ورتا ازياداعى “ساق يمپەرياسى”

كوشپەندىلەر ءتاريح دوڭعالاعىن ۇزدىكسىز اينالدىرۋشىلار-سىبەريا-ءۇستىرت-وتىرىقشىلار

تاريح عىلىمىندا ورتا ازيا اريلاردىڭ اتا -مەكەنى،ورتا ازيادان اريلار 3500 جىل بۇرىن ەكى باعىتقا قاراي كوشىپتى،بىرىەۆروپا باعىتىنا;ەندى ءبىرىيران مەن ينديا باعىتىنا قاراي كوشىپ كەيىنگىۇندى-ەۆروپالىقتاردى قالىپتاستىرىپتى.ونى عالىمدار:3500 جىلدىڭ الدىندا ورتا ازيادا اۋىر قۋاڭشىلىق بولىپ اري تايپالارى ءجاڭا قونىس ىزدەپ كوشكەن دەيدى.ال 18-عاسىرعا دەيىنگى كوشپەندىلەردىڭ ءومىر ءتاريحىنا قاراساق ۇنەمى شىعىستان جاڭا كۇش بوي كوتەرىپ باتىسقا جورىق جاساپ وتىرعان،بەرگى ەكى مىڭ جىلدىق ءتاريحتى قاراساق: عۇندار نۇكۇزدەردەن 400مىڭ ادامدى مۇڭعۇل ساحاراسىنان ىعىستىرادى،ولار ءتاڭىرتاۋ وڭىرىنە كەلىپ ساقتاردى قۋىپ سول اراعا ورنىعادى،ودان اسۋان乌孙(كونە قىتايشا: اسۋان) دار كەلىپ نۇكۇزدەردى قۋادى،اسۋاندار 5-عاسىردا جوۋجۋاندار جاعىنان ىلەدەن قۋىلادى.جالعاستى قيىر شىعىستان سانبەيلەر كۇشەيىپ عۇنداردىڭ 500مىڭىن وزدەرىنە قوسىپ الىپ قالعان جارىمىن باتىسقا قۋىپ جىبەرەدى،ولار قازاق دالاسىنا كەلەدى،وندا ءبىرازى قالادى(ەفتاليتتەر),كوبىۇدەرە باتىسقا تارتادى،باتىس قازاقىستاننان الانداردى قۋعاننان ەۆروپانى كوكتەيوتىپ 429-جىلى الاندار يسپانيادان ارى ماروككوعا جەتەدى،ءبىرازى كاۆكازدا قالادى.

سانبەيلەردىجوۋجۋاندار تۇستىككە قۋادى،ولار ۇلى قورعانعا كىرىپ جۇڭگونىڭ سولتۇستىگىن باسىپ الىپ سولتۇستىك ۋەي ەلىن قۇرادى.تۇرىكتەر جۋجۋانداردى قىرىپ تۇگەتەدى،ارينە بۇكىل ەلدى ەمەس سول ساحاراداعى بيلەۋشى تاپتى ،ونىڭ اسكەرىمەن تىكە سول تايپاداعى 100-200مىڭ ادامدى(ال ساحارادا ميلليون ادام بولۋى مۇمكىن) جويادى.ورتالىق مۇڭعۇليادا تۇرىكتەر وردا تىگىپ تۇرىك قاعاناتىن قۇرادى،تۇرىكتەر ەفتاليتتەردى ورتا ازيادان قۋادى،ولار وڭتۇستىككە ىعىسادى.ال تۇرىكتەردى كەيىن ۇيعۇرلار جەڭىپ ولاردى ساحارادان قۋىپ شىعادى،200مىڭدايتۇرىك تاڭ يىمپەرياسىنىڭ شەگارا ايماقتارىنا كەلەدى،كەيىن 12 جىلدان سوڭ تاڭ يمپەرياسىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارعان وسى تۇرىكتەر بولاتىن(وڭلۇك-اشىنا سۇيگىن كوتەرىلىسى).توڭىرا تايپاسىدا وسىلارمەن ىلەسە كەلەدى.ۇيعۇرلار قارلۇق،باسىمىلداردىدا التاي اسىرا باتىسقا قۋادى.840-جىلى ۇيعۇرلار قارعاستاردان جەڭىلىپ 200مىڭ ۇيعۇر گانسۋعا،قۇمىلعا قۋىلادى،توعىز وعىز تايپالارى مۇڭعۇليادان جەتىسۋعا قارلۇقتارعا پانالايدى،ودان ارى سىر بويىندا وعىز قاعاناتىن قۇرادى،كەيىن ولاردى سولتۇستىكتەن قىپشاقتار تۇركىمەنىستان،حوراسانعا ىعىستىرادى،كەيبىرى كاسپيدەن باتىسقا قاراي قاشادى.باتىستا كىشىازيا انادولىعا جەتەدى.ال اڭشى قاۋىمنىڭدا قۇرعان يمپەريالارى بار: قاراقىتاي،شۇرجەننىڭ جين،چيڭ يمپەريالارى.

ۇيعۇر قاعاناتىنىڭ قۇلاۋىنداعى كوش ەڭ زور كولەمدى كوش دەۋگە بولادى.13-عاسىردا شىڭعىسحان مۇعۇلدارى باس كوتەرەدى،ولار كوشپەندىلەردىڭ ەڭ قۇدىرەتتى يمپەرياسىن قۇرادى،قاڭلىلاردى قازاقىستاننان ىعىستىرادى،قازاقىستانعا مۇعۇلدار كەلە باستايدى.14-عاسىردىڭ ىشىندە ويراتتار باس كوتەرىپ مۇعۇلداردى قۋادى،مۇعۇلدار جوڭعاريا،جەتىسۋ،شىمكەنىت،تارازدا “مۇعۇلىستان” ەلىن قۇرادى.قىرعىزداردا وسى تۇستا ەنەسەيدەن كورشىسىويراتتان قاشىپ كەلگەن بولسا كەرەك.ال 15-عاسىردىڭ باسىندا قۇبىلاي ۇرپاقتارى قالقا،چاحارلارمەن بىرىگىپ ويراتتاردى مۇڭعۇليادان قۋىپ شىعارادى،قالقالار ويراتتاردىڭ ورىنىنا كەلەدى،قالقالار ەڭ سوڭعى ءۇستىرتتىڭ يەسىنە اينالادى…

مىنە وسىلاي سىبەريالىقتار،ۇستىرتتىكتەردى قۋادى،ۇستىرتتىكتەر ورتا ازيالىقتاردى قۋادى،ورتا ازيالىقتار وتىرىقشىلاردى قىرعىنداپ، باعىندىرىپ وزدەرىدە وتىرىقشىلارعا اينالادى،قازىرگى جۇڭگولىقتار،وزبەكتەر،ۇيعۇرلار،ورىستار،تۇركىمەندەر،تۇركيالىقتاردا قانشاما كوشپەندىلەردىڭ قانى بار دەشى! (1.4ميلليارد جۇڭگولىقتاردىڭدا %30تەن ارتىعى كوشپەندىنىڭ ۇرپاعى دەۋگە بولادى،ال ۇيعۇر،وزبەكتەردىڭ %60-%70 وتىرىقتانعان تۇرىكتەكتىلەر)كوشپەندىلەر ءتاريح دوڭعالاعىن ۇزدىكسىز اينالدىرۋشىلار!تەك سوڭعى يمپەريا ويرات-جوڭعار يمپەرياسىمەن توقتادى،سىبەريادان ويراتتان كەيىن جاڭا حالىق كەلمەدى،كەرىسىنشە وتىرىقشىلار،ساۋداگەرلەر،ونەركاسىپشىلەر ءداۋىرى باستالدى!

ساقتار

مىنە وسىلايشا اريلار ورتا ازيادان تەگىننەن،تەگىن كوشكەن جوق،”جەل سوقپاسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى” دەگەندەي اريلاردى ورتا ازيادان قۋعان سول كوشپەندىشاڭرۇڭنان جەڭىلىپ باتىسقا كەتكەن حيالار دەۋگە بولادى،حيالاردى ورتا جازىقتى بيلەپ قايتادان ساحاراعا قاشقان قۇبىلاي ۇرپاقتارى سياقتى دەسەك ءتىپتى ءجاراسار ەدى.

مىنە وسىلايشا ساقتار وسى حيالاردىڭ ۇرپاقتارى دەسەك قاتەلەسپەيمىز،كونە جۇڭگو جازبالارىندا ساقتاردى 塞 (كونەشە وقىلۋى:ساك) دەپ تاڭبالاعان.”ساق” يراندىقتاردىڭ قويعان اتاۋى،يرانعا بارىپ  احمەنيد يمپەرياسىن قۇرعاندار اريلار ەدى،ياعىني ساقتاردان جەڭىلىپ قاشقاندار.ال باعىنىپ قالعاندارىدا بارشىلىق،ساقتار تۇران ءناسىلدى دەسەك ەۆروپالىق تيپتەگىاريلاردى باعىندىرعان سوڭ ەۆروپەيد ءتيپى باسىمدالعان دەۋگە بولار ەدى،ارينە قازاقىستاننان تابىلعان ساقتار دەرلىك ەۆروپا كەلبەتتى.كەيىنگىتۇركىحالىقتارىنىڭ كوبىنىڭ ەۆروپالىق كەلبەت الۋىدا وسىعان بايلانىستى بولسا كەرەك،اريلار تۇركىلەسەدى،ودان ارى بارىپ تاعىدا اري تەكتىلەردىتۇركىلەستىرەدى.ساقتاردىڭ تىلىتۇركى جانە شىعىس يران تىلىنە جاتادى دەسە تاڭعالماس ەدىك،ۇيتكەنىۇستەم تاپ تۇركىلەر،ال باعىنىشتى جۇرتتا اريلاردا كوپ،ولاردىڭ تۇركىلەنە قويماعانى اريشا سويلەۋى قالىپتى قۇبىلىس.

ساقتاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى گرەك تاريحشىسى گەرەدوت بىلاي دەيدى:

“سكيفتەردىڭ ايتۋى بويىنشا، ولاردىڭ حالقى — ەڭ جاس حالىق. ول مىنا جاعدايلارعا بايلانىستى. بۇل ول كەزدە ادام باسپاعان جەردە ەڭ ءبىرىنشى كەلگەن ادام تارگيتاي دەگەن بولعان. سكيفتەردىڭ ايتۋلارى بويىنشا، تارگيتايدىڭ اتا-اناسى زەۆس پەن بوريسفەن وزەنىنىڭ  قىزى بولعان (مەن، ارينە بۇعان سەنبەىمىن). وسىنداي تەكتەن شىققان تارگيتايدىڭ ءۇش  ۇلى بولعان: ليپوكسايس، ارپوكسايس جانە ەڭ كەنجەسى — كولاكسايس. ولار سكيف جەرىندە پاتشالىق قۇرىپ تۇرعاندا، اسپاننان التىن زاتتار تۇسەدى: سوقا، مويىناعاش، ايبالتا جانە توستاعان. بۇل زاتتاردى ءبىرىنشى بولىپ ۇلكەن اعاسى كورەدى. ول الايىن دەپ كەلگەندە، التىندار قىزىپ كەتەدى. سودان ول كەيىن شەگىنەدى، ەكىنشى اعاسى كەلەدى، سول كەزدە دە التىن قىزىپ كەتەدى. ءسويتىپ التىننىڭ جالىنى ەكى اعايىندىنى قۋىپ جىبەرەدى، بىراق ءۇشىنشى كىشىىنىسى كەلگەندە، وت وشەدى دە ول التىندى ءوز ۇيىنە اپارادى. سوندىقتان لكەن اعالارى پاتشالىقتى كىشىسىنە بەرمەك بولادى.

ليپوكسايستان اۆحات دەپ اتالاتىن سكيف تايپاسى شىققان دەيدى، ورتاڭعى اعاسىنان — كاتيار مەن تراسپي تايپالارى، ال كىشىسىنەن، پاتشادان — پارالات تايپاسى شىققان. بارلىق تايپالار بىرگە سكولوت دەپ اتالادى، ياعني پاتشالىق. يەلليندەر ولاردى سكيفتەر دەپ اتايدى.

سكيفتەر ءوز حالقىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى وسىنى ايتادى. ولار تارگيتاي ءبىرىنشى پاتشا زامانىنان داريدىڭ شابۋىلىنا دەيىن 1000 جىل ءوتتى دەپ ەسەپتەيدى.”(3)

داري جاڭا ەرادان بۇرىنعى 550-486 جىلدارى جاساعان،ەگەر تارعىتاي ودان 1000جىل بۇرىن جاساسا 3500جىل بۇرىن جاساعان بولار ەدى،بۇل حيا مەمىلەكەتى قۇلاپ حيالاردىڭ سولتۇستىككە كەتكەن كەزىمەن تۇستاس،تارعىتاي سول زامانداعى باتىسقا كەلىپ اريلاردى جەڭىپ قۇدىرەتتى ەل قۇرعان تۇڭعىش كوسەم بولۋى مۇمكىن.

ساقتاردىڭ شىعىس شەگاراسىنىڭ قايدا بولعانى ءالى تۇراقتانباعان،ءتاڭىرتاۋدان باتىسقا قاراي قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىنە دەيىن جەتكەن،تۇركى حالىقتارىنىڭ اڭىزى”وعىزناما” وسى ساق زامانىنىڭ تۋىندىسى بولۋى مۇمكىن.

ساقتاردىڭ ارعى اتاسى دا ايداعار-جىلان بولسا،حيالار،عۇنداردا ايداعاردى توتەم ەتكەن،ۇشەۋى تەگى ءبىر حالىق دەۋگە بولاتىن سياقتى.

حيا مەمىلەكەتىجۇڭگونى بيلەگەن كوشپەندىلەردىڭ يۋان حاندىعى دەسەك،ساقتاردىڭ ورتا ازيا،شىعىس ەۆروپاداعى ەلىن التىن ورداعا ۇقساتار ەدىك.

كونە جۇڭگونىڭ تۇڭعىش جازۋى سانالاتىن ساۋىت-سۇيەك جازۋلارىنداعى تاڭبالارمەن قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبالارى اراسىنداعى ۇقساستىقتار بەلگىلى ءبىر سىرلى بايلانىستى ۇعىندىرعىسى كەلىپ تۇرعانداي بولار بىزگە.قازىرگىحانزۋ تىلىندە كوپتەگەن تۇرىك-مۇڭعۇلدىق سوزدەرمەن،سول سوزدەردىڭ تۇبىرلەرىن مىڭداپ كەزىكتىرۋگە بولادى،بۇل سول تەگىندە وسى الاپتى بيلەگەن حيا ەلىنەن تارتىپ بەرى قارايعى كوشپەندىلەردىڭ قالدىرعان ءىزى دەۋگە تولىق حاقىمىز بار.

4.عۇندار قايدان شىقتى؟

“عۇنداردىڭ ارعى اۋلەتىحياحوۋشىنىڭ ءزۇنۇي دەگەن اۋلەتى.ولار تاڭ،ياۋ،يۇن شۇن زاماندارىنان ىلگەرى تاۋلىق نۇمدار ،حاميدۇن،حۇنۇك دەپ اتالىپ شالعاي تەرىستىكتە مالدىڭ ىڭعايىنا قاراي كوشىپ جۇرگەن.”(4)

(جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر،1-توم 69-بەت)

دەمەك عۇنداردا سولتۇستىككە قاشقان حيا اۋلەتى قۇرعان قاعانات،ولاردىڭ تەگى وتىرىقشى ەمەس،ودان 500جىل ىلگەرى كەلىپ وتىرىقشى اۋماقتى باسىپ العان كوشپەندىلەر.

كەيىن وسى عۇندار شىڭعىسحان يمپەرياسىنان عانا كەيىن تۇراتىن قۇدىرەتتىعۇن يمپەرياسىن قۇردى.ەڭ سوڭعى عۇن اۋلەتى تەك جاڭا ەرانىڭ 97-جىلى سانبەيلەردەن جەڭىلىپ 500مىڭى ساحاردا قالىپ قالعانى باتىسقا كەتىپ ەۆروپادا اتتيلانىڭ عۇن يمپەرياسىن قۇرادى.ال وڭتۇستىكتە حان ەلىنە باعىنعاندار 312-جىلى باس كوتەرىپ جين پاتشالىعىنىڭ استاناسى چاڭ -ءاندى باسىپ الادى.دەمەك عۇندار مەمىلەكەتىن حان يمپەرياسى جويعان جوق،كەرىسىنشە شىعىستان كەلگەن تىڭ كۇش سانبەيلەر قۇلاتتى.

قاعيان،ءلان،سۇبەك-عۇننىڭ تەكتى تايپالارى بولعان،قاعياندار كەيىن سانبيلەردىڭ قويان تايپاسى.سۇبەكتەر اباقتى،ارىز-شاعىم ىستەرىن باسقارىپ،تاڭىرقۇتپەن قارعا تامىر قۇدا بولدى.تاڭىرقۇت قىتايدان العان جاۋجۇن دەگەن ايلىنەن تۋعان قىزىن سۇبەككە ۇزاتقاندىقتان،ول سۇبەك قىز اتانعان.

ال تاڭىرقۇتتار لۋانتەك تايپاسىنان شىققان.بۇنداعى سۇبۇك 须卜 دەپ حاتتالعان(كونە قىتايشا:سۋ بوك دەپ وقىلادى),وسى تايپا مەن 10-عاسىردا لياۋ دەرەكتەرىندە ءجىيى كەزىگەتىن 祖卜(كونەشە وقىلۋى سوبوك) ءبىر تايپا بولۋى مۇمكىن،وسى تايپانىڭ 1090-جىلى قاراقىتاي(لياۋ) پاتشاسىنا قارعى كوتەرىلىپ قولعا ءتۇسىپ اعاش ەسەككە شەگەلەنىپ ولگەن حانى مارعۇز ەكەن،ول تۇعىرىلدىڭ اتاسى.دەمەك كەرەيتى ول قاراقىتايلار تاققان لاقاپ،ماعىناسى قارالار دەگەن ءسوز.

5. نۇكۇزبەن قيان

نۇكۇزدەر

نۇكۇز تايپاسى ءجاڭا ەرادان بۇرىنعى 2-عاسىرعا دەيىن چيڭحاي،گانسۋ الابىندا جاساعان كۇشتى تايپا ەدى،كونە جۇڭگو جازبالارىندا牛氏  (نيۋكۇز،نۇكۇز),ء禺知(يۇي شى،ءيۇزى)、禺氏(يۇيجى،يۇزى)、دەپ حاتتالعان،چيڭحاي،گانسۋ الابى نەگىزى قىستىق قىستاۋى بولسا كەرەك،كوشپەندى ەل ار قاشان جازدا سالقىن ساحاراعا شىعار ەدى.عۇندار كۇشەيۋدەن بۇرىن ساحاراداعى ەڭ قۇدىرەتتى ەل نۇكۇزدەر بولعان.

“حانناما.عۇن بايانىندا “:

“عۇندار  كۇشەيۋدەن بۇرىن شىعىس عۋلار ( دۇڭحۋ )كۇشەيىپ ،نۇكۇزدەر گۇلدەنىپ تۇرعان .بۇل كەزدە عۇنداردى تۇمەن تاڭىرقۇت بيلەگەن ەكەن،ول چين يمپەرياىنىڭ اسكەري تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماي  سولتۇستىككە ىعىسادى.ارادا ون نەشە جىل ءوتىپ چين پاتشالىعى الاساپىران كۇيگە تۇسكەندە  ورايدان پايدلانىپ عۇندار وردوس ساحاراسىن قايتارىپ الادى.تۇمەننىڭ مودە( باقتۇق) اتتى ۇلى بار ەكەن،تاڭىرقۇتتىڭ كىشىايەلىنەن تۋعان تاعى ءبىر  ۇلى بار ەكەن،وسىعان وراياكەسىمودەنى تاح مۇراگەرلىگىنەن قاعىپ ونى ۇلى نۇكۇزدەرگە

اماناتقا جىبەرەدى.مودە نۇكۇزدەرگە بارعان سوڭ تۇمەن ۇلى نۇكۇزدەرگە تۇتقيىل شابۋىل جاسايدى،نۇكۇزدەر  مودەنى ولتىرمەك بولعاندا مودە ولاردىڭ ءبىر جۇيىرىك اتىن ەپتەپ قولعا ءتۇسىرىپ ەلىنە قاشىپ كەلدى.”(5) دەلىنەدى.

دەمەك مودەنىڭ اماناتقا بەرىلۋى ول عۇنداردىڭ نۇكۇزدەرگە بودان ەل ەكەندىگىنىڭ ايعاعى،بەينە شىڭعىسحاننىڭ ەلىنىڭ جىلىنا مالىنىڭ وننان ءبىرىن تۇعرىل حانعا تاپسىرعانى سياقتى.

“…ودان سوڭ  209-جىلى باتىسقا شەرۋ تارتىپ ۇلى نۇكۇزدەردى قۋىپ سالدى،ونىمەن قويماي  مىڭ تيان تارىپ العان عۇن يەلىكتەرىن تۇگەلدەي قايتارىپ الدى ،بۇل كەزدەعۇندار قۇدىرەتتەنىپ اسكەرى 300 مىڭعا جەتتى.”(حانناما .عۇن بايانى)(6)

مۇڭعۇل ساحاراسىندا ءجاڭا تايپا كۇشەيگەندە بۇرىنعى كۇشتى تايپانى قىرعىنداپ،ونى قۋىپ سالۋى بۇرىننان كەلە جاتقان ءۇردىس،بەينە ۇيعۇرلاردىڭ تۇرىكتەردى وردوس،حىبەي جاققا قۋىپ سالعانى سياقتى.

“.مودە ولگەننەن كەيىن ونىڭ ۇلى لاۋشاڭ(كەيۇك ) تاحقا وتىردى،174-جىلى ول نۇكۇزدەرگە شابۋىل جاساپ ولاردى ءبىر جولا كۇيرەتتى ،حانىن ءولتىرىپ باس سۇيەگىن ىشىمدىك ىشەتىن ىدىس ەتتى،نۇكۇزدەر جاپپاي باتىسقا قاشادىدا ىلە ،جەتىسۋ وڭىرىنە كەلىپ ساقتاردى قۋالاپ جىبەرىپ وسى ارانى مەكەندەيدى.”(حانناما .عۇن بايانى)(7).

كەيىنگى جازبالاردا باتىستاعى نۇكۇزدەردىڭ 100مىڭ اسكەرى،400مىڭ حالقى بولعانى ايتىلادى.باتىسقا كەتكەن عۇنداردا وسى ساننان كەم ەمەس دەۋگە بولادى.كەيىنگى باتىس تۇرىك قاعاناتىنداعى بەس ءنۇشبي وسىلار بولار،قازىردە قاراقالپاق جەرىندە نۇكىس جەر اتىمەن اتالادى.نۇكۇستەردىڭ سول باتىسقا كەتىپ ورتا ازيادا قۇرعان مەمىلەكەت اتى تاعىدا 大夏(ۇلى حيا) اتانىپتى،وسىعان قاراعاندا ساحاراعا كەتكەن حيالار ەكەنى بايقالدى.ولار كەيىن توقار يمپەرياسىن قۇرعان.

وسى نۇكۇزدەردىڭ ءبىر توبى باتىسقا كوشكەن قالىڭ كوشتەن ءبولىنىپ چيڭحاي جەرىندە قالعان ەكەن، ولار “كىشى نۇكۇز” اتانعان.كەيىن”ەرگەنە قوڭ”عا كەتكەندەر وسىلار بولار.

قيان

قيان 羌كۇللى شىعىستان شىققان كوشپەندىلەردىڭ اتالارى ەكەنىن ايتتىق.ولاردىڭ مەكەنى قازىرگىگانسۋ،چيڭحاي اتىرابى ەدى،ولاردان شىققان حۋاڭدي،ءياندي باستاعان حيا اۋلەتى شىققانىن ايتتىق.كەيىنگىجۇڭگوداعى التى بەكتىكتى جويىپ تۇڭعىشرەتكى قۋاتتى يمپەريانى قۇرعان چين شىحۋاڭدا قيان تەكتى.ونىڭدا ارعى تەگىحۋاڭديگە بارىپ تىرەلەدى.ەڭ ءبىر عاجابى: چين شىحۋاڭ قۇرعان مەمىلەكەتتىڭ اتى ء秦ارىبىنىڭ كونە جازىلۋى:

سۋرەتتەگى چين ەلىنىڭ كونە قىتاي جازۋىمەن جازىلۋى جانە مۇعۇلداردىڭ تۋى

قاراساق ەكى جاعىنداعى ايىر سياقتى تاڭبا شىڭعىسحاننىڭ بايراعىنان،كەيىنگى تاراق تاڭبا،تورە تاڭبامەن بىردەي.ال چين يشى حۋاڭنىڭ  اسىلگى اتى يىڭ جىڭ(嬴政),ءبىرىنشىارىپ يىڭ-قىتايشا جەڭىس دەگەن ءسوز،ياعىني تۇرىكشە يەڭ،يەڭدىك،قازاقشا جەڭ،جەڭىس.وسى يەڭ،جەڭ ونىڭ اۋلەت اتى،بەينە بورجەگىن،بارۋلاس،جالايىر،دۋلات(قادىرعالي جلايىر،اقساقتەمىر بارلاس،شىڭعىسحان بورجەگىن،مۇحامەت قايدار دۋلات ت.ب) دەگەندىوز اتىنا قوسقان سياقتى.

وسى تۇلعانىڭ جۇڭگونى بىرىكتىرۋى تاعىدا سول كوشپەندىمۇعۇلداردىڭ جۇڭگونى باسىپ الۋى سياقتى قۇبىلىس.

«قيان» ءسوزىنىڭ ماعناسى – تاۋدان قۇلاعان سەل، اعىنى قاتتى، بۋىرقانعان، ۇلكەن، كۇشتى تاسقىن دەپ ۇعىندىرادى راشيد-اد-دين.قىتاي تىلىندە تومەن ،تومەندەۋ،قۇلداۋ دەگەندى下(جاڭاشا شيا،كونەشە حيا) دەيدى،دەمەك قۇلدىراۋ،ءتۇسۋ دەگەندى بىلدىرەدى،سوندا راشيد-ادين ايتقان تاۋدان تۇسۋمەن ماعىناسى جۋىق.

تاعىدا مىنا دەرەكتەرگە قارايىق:

“تەلە تايپالارىنىڭ قاتارىندا بۇركىت،توڭىرا،ۇيعىر،بايىرقى،بۇعىرا رۋلارى ;بۇلار تۋلا وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندە تۇرعان;

موندەن،تاناعىر،سەگەت،عۇن،قوقسىر،دەگەن ارىستارىنىڭ سوعىسقا ءجارامدى ادامى 20 مىڭداي.ءۇبىردىڭ باتىسى مەن انگەنىڭ تەرىستىگىندەگى  اق تاۋدى قاپتالداي قىبىت،بۇلاقشىق،ەدەر،سۇبا،ناعار،وعىز،قىرعۇت،يادىر،يۇرەگىرلەر وتىرادى.بۇلاردىڭدا سوعىسقا ءجارايتىن ادامى 20 مىڭداي.التايدىڭ باتىس كۇنگەيىندە سىر -ەندا،تايناق،زىبان،دارقىتتار مەكەندەيدى.بۇلاردا جورىققا 10 مىڭداي ادام اتتاندىرا الادى.قاڭلىنىڭ تەرىسكەيىندەگىەدىل وزەنىنىڭ بويىن ەدىز،عاجار،بارعۇت،بيعان،قوقى،قابىش،اجاسۋ،باياۋىت،كەردەرىلەر مەكەندەيدى،بۇلاردا جورىققا 30 مىڭ ادام اتتاندىرا الادى.تەڭىز كولىنىڭ شىعىس جانە باتىس جاعالاۋلارىندا سالار،قيات،ءۇش ساقسىن،مارسۇق،ساقىرالار وتىرادى.بۇلاردا 8 مىڭداي جاساق بار.پۇرۇمنىڭ باتىسىندا ۇڭعۇت،الان،پەچەنەك،قۇلاس،بارعۇندار مەكەندەيدى،بۇلاردا 20 مىڭداي جان بار.سولتۇستىك تەڭىزدىڭ كۇنگەيىندە ءتىبالار وتىرادى.

ۇلىس اتى ار ءتۇرلى بولعانىمەن بۇلاردىڭ بارىتەلەك اتانادى.”«جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» 2- توم 210- بەت(7)

.

وسى تەلەكتەر وعىز تۇرىك رۋلارى،قاڭلى،ۇيعۇر،قىپشاق،قارلىق،قالاچ وعىزدان شىققان رۋلار،وعىز اتىندا عى رۋلار مۇڭعۇليادا توعىز وعىز،سەگىز وعىز اتالعان.توعىز وعىزدار ۇيعۇر قاعاناتى قۇلاعان سوڭ باتىسقا كەتكەن دە،سەگىز وعىزدار باتىس مۇڭعۇليادا قالىپ كەيىن وسى سەگىز تايپاسىنا بايلانىستى قيدانشا سەگىز” نايمان” اتاندى.

بۇل قيات-قياننىڭ كوپشە تۇلعاسى،مۇعۇل تىلىندە كەرەيدىڭ كوپشەسى-كەرەيتى،ال الماسى مول جەردىالماتى،بۇعىسى مول جەردى بۇعىتى دەيدى.بۇل تۇرىكشەدەگىكەرەيلى،المالى،بۇعىلى دەگەنمەن ۇقساس.مۇعۇلشا بايوۋىتى تايپاسى وعىزشادا بايوۋلى،ياعىني كىشى جۇزدەگىبايۇلى،وعىزشا كەرەيتى-كەرەيلى،كىشى جۇزدەگىكەرەيلى.ال وسى 5-6-عاسىرلارداعى قيات وعىز تايپالارىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن.باياۋىتتا،بارعۇتتا سولاي،كەزىندە ەكىگە ءبولىنىپ قالعان ەلدەر.

قيان تايپاسى عۇنداردىڭدا قۇرامىندا بولعان،قياندار تۋرالى:

جيننامانىڭ 9- بۋماسىندا:

« جين حۇيدي زامانى يۋانكاڭ جىلدارىندا (291-299) عۇن قاقساڭ شاڭداڭ ايماعىنا شابۋىل جاساپ ،زۇرعاندى ءولتىرىپ،شاڭجۇن ايماعىن باسىپ الدى،كەلەسى جىلى قاقساننىڭ ۇلى داعىنۋان فىڭ -ي،بەيديدەگىقيان(قيات) عۋلاردى باستاپ ەكى ايماقتى الدى،سودان بىلاي تەرىسكەي تيەكتەر بەل الىپ كۇشەيە بەردى دە ورتا جازىق ميشا بىلىقتى».(8)

دەلىنەدى.

«جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» 2- توم 11- بەت

وسىدان كەيىن 312-جىلى عۇنداردىڭ استانا چاڭ-ءاندى باسىپ العانىن ايتتىق.ەندى ارتى نە بولعانىنا قارايىق.

6.عۋلاردى قىرۋ جارلىعى

حان پاتشالىعى مەن عۇنداردىڭ سوعىستارىندا حان پاتشالىعى 30ميلليون ادامنان ايىرىلعان ەكەن،داۋىرلەگەن كەزدە حان ەلىندە 60ميلليون حالىق بولىپتى،ال 3-عاسىردا تاعى سول 20ميلليون حالىق قالعان،ونىڭ الدىندا ۋي،شۋ،ۋ بەكتىكتەرىنىڭ توقتاۋسىز جۇرگىزگەن سوعىستارىنىڭ سالدارىنان.وسى ءۇش بەكتىكتىسىما اۋلەتى بىرىكتىرگەن ەدى،ونى 312-جىلى عۇندار قيراتىپتى.وسىلايشا ورتا جازىقتا كوشپەندىلەر الاساپىران،قىرعىنشىلىق جۇرگىزىپتى.ولار ورتا جازىقتاعى وتىرىقشىلاردى قوي دەپ ساناپ بارىنشا قىرعىنداپتى.”جينناما.ۋاڭداۋ بايانىندا”:

“洛京倾覆，中州士女避乱江左者十六七。“狼烟千里，十不存二”

“لوياڭ مەن جيڭدى تۇنەك تورلادى،ورتالىق الاپتان قاشقان ەر-ايەلدىڭ وننان التى دا جەتى بولىگى  بىلىقپالىقتا وزەننىڭ وڭىنا كەتتى،قاسقىرلار مىڭداعان شاقىرىمدى الىپ،وننىڭ ەكەۋىن قالتىردى”(9)دەيدى.

كەيىن 羯(گيە) ۇلىسىنان (عۇنداردىڭ بوگدە ۇلىسى دەلىنەدى،كەيبىرەۋلەر نۇكۇزدەر دەيدى) شىققان شى لى دەگەن ادام 319-جىلى عۇنداردان بيلىكتى تارتىپ الىپ جاۋ مەمىلەكەتىن قۇرادى،ونىڭ ۇلى شى حۋ كىسىولتىرۋدەن ءلاززاتتاناتىن ادام ەكەن ،ودان بەتەر قىرعىنشىلىق جۇرگىزىپتى.شى حۋ تۋرالى مىناداي يديوما تارالىپتى: “俯拾皆是”،ماعىناسى: ءار قالانى العاندا ەر-ايەلدى قىرىپ تۇگەتۋ” دەگەن ءسوز ەكەن.ونىڭ تۇسىندا وردا سالۋ،كەمە جاساۋ سياقتى جۇمىستارعا جەگىلگەن جۇز مىڭداعان ادام،اشتان،اۋرۋدان،قاقتاپ ولتىرۋدەن قىرىلادى ەكەن.قارسىلاسقاندار اياماي جازالانادى ەكەن.ونىڭ ۇلى ءتىپتى سۇلۋ قىزداردى ءولتىرىپ ەتىن جەپتى.

“ميڭشا  تاس وردا كىتابىندا”: “永嘉大乱，中夏残荒。保壁大帅数不盈四十。多者不过四五千家，少者千家五百家。”

ءيۇڭشيدىڭ الاساپىرانىندا(يۇڭشي جين اۋلەتىنىڭ جىلناماسىنىڭ 5-جىلى،ياعىني 311-312-جىل،عۇندار استانانى باسىپ العان ۋاقىت) ورتالىق حۋاشيا توزعان جۇرتقا اينالىپ ،قامالدىڭ گەنەرالدارى قىرىق قادا جەتپەدى،كوبىندە 4-5مىڭ وتباسى،ازىندا مىڭدا بەس جۇز وتباسى قالدى” دەيدى.

وسى تۇستاردا ورتا جازىقتا 4-5ميلليون ادام عانا قالعان دەگەن دەرەكتەر بار.

ءتاريحي كىتاپتاردا:“北地苍凉，衣冠南迁，胡狄遍地，汉家子弟几欲被数屠殆尽。”

“سولتۇستىكتى  قايعى باسىپ،اۋقاتى بارلار وڭتۇستىككە كوشتى،حۋ،رەيلەر بار الاپتى باستى،حان ۇيىنىڭ ۇلدارى قىرىلىپ تۇگەۋگە اينالدى.” دەيدى.

بۇل ءتاريحتا ورتا جازىقتاعى حالىقتىڭ وڭتۇستىككە جاپپاي كوشۋى،ولار چاڭجياڭنىڭ وڭتۇستىگىنە جىجياڭ،حۋنان،جياڭشي،گۋاڭدۇڭ،فۋجيان ولكەلەرىنە كوشەدى،قازىر وسى ولكەلەردەگىحانزۋلاردىڭ ءتىلى 2000 جىلدىڭ الدىنداعى كونە حانزۋ تىلىنە وتە جۋىق،دەمەك ولار ناعىز حانزۋلار.كونە حانزۋ ءتىلىن دىبىستاۋىدا جۋىق،اسىرەسە كى جيالاردا( 客家). وسى وڭتۇستىك اكسەنىتتەرىند سويلەيتىندەر 450ميلليوننان اسادى.ال سولتۇستىكتەگىلەردە كوشپەندىلەردىڭ ارالسۋى كوپ،اسىرەسە سانبەيلەردىڭ،386-جىلى ورتا جازىقتى بيلەگەن توبا سانبەيلەر كەيىن تۇگەل وتىرىقتانىپ حانزۋلاسىپ كەتتى،ولار تۇڭعىس تەكتى بولۋى مۇمكىن.

“شىدامنىڭ دا شەگى بار ” دەگەندەي قىرىلعان،ەزىلگەن حالىق ەندى جاپپاي كوتەرىلىپ ەلدى قۇلدانىپ،وزدەرى جالقاۋلاسىپ،شىرىكتەسكەن كوشپەندىلەردەن قايتا كەك الىپتى.ءران مين اتتى باتىرىنىڭ باستاۋىندا كوشپەندىحۋلارعا قاراتا قىرعىنشىلىق جۇرگىزىپتى.ول حانزۋلاردى ۇيىمداستىرىپ ولارعا ايگىلى“杀胡令””حۋلاردى قىرۋ” جارلىعىن شىعارىپتى.338-جىلى چاڭلي شايقاسىندا شى حۋدى ويسىراتا جەڭىپتى،وسىلايشا حۋلاردى كەز كەلگەن جەردە قىرا بەگەن ەكەن…

قىرعىننان قاشقان حۋلار بەت-بەتىنە قاشىپتى،جيلەر شالعايداعى مەكەنىنە تارتىپتى،بۇل340-جىلدارى بولعان وقيعا ەكەن.

7.ەرگەنە قوڭ اڭىزى

“مۇعۇلداردىڭ باستاپقى تۇرمىسى تۋرالى ەگجەي -تەگجەيلىارى سەنىمدى ءتاريح ايتاتىن تۇرىكتەردىڭ ايتۋىنشا: بارشا مۇعۇل تايپالارى ءمالىم ۋاقىتتا ەرگەنە قوڭعا قاشىپ بارعان ەكى ادام قيان مەن نۇكۇزدىڭ ناسىلىنەن شىققان. سول ەكى ادامنىڭ تۇقىمىنان شىققان بورتە شەنە دەگەن  كىسىوتە قۇرمەتتى باسشى بولىپتى دا بىرنەشە تايپاعا باسشى بولىپتى. ءدۇبۇن بايان مەن ونىڭ قاتىنى الان قۇبا جانە ءبىر قاتار رۋلار سول بورتە شەنەنىڭ تۇقىمى،

وسىناۋ تۇرىك رۋلارىنىڭ جۇرتى كۇنى بۇگىن مۇعۇلىستان دەپ اتالادى. ول ۇيعىرىستاننان تارتىپ قىتاي مەن جۇرجىنعا /شۇرشەگە/ (Jurjا – جورجى. ت.ا)* دەيىن سوزىلىپ جاتىر. بۇل ايماقتىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە جوعارىدا توقتالعامىز. شامامەن وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن (ب.ز.ب Vىىى ع. ت.ا) مۇعۇل اتانعان وسى رۋلار، باسقا تۇرىك رۋلارىمەن اراسىندا ىشكى ارازدىق تۋىلىپ، سونىڭ اقىرى سوعىسقا ۇلاستى. سەنىمدى تۇلعالاردىڭ ايتۋىنشا، قارسىلاس رۋلار مۇعۇلداردى جەڭىپ، ولاردى قىرعىنعا ۇشىراتادى. اقىرى ەكى ەر مەن ەكىايەل گانە قالعان ەكەن. بۇل ەكى جۇپ جاۋدان باس ساۋعالاپ، ادام اياعى باسپاعان يەنگە شىعىپ كەتەدى. ول ارا توڭىرەگىن تاۋ مەن ورمان قورشاعان، كىرىپ-شفعاتىن جالعىزاياق كۇدىر جولى عانا بار تۇكپىر جەر ەكەن. ول جەردىڭ ءشوبى شۇرايلى، جىلى ءجايلى بولىپ شىعادى. بۇل ەرگەنە-قوڭ دەگەن قونىس ەدى. مۇنداعى «قوڭ» – بيىك قىرقا دەگەن، ال «ەرگەنە» – اسقارالى،قيا دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوندا قاشىپ بارعان ەكى ادامنىڭ ەسىمدەرى: نۇكۇز جانە قيان (Kىan – كيان) بولاتىن. ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى دا قانشاما زامان سول ارانى مەكەندەپ ءوسىپ-ءوندى.

ۋاقىت وتە كەلە، ءار اتاسىنىڭ ءوزى ءبىر-ءبىر وباق (aubaq – وباق)* بولىپ كەتتى. وباق دەگەنىمىز – ءبىر اۋلەت، نە ءبىر رۋ قالىپتاستىرعان تۇتاس ءبىر ۇتىق ادامدار شوعىرى بولىپ تابىلادى. بۇل وباقتار ودان ارى ءوسىپ، تارماقتالا ءتۇستى. قازىرعى مۇعۇلداردىڭ كوپ بولىگى وسى تارماققا جاتاتىنى تەكسەرىپ انىقتالعان اقيقات. ولاردىڭ ءوز ارالارى تۋىستاس بولىپ كەلەدى. بارلىعى تۇتاس دارلەكىن-مۇعۇلعا جاتادى. «مۇعۇل» (Mnul – مۇعۇل) ءسوزىنىڭ تۋباستاعى ءتۇبىرى – «مۇڭ» (mnk – مۇڭ) بولاتىن. ونىڭ ماعىناسىنان، قايعى،مۇڭ دەگەن ءمان اڭعارىلاتىن.(دەمەك مۇعۇل=مۇڭۇل،مۇڭلى دەگەن ءسوز) قيان ءسوزىنىڭ مۇعۇل تىلىندەگى ماعىناسى – تاۋدان ەتەككە قۇلاي اققان تاسقىن بولىپ تابىلادى. ويتكەنىقياندار جاۋ جۇرەك باتىر، توتەنشە قايسار كەلەدى. سوعان قاراي جۇرت ولاردى سولاي اتاپ كەتكەن. قيان ءسوزىنىڭ كوپشە تۇرىقيات بولىپ كەلەدى. وسى اۋلەتتىڭ العاشقى تەگىنە جاقىن بۋىنىنداعىلارىن، ەرتەدە قيات دەپ تە اتاپتى.

وسىناۋ قاۋىم، وسى تاۋدىڭ قويناۋىندا، الگى ورماننىڭ قوينىندا ءوسىپ وركەندەدى. سوندىقتان، بۇل جەر تارلىق جاساي باستادى. اقىرى ولار وسى قۇز-قيالى كۇدىر جولدان ارى وڭاي، ءارى امان ءوتۋدىڭ ءادىسىن اقىلداستى. ءسويتىپ ولار بۇرىنعى زامانداردا ۇنەمى تەمىر قورتقان كەنىشتىڭ ورنىن تاپتى. ولار جابال ىسكە كىرىسىپ تامىزدىق وتىن مەن تاسكومىردى مايا-مايا قىلىپ ءۇيىپ الدى. سوسىن جەتپىس جىلقىنى سويىپ، تەرىسىنەن كورىك جاسادى. تاۋدىڭ ەتەگىنە تامىزدىق پەن كومىردىۇيەدى دە، جەتپىس كورىكتى قۇرىپ قويىپ جارتاس بالقىپ تۇسكەنشە جەلدەتەدى. ناتيجەسىندە، ەسەپسىز كوپ تەمىر قورتىلادى، سونىمەن بىرگە، تاۋدان دا جول اشىلادى. الگىوتكەلدەن بارشاسى ءوتىپ، ۇدىرە كوشىپ كەڭ دالاعا شىعادى. ايتۋعا قاراعاندا، قياتتان تاراعان ءبىر وباق سول جولى كورىك باسقان ەكەن. نۇكۇز رۋلارى دا جانە ولاردان تاراعان ۇراڭقايلار دا كورىك باسقان دەپ ايتىلادى.

باسقا دا رۋلار: ءبىز دە كورىك باسقامىز دەسەدى. الايدا جوعارىداعى رۋلار ولاردى مويىندامايدى. سونداي-اق، ولار كوپ تارماققا بولىنەتىن قوڭىراتتاردى دا (بۇلار تۋرالى كەيىنگى جەردە توقتالامىز) نۇكۇز بەن قياتتان تاراعان رۋ دەپ قارايدى. ولار، باسقالارمەن اقىلداسپاي-اق قىساڭنان بۇرىن شىعىپ كەتەمىز دەپ اسىققاندا، باسقالاردىڭ كورىگىن باسىپ كەتكەن ەكەن. سول رۋلاردىڭ ايتۋشىلارى: قوڭىراتتاردىڭ اياق اۋىرۋى، سول جولعى اسىپ-ساسىپ ءجۇرىپ باسقالاردىڭ كورىگىن باسىپ كەتكەنىنەن قالعان دەپ قارايدى. بۇل تۇرعىدا قوڭىراتتاردىڭ وزدەرى دە وكىنىش بىلدىرەدى.

وسىنداعى، بۇرىن ەرگەنە-قوڭ جاقتان كەلگەن ادامدار: ول ارانىڭ جەرى قيىن ەكەنى راس الايدا، اڭىزدا ايتىلعانداي دارەجەدە ەمەس دەسەدى. ولاردىڭ تاۋدى بالقىتۋداعى ماقساتتارى: داڭىقتى تۇردە تاعى ءبىر شىعار جول اشۋ بولاتىن دەپ قارايدى.

ۇيتكەنى، الان-قاۋانىڭ ەرىتوبان-باياننىڭ تەگى قيات ەدى. ال الان-قاۋا قۇرالاس رۋىنان بولاتىن. سوندىقتان، ولاردىڭ (قۇرالاستاردىڭ) بارىشىڭعىسحاننىڭ اتا تەگى بولماق. سونداي ساباقتاستىقتارى بولعاندىقتان دا، ادامدار سول تاۋدى، ونداعى تەمىر قورتۋدى جانە تەمىر سوعۋدى ۇمىتقان جوق. وسى ادەت پەن جوسىن شىڭعىسحاننىڭ ۇرقىندا دا بار. ولار اراپا ءتۇنى كورىك، سايمان جانە كومىرىن دايارلاپ الادى. سونان سوڭ، كىشكەنە تەمىردى الادى دا وتقا سالىپ قىزدىرىپ، توسكە قويىپ سوعادى. تەمىر جانشىلعان سايىن تەبىرەنە تۇسەدى.

…كەيىن الان-قاۋانىڭ التىنشى بۋىن ۇرپاعى قابىل-حاننىڭ التى   ۇلى بولدى. ولار شەتتەرىنەن باتىر دا، اقسۇيەك سولتاندار ەدى. سول التاۋىنىڭ ارقاسىندا قيات اتاۋى قايتا جاڭعىردى. سودان باستاپ، قابىل-حاننىڭ كەي ءبىر نەمەرەلەرى دە قيات اتالا باستادى. سونىڭ ىشىندەگى بىرەۋى، شىڭعىسحاننىڭ اتا-باباسى بولعان باردان-باعادۇردىڭ ۇرپاقتارى دا قيات اتالدى. كەزىندە، باردان-باعادۇردىڭ تۇڭعىشى مەڭدى-قيان (Mnkdu-Qىan – ماڭدۇ-قيان)* اتالعان. مۇنداعى، «ماڭدۇ» – مەڭدى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ويتكەنى، ونىڭ موينىندا ۇلكەن مەڭى بار ەدى. ول، اسقان باتىر بولاتىن. قازىر، دەشتى-قىپشاقتا كوپتەگەن قيات تۇرادى. ولار سونىڭ رۋلاستارى، تۋىستارى جانە ءوز ۇرپاقتارى بولىپ كەلەدى. جوعارىداعى سەنىمدى شەجىرە بويىنشا: شىڭعىسحان جانە ونىڭ اتا-باباسى، اعا-باۋىرلارى تگۇەلدەيقيات بولعانىمەن، الايدا، قيات-بورجىگىن، تەك، شىڭعىسحاننىڭ اكەسىەسۋكەي-باعادۇردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ عانا اتاۋى بولىپ قالدى. ولار: ارىقيات، ءارى بورجىگىن ەسەپتەلەدى.” (راشيد-اد-دين.جاميع-ات-تاۋاريح.1-كىتاپ.253-بەت)(10)

ەل حاننىڭ بايانى

“ەل حان موعول ەلىنىڭ پاتشاسى بولدى.ىلگەرىدە تاتار حاندارىنىڭ توعىزىنشىسى ءسۇيىنىش حان دەگەنبىز.ەل حان مەن ءسۇيىنىش حان ءبىر كەزدە پاتشالىق قۇردى،سوندىقتان ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇرىس-سوعىس كوپ بولۋشى ەدى.ەل حان جەڭىپ كەلۋشى ەدى.ءسسۇيىنىش حان كوپ سيلىقتارمەن جانە كوپتەگەن ۋادەلەرمەن قىرعىز حانىنا ەلشى جىبەرىپ،وزىنە جاق قىلدى.ول جەرلەردە موعول ەلدەرىنەن گورى تاتار ەلدەرى كوبىرەك ەدى.بىراق،ءبىر رۋ مەنبىر رۋ ۇنەمى جاۋلاسىپ جاتۋشى ەدى،سوندىقتان موعولدار جەڭىپ شىعۋشى ەدى.تۇرىك ەلدەرىندە موعولدىڭ تەزى وتپەگەن،قولى جەتپەگەن ەل جوق ەدى.سول سەبەپتى بارشا ەلدەر موعولداردى كۇندەپ،«ءاي،سەنى مە؟»دەپ ءجۇرۋشى ەدى.

ءسۇيىنىش حان قىرعىز حانىمەن ءتىل تابىسقاننان كەيىن وزگە تۇرىك ەلدەرىنە دە ەلشى جىبەرىپ،كومەك سۇرادى،پالەن جەردە،پالەن ايدىڭ پالەنىنشى كۇنى جينالايىق،موعولدان كەگىمىزدى الايىق دەپ ءسوز سالدى.ول ەلدەردىڭ ادامدارى ايتقان كۇندە ۋادەلى جەرگە جينالىپ،ءبارى موعولدىڭ ۇستىنە ءجۇردى.

موعولدار ۇيلەرى مەن مالدارىن ءبىر جەرگە جيىپ،اينالا ور قازىپ،اسكەرلەردى كۇتىپ وتىردى.ءسۇيىنىش حان ون كۇن بويى شابۋىلداپ،موعولداردى جەڭە المادى.ءبىر كۇنى ءسۇيىنىش حان بارلىق ەلدەردىڭ  حاندارى مەن بەكتەرىن جيناپ،كەڭەس قۇردى.«موعولدارعا باسقابىر ايلا قىلماساق،ءىسىمىز جامان بولاتىن ءتۇرى بار»دەپ تاڭەرتەڭ ەرتەمەن اۋىر جۇكتەرى مەن جامان مالدارىن تاستاپ،كەيىن شەگىندى.موعولدار بۇل ايلانى تۇسىنبەي،تاتارلار قورقىپ قاشىپ بارا جاتىردەپ ارتىنان قۋدى.تاتارلارعا قۋىپ جەتكەن كەزدە،ولار قارسى بۇرىلىپ سوعىس اشتى.بۇل سوعىستا موعولدار ويسىراي جەڭىلدى.موعولداردى ولتىرە-ولتىرە ۇيلەرىنە جەتتى،موعولداردىڭ بارلىق مال-جانى،دۇنيە-مۇلكى قولعا ءتۇستى.ۇلكەندەرىن قىلىشتان وتكىزىپ،كىشىلەرىن پەندە قىلدى.اركىم پەندە بولعانداردى ءبولىپ-ءبولىپ ءوز ۇيلەرىنە الىپ كەتتى،موعولدان ەشكىم قالمادى،قالعاندارى كىسى ەسىگىندە قۇل بولىپ،سول قوجاسىنىڭ اتىن الىپ،ول نە ەل بولسا،بۇل دا سول ەل بولدى

ەل حاننىڭ ۇلدارى كوپ ەدى،بارشاسى سوعىستا ءولدى.بىر قيان اتتى كىشى ۇلى بار ەدى،ونى دا سول جىلى ۇيلەندىرىپ ەدى.ەل حاننىڭ ءىنىسىنىڭ قيان مەن قۇرداس نۇكۇز اتتى ۇلى بار ەدى،ونى دا سول جىلى ۇيلەندىرىپ ەدى.ەكەۋى ءبىر قوستاعى كىسىلەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ ەدى.ون كۇن دەگەندە ەكەۋى ءبىر كەشتە ايەلدەرىمەن قاشىپ شىقتى.وزدەرىنىڭ جۇرتىنا كەلىپ ەدى،جاۋدان قايتا قاشىپ كەلگەن ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءتۇر-تۇرىنەن دە كوپ مال بار ەكەن.ەكەۋى كەڭەسىپ:«ەگەر ەلگە بارساق،ءتورت تاراپتاعى ەلدىڭ ءبارى بىزگە جاۋ،جۇرتتا وتىرساق،جۇرگەن -تۇرعاننىڭ كوزىنە تۇسپەي تۇرماسپىز،ودان دا تاۋدىڭ ىشىنەن جۇرتتىڭ اياعى جەتپەيتىندەي ءبىر جەر تابالىق»دەپ شەشتى.مالدارىن ايداپ تاۋدىڭ ەتەگىنە باردى.ءبىر بيىك تاۋدىڭ ىشىنە كىرىپ،ارقاردىڭ سالعان ىزىمەن تاۋدىڭ ۇستىنە كوتەرىلدى.توقتاپ،اينالا قاراپ كورىپ ەدى،وزدەرى كەلگەن جولدان باسقا جول جوق ەكەن،كەلگەن جولدارى وتە قىيىن،تەك تۇيە مەن جىلقى ارەڭ وتەتىن جول ەدى،ەگەر اياعىن قيا باسسا جاردان ۇشىپ كەتەردەي ەدى.تاۋدىڭ ۇستىندە ۇلكەن ءبىر جازىق جەر بار ەكەن،اينالا اعىپ جاتقان سۋلار،جەرىنىڭ ءشوبى قالىڭ،اعاشتارىندا ءتۇرلى-ءتۇرلى جەمىس-جيدەك ءوسىپ تۇر،اڭدارى دا كوپ جەر ەدى.مۇنى كورگەننەن كەيىن تاڭىرىگە شۇكىرشىلىك ەتىپ،قونىس تەپتى.قىستا مالدارىنىڭ ەتىن جەپ،جازدا ءسۇتىن ءىشىپ،تەرىسىن كيىم ەتىپ كيدى.ول جەرگە«ەركىنەقون»دەپ ات قويدى.ەركىنەنىڭ ماعىناسى-تاۋدىڭ كەمەرى،قوننىڭ ماعىناسى-وتكىر دەگەن بولادى.قىس تاۋدىڭ قارى كوپ بولىپ،جاز ەريتىن ەدى.

بۇل ەكەۋىنەن بالا-شاعا كوپ بولدى.اسىرەسە قيان اۋلەتى كوپ بولدى،نۇكۇز اۋلەتى ودان از بولدى.قيان اۋلەتىن «قيات»دەر ەدى،نۇكۇز اۋلەتىنە ەكى ات قويدى،بىرنەشەۋىن-«نۇكۇزدەر»،بىرنەشەۋىن-«دارلىكەن»دەدى.قياننىڭ ماعىناسى-تاۋدان قۇلاپ،كۇشپەن اققان سەل دەگەن ءسوز.ەل حاننىڭ ۇلى سونداي تەز جانە كۇشتى كىسى ەدى.سوندىقتان قيان دەر ەدى.«قيات»سونىڭ كوپشە ءتۇرى.

بۇل ەكەۋى كوپ جىلدار ەركىنەقوندا تۇردى.«ۇشتارى ۇزاپ،جاندارى ءجايىلدى».ءاربىر جاماعات بولەك-بولەك وماق بولدى،ءار قايسىسى ءبىر رۋ اتىن كوتەردى.ءتاڭىرىم بۇيىرسا،ول جونىنەن كەيىن ايتارمىز.«وماقتىڭ»ماعىناسى-سۇيەك دەگەن ءسوز.تۇرىك حالقى بىرىنەن-ءبىرى«وماعىڭ نە؟»نەمەسە«سۇيەگىڭ كىم؟»دەپ سۇرار ەدى.

ولار ءتورت ءجۇز جىلدان ارتىعىراق ەركىنە قوندا وتىردى.مال مەن باستارى سونداي كوبەيدى،ءبىر جەرگە سيمادى.سوندىقتان،ءبىر جەرگە جيىلىپ وتىرىپ كەڭەستى.ولار مىناداي شەشىمگە كەلدى:«اتالارىمىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا،ەركىنەقوننىڭ سىرتىندا كەڭ جەرلەر،جاقسى ەلدەر بار كورىنەدى.ەرتەدەگى ءبىزدىڭ قونىسىمىز سول جەرلەر ەكەن.تاتارلاردىڭ باستاۋىمەن وزگە ەلدەر ءبىزدىڭ تۇقىمىمىزدى قىرىپ،جۇرتىمىزدى العان ەكەن.قۇدايعا شۇكىر،قازىر ءبىزدىڭ جاعدايىمىز جاۋدان قورقىپ،تاۋ ىشىنە تىعىلاتىنداي ەمەس.تاۋ ىشىنەن جول ىزدەپ تاۋىپ،كوشىپ شىعالىق.كىم بىزگە دوسپىن دەسە،ونىمەن كورىسەلىك،كىم دۇشپاندىق ويلاسا ونىمەن سوعىسالىق».وسى ءسوزدى ماقۇل كورىپ،تاۋدان شىعاتىن جول ىزدەدى،تاپپادى.ىشتەرىندە ءبىر تەمىرشى بار ەدى،سول ايتتى:«پالەن جەردە تەمىر كەنى بار،سونى ەرىتسە،جول بولار ەدى؟».ول بارىپ كورىپ،ول بارىپ كورىپ تەمىرشىنىڭ ايتقانىن ماقۇلدادى.ەلگە وتىن جانە كومىر جيناتتى.تاۋدىڭ كەڭ جەرىنە اعاش پەن كومىردى ءۇيىپ،جەتپىس جەردەن كورىك جاساپ،جەتپىس جەرگە قۇردى.كورىكتى ءبارى بىرىگىپ باستى.قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن وت كۇشتى جانعان سوڭ،تاۋ تەمىر بولىپ اعا بەردى.جۇكتى تۇيە شىققانداي جول تاپتى.ايدىڭ ،كۇننىڭ ساعاتىن ەسەپتەپ،بىرنەشە كۇندە تاۋدان شىقتى.سول شىققان كۇنىن توي ەتىپ تويلاۋ موعولدىڭ داستۇرىنە اينالدى.ول كۇنى ءبىر كەسەك تەمىردى وتقا سالىپ،قىزعان كەزدە ونى قىسقىشپەن ۇستاپ،ءتوستىڭ ۇستىنە قويىپ،اۋەلى حانى،ودان كەيىن بەكتەرى بالعامەن ۇرار ەدى.بۇل كۇندى تار قاپاستان شىعىپ،اتا جۇرتىنا كەلگەن كۇنىمىز دەپ قۇرمەت تۇتار ەدى.

ول ۋاقىتتا موعولدىڭ پاتشاسى بورتەشينا دەگەن قيات ناسىلىنەن،قۇرالاس رۋىنان شىققان ادام ەدى.ول كورشىلەس ەلدەرگە ەلشى جىبەرىپ،وزدەرىنىڭ ەركىنەقوننان شىعىپ كەلگەندەرىن ماعلۇم قىلدى.بۇلاردى باعزىلارى جاقسى كوردى،باعزىلارى جامان كوردى.تاتار حالقى جامان كورىپ جاۋ بولدى،تاتار مەن موعول قول جاساپ،اسكەر شىعارىپ ،سوعىستى.موعولدار جەڭىپ،ۇلكەندەرىن قىلىشتان وتكىزىپ،كىشىلەرىن پەندە قىلدى،ءتورت ءجۇز ەلۋ جىلدان كەيىن وشتەرىن قايتاردى.ءسۇيتىپ،اتا قونىسىن قايتارىپ الىپ،سوندا وتىردى.ول جەردە وتىرعان تۇرىك ەلدەرىنىڭ ىشىندە تاتاردان كوپ ەل جوق ەدى.ەركىنە قوننان شىعىپ،تاتارلاردى قىرىپ،اتا جۇرتىندا وتىرعان سوڭ،ولار سول جەردەگى حالىققا باس بولدى.كەيبىر ەلدەر موعولداردى پانالاپ،موعول بولماسادا،موعولمىز دەپ،ولارعا قوسىلىپ كەتتى”(11)

ابىلعازى مەن راشيد-اد-ديننىڭ دەرەكتەرىن سالىستىرساق بىرىندە ەرگەنە قوڭدا 2000 جىل وتىردى دەسە ءبىرى 450 جىل وتىردى دەيدى.قايىسسى تۋرا؟

ءجاڭا ەرانىڭ 800-جىلدارىنداعى ەرگەنە قوڭنان شىعۋ وقيعاسى بولعان بولسا وندا ودان 2000 جىل بۇرىن قىرعىن بولسا ول وندا 3200 جىلدىڭ الدىنداعى وقيعا بولادى، ول بالكىم ساق-وعىزداردىڭ زامانى بولادى،ونداي بولعاندا وعىز حاننان جەڭىلىپ شىعىسقا كەتكەن تۇرىكتەر ياعىني مۇعۇل-تۇرىكتەرى بولادى.بىراق ول كوپتەگەن تاريحي وقيعالارعا ساي كەلمەيدى،ءجاڭا ەرانىڭ الدى-ارتىندا قيان-نۇكۇز تايپالارى ەرگەنە قوڭدا ەمەس كەرىسىنشە ءوز الدارىنا پاتشالىق قۇرعان ەلدەر رەتىندە كونە جۇڭگو دەرەكتەرىنەن بوي كورسەتەدى.ال راشيد-اد-دين ايتقان وزگە تۇرىك رۋلارىنان جەڭىلىپ ورتا ازيادان شىعىسقا كوشۋدىدە جوققا شىعارماس ەدىك.بىزشە  3500-جىلدىڭ الدىندا ورتا ازيانا باعىندىرعان حيالار ۇرپاعا بولعان ساقتار ءوزارا قىرقىسقاندا ءبىر توبى شىعىسقا كەتكەن،بىراق ەرگەنە قوڭعا كەتپەگەن،ال ەرگەنە قوڭعا كەتۋ كەيىن بولعان.تاتارمەن سوعىسىپ قىرىلعانى راس بولسا سول تاتارلاردىڭ اتا-باباسى سانبەيلەردىڭ عۇنداردان كەيىن كۇشەيىپ يمپەريا قۇرعانى تاريحتا بەلگىلى.بالكىم ورتا جازىقتاعى “عۋلار قىرعىنى” مەن قاتار ولار ساحاراعا قاشقاندا سول ارانىڭ قوجاسى سانبەي-تاتارلاردىڭ ولاردى قىرعىنعا ۇشىراتقان بولۋىدا ابدەن مۇمكىن.وسى تاتارلار تۇرىك،ۇيعۇر،قيدان زامانىندا وتىز تاتار،توعىز تاتار اتىمەن ايگىلى. ولار قيان-نۇكۇزدەردى قىرعىنعا ۇشىراتقانى ۇشىندە كەيىن وسى تايپالاردىڭ بىتپەس جاۋىنا اينالىپ باسىم كوبىنىڭ قۇردىمعا كەتكەنىدە انىق اقيقات.

ال 340-800-جىلدار اراسىندا ەرگەنە قوڭدىق تايپالاردىڭ بىردە-ءبىرى تاريحي دەرەكتەردە ۇشىراسپايدى.10-عاسىردا ياعىني 920-جىلدارداعى قارا قىتاي دەرەكتەرىنەن كورىنە باستايدى:

«قازان ايىنىڭ جەتى ءجاڭاسىندا قارا قاڭعالى شىعۇيلاردى جازالاۋ جورىعىنا اتتانعان قىراندار الايى ولاردى تالقاندادى.سولتۇستىك باتىس وڭىردەگىۇراڭقايلار اربا سۇيرەتەتىن قىزىمەتكەر تارتۋ ەتتى.»(12)« جۇڭگو تاريحىنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»،3- توم،)

لياۋ حاندىعى كۇيرەگەن سوڭ يەلۇي داشى دەگەن قيدان اقسۇيەگى كەيبىر قالالارمەن ۇلكەن سارى شىعۇي،ديلا،قوڭىرات،جاجىرات،ەسەي،قەيقۇت،نيلا،دالاعاي،دامير،مەركىت،جاجۋ،ۇعري،زۋبۋ(كەرەي),پوسۋان،تاڭعىت،قومىز،قايدى،شۇربە سياقتى 18 ۇلىستان كومەك العان.(«جۇڭوگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر،3- توم )

920-جىلدارى ۇراڭقاي رۋى اتالسا ولار ەرگەنە قوڭنان شىققان ەڭ كونە رۋلاردىڭ ءبىرى.ال ودان بۇرىنعى زامانداردا وسى ەرگەنە قوڭنان شىققان رۋلاردىڭ ەش تاريحي دەرەكتەردە اتالماۋى ولاردىڭ 340-790 جىلدار ارالىعىندا ەرگەنە قوڭدا وتەرعاندىعىنىڭ ايعاعى.

دەمەك ەكى(ەرگەنە قوڭعا شىعار دىڭ الدىنداعى قىرعىن مەن عۋلاردى قىرۋ) وقيعا ،قىرعىن سول 338-340-جىلدارى بولعان،قياندار جانە چۇلەنتاۋدا قالعان نۇكۇزدەر نەمەسە شى لى شىققان باتىستان كەلگەن نۇكۇزدەر وسى قىرعىنعا ۇشىراعان.

وسى كىتاپتا ەرگەنە قوڭنان ەلدى باستاپ شىققان ادام بورتە شەنە ەكەن،بورتە شەنەدەن شىڭعىسحانعا دەيىن 22 ۇرپاق وتكەن،ءار ۇرپاق 18-20 جاستا جاڭالانادى دەسەك 1155-جىلى تۋىپ 1175-جىلدارى 20 عا تولعانشىڭعىسحانعا دەيىن الان قۋا اراسىندا 20*21=420جىل نەمەسە 18*21=378جىل ۋاقىت وتكەن بولادى،بۇلاي بولعاندا 1175-جىلى شىڭعىسحاننىڭ 20 جاسىندا دەيىك،1175-420=755-جىلداردا بورتە شەنە ەرگەنە قوڭنان شىققان بولادى.ال بۇرىنعى زامانداردا “ونبەس جاس وتاۋ يەسى” دەگەنگە جۇگىنىپ ەسەپتەيىك،ءتىپتى ەرجىگىت جاسى 18 جاستى ءبىر ۇرپاق دەسەك بورتە شەنەدەن شىڭعىسحانعا دەيىن 378جىل وتكەن بولادى.ونى1175-378=797-جىلدارعا كەلەمىز،ال وعان ەرگەنە قوڭدا وتكەن 450 جىلدى قوسساق دال 340-جىلدارى بولعان وسى قىرعىنعا ءدال تۇسەمىز.ال وسى قاۋىمنىڭ جۋجان،تەلە،تۇرىك،ۇيعۇر زاماندارىندا ءتاريح بەتىنەن كورىنبەۋى دە ولاردىڭ يەندەگى تاۋدىڭ قۋىسىندا جاتقان 450 جىلداعى ۋاقىتىنا تۋرا كەلەتىندىكتەن،ولاردى شىعايدىڭ مەنۋ شىعايىمەن بايلانىستىرۋ قيسىنسىز.

10-عاسىردا ەرگەنە قوڭنان شىققان ۇرڭقاي،ۇيسىن،جاجىرات رۋلارىنىڭ قيدان دەرەكتەرىنەن كورىنە باستاۋى،ولاردىڭ قايتادان بەل الىپ ءتاريح ساحىناسىنا شىعۋعا تالپىنا باستاعان كەزى.

8.ەرگەنە قوڭ قاي جەردە؟

ەرگەنە قوڭ اتالعان تاۋ بايقال كولىنىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

بەينە ەرگەنە قوڭ سۋرەتتەلگەندەي ءتورت اتىرابى تاۋمەن قورشالعان ورتاسى ويپات.

成吉思合罕訥忽札兀兒。

迭额列腾格理额扯札牙阿秃脱列克先孛兒帖·赤那阿主兀。格兒該亦訥豁埃·馬阑勒阿只埃。腾汲思客秃勒周亦列罷。斡難·沐訥帖里兀捏不峏罕·哈勒敦納嫩秃黑剌周脱列克先巴塔赤·罕阿主兀。(مۇڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسى ءبىرىنشى ورام)

وقىلۋى:

شىڭعىس قاعاننى قۋزاۋىر دەرىلە تەڭىر ءىچى ءجاريا ەتۋ تورەگىسىن بورتە شەنە اجۋ.كىرگەي يانى قۇبا مارال اجەي.تەڭىزگە تۋلىجوۋ.ونەن مورەننە تەلۋىنە بۇرقان قالدۇننا نانتۇرىقلاجوۋ تورەگىسىن باتاشى حان اجۋ.

قازاقشاسى:

شىڭعىس قاعانعا قۋزاۋناما.

جوعارىعى ءتاڭىردىڭ ءىسىن ءجاريا ەتىپ تۋىلعان(كونە تۇرىكشەدە: ءتورىلمىش) بورتە شەنە ەكەن،كەلىنشەگى جانە قۇبا مارال اجەي،تەڭىزدەن ءوتىپ ىلەستى(كەلدى).ونەن وزەنىنىڭ قوسىلعانىنا،بۇرقان قالدۇنعا وردا تىككەندە،تۋىلعان باتاشى حان ەكەن. (مۇڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسى 1-ۇزىك)(13)

بورتە شەنە ءوتىپ  كەلگەن تەڭىز ول بايقال كولى بولادى.ونىڭ ارعى جاعى ەرگەنە قوڭ بولعان تاۋ،ال بايقال كولىنەن شىعىسقا تارتىپ مۇڭعۇليانىڭ شىعىس سولتۇستىگىنە تارتسا بۇرقان -قالدۇن تاۋىنا كەلەدى .شىعىس مۇڭعۇلياداعى تاتارلاردى جەڭىپ مەكەنىنە وتىرادى.

9.ەرگەنە قوڭ ءسوزىنىڭ ماعىناسى

راشيد-اد-ديننىڭ ايتۋىنشا:مۇنداعى «قوڭ» – بيىك قىرقا دەگەن، ال «ەرگەنە» – اسقارالى، كۇدىر دەگەن ماعىنا بەرەدى.

قوڭ ءسوزى كونە حانزۋ تىلىندەگى皇帝(حۋاڭ دي) سوزىندەگى皇(كونەشە وقىلۋى:حۋوڭ) سوزىمەن ماندەس،ەكەۋىدە بيىك دەگەندى بىلدىرەدى،كونە مۇعۇل تىلىندە قوڭ بيىك ،ۇلكەن دەگەندى بىلدىرەدى،مىسالى قوڭقوتان رۋىنىڭ ماعىناسى بيىك مۇرىن،ۇلكەن مۇرىن دەگەن ءسوز،قوڭ-بيىك،تانۇ-تاناۋ.قازاقتا ۇلكەن مۇرىندى ءالى كۇنگە قوڭقى مۇرىن دەيدى.ال 帝(دي،كونەشە:ديەك،تەك) سوندا حۋاڭدي ءسوزى جوعارى،بيىك تەكتى دەگەن ءسوز ەكەن.قوڭ بيىك دەگەن ءسوز ەكەنىن دالەلدەدىك.

ال ەرگەنە ءسوزى،قازاقتىڭ ەرتوقىم،ەرگەنشەك سوزىمەن ماندەس،ەرتوقىمنىڭ الدى مەن ارتى،قيا بەتى،90گرادۋىستان جوعارى قيا ،ال ەرگەنە ءسوزىن دە قيا دەپ تۇسىندىرگەن،قازاقتار 90گرادۋستاندا ۇلكەن بۇرىشتاعى جارتاستى قيا جارتاس دەيدى.ەرتوقىم،ەرگەنشەك ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى-ەر ەر ادام ەمەس قايتا سول قيا دەگەندى بىلدىرەدى.ەرگەنەكتى اتتى رۋ بار،ولاردىڭ تاڭباسىنا قاراڭىز:

بۇدان ەرگەنە ءسوزى ەرتوقىمنىڭ الدىڭعى،ارتقى قاسىنىڭ قيعاشتىعى سياقتى،قيا دەگەندى بىلدىرەدى دەدىك،ال ەرگەنەكتى رۋىنىڭ ماعىناسى ەرگەنەلىكتەر دەگەن ءسوز.

دەمەك بۇدان شىعاتىن قورتىندى:

ەرتەدەگى羌قيان تايپاسى مەن شىڭعىسحان شىققان قيان تايپاسى ءبىر،牛氏نۇكۇزبەن ەرگەنە قوڭعا كەتكەن نۇكۇزدەر ءبىر تايپا.ەرگەنە قوڭعا قاشۋ وقيعاسى،سول كەزدەگى قىرعىن(ەرگەنە قوڭعا شىعارداعى قىرعىن) مەن جاڭا ەرانىڭ 340-جىلدارى بولعان ءتاريحي وقيعا “حۋلاردى قىرۋ جارلىعى” ءبىر وقيعا،قيان مەن نۇكۇز اڭىزداعىداي ەكى ادام ەمەس،ەكى تايپا.ەرگەنە قوڭ بايقال كولىنىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋ.

10.ەرگەنە قوڭنان شىققان رۋلار:

ەرگەنە قوڭنان شىققان قيان مەن نۇكۇزدەن تاراعان رۋلار ياعىني دارلەكىن مۇعۇل رۋلارى مىنالار:

1. ۇراڭقاي

2. قوڭىرات
3. ورناۋىت

4. ءۇيسىن

5. قۇرالاس

6. يكىرەس

7. ەلجىگىن(الشىعىن،الشىن)
8. سۇلدۇس
9. ەلدۇركىن
10. باياۋىتى(بايوۋتى،بايوۋلى،بايۇلى)
11. كەڭگىت

كەيىن قالىپتاسقان رۋلار،نيرۋن رۋلارى مىنالار:

1. قاتاعان

2. سالجىعۇت
3. قارتاعان

4. سەجۋەيت

5. شىناس

6. تايشىعۇت
7. نويال
8. ۇرۇۋت
9. ماڭعىت
10. دۇربەن(دۇرمەن)
11. باارىن
12. بارلاس
13. ادارعىن
14. جاجىرات
15. بۋدات
16. بەسۋت
17. دۋلات
18. سۋان
19. كەڭقيات
20. ءسۇنيت
21. كەنەگەس
22. قاپتۇرقاس
23. قيات
24. جۇركىن
25. شانشۋىتى(شانىشقۇلى)

قازاقتا بۇلاردىڭ ىشىندە ءۇيسىن،قوڭىرات،باياۋىتى(بايۇلى),الشىن،دۋلات،سۋان،شانىشقۇلى قازاقتى قۇراعان ءىرى رۋلار،بۇنىڭ ىشىندە بايۇلى،دۋلات رۋلارى 2ميلليوننان،ال قوڭىرات ،ءۇيسىن،الشىن رۋلارى ميلليوننان اسادى،ال قيات،قۇرالاس،كەنەگەس،بارلاس،دۇرمەن،ماڭعىت(ماڭعىتاي),قاتاعاندار كىشى قاتارداعى رۋلارعا جاتادى.

ەجەلگى مۇعۇل رۋلارى قازاق حالقىنىڭ جارىمىنا جۋىعىن قۇراپ وتىرعانى اقيقات.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

ء(1)سىماچياننىڭ”تاريحناما.بەس بابالىق شەجىرەسى.

ء(2)سىماچياننىڭ”تاريحناما.بەس بابالىق شەجىرەسى.

(3)گەرەدوت(ەجەلگى گرەكيا). تاريح.

ء(4)سىماچياننىڭ”تاريحناما. عۇن بايانى.

(5)حانناما.عۇن بايانى

(6)حانناما.عۇن بايانى

(7)«جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» 2- توم 210- بەت

(8)جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» 2- توم 11- بەت

(9)جينناما.ۋاڭداۋ بايانى.

(10)راشيد-اد-دين.جاميع-ات-تاۋاريح.1-كىتاپ.253-بەت

(11)ابىلعازى ءباھادۇر حان.تۇرىك شەجىرەسى

(12)جۇڭگو تاريحىنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»،3- توم

(13)مۇڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسى 1-ۇزىك

kerey.kz