Tarih Ädebi älem

Ergene qoñ añızınıñ aqiqatı

kerey.kz

 |  Feb 20, 2017

Jas tarihşı Erzat Mellathanwlınıñ zertteu maqalasın wsınamız.

Euraziya wlttıq universitetiniñ magistrantı

1.Qiyandardıñ arğı tarihı

QazırgiJwñgo tärihınıñ ata-babaları bolğan huañdi,iändi lerde koşpendi ru-taipalardıñ kosemi bolatın,”Ğwn ilimi” attı toptamajinaqta tärihşı  Lu si jiänniñ boljamınşa huañdi,iändilerde Qyandardan şıqqan.huañdi(黄帝 )  Qazaqşalap aytqanda sarı patşa,huañ(黄) sözı sarı degen söz,al Qazaqta huañ dep qwrğağan,sarğayğan jerdi aytatını tağı bar,al di(帝,köneşe oqıluı:dek yağıni tek) bizşe aytqanda tek degen söz.sonda huañdi -sarı tekti degen söz boladı,arğı zamandarda aqsarı adamdar tekti twqım sanalğan.demek nasiliEvropeyd boluı äbden mükin.al huañdidıñ bastı qimıl jasağan jerıi jwñgonıñ batıs teristik ölkeleri bolatın.ondağı 黄河(sarı özen) alabı sondağı köşpendilerdiñ qısqı qıstauıda,al Mwñğwl üstirti jazğı jäylaui boluı äbden mümkin.osı alğaşqı köşpendilerdiñ tötemi aydağar,Türıkşe aytqanda -wlu,on eki jıldıñ birin äli wlu jılı deymiz,köne Qıtayşa 龙( ) ,tağı bir tötemdik qwsı-samwrıq,samwrıq Qazaq ertegi -añızdarında jiii aytılatın alıp qws,onı jeti qabat kökke şığıp ketedi dep sipattaydı.ejelgiĞwn molasınan tabılğan Ğwn täñirqwtınıñ täjisinde aynala aydağarmen naqıştalsa töbesine qws qoyılğan.

Sımaçyannıñ”tärihnama.bes babalıq şejiresinde:”täñir ruhınan järaldi,älsiz bola twra soyley aldı,balaküninde şäpşäñ bolsa,erjete kele batır,zerek boldı…” delinedı,bwndağı täñiriJwñgo tarihşılarınıñ aytuınşa aydağar taularınıñ üñgirindegi jılan deneli,adam älpetti hayuan. al Saqtardıñda arğı tegi tarğatay”üñgir işindegi jılannan tuılıptı” (1)degenge qarağanda Saqtar keyin batısqa ketken Qyandar boluı äbden mümkin.huañdi 18 jasında taqqa şıqqan kezde çi iu ağayındı 81 eken,olar adam betti,jılan deneli eken,olar huañdimen soğısqanda çi iudıñ siqırımen üş-kün üş tün twman basıp huañdilerdiñ es-aqılın alıptı,aqırı huañdi soğıs arbasın oylap tauıp,çi iudı oysırata jeñipti de bütin orta jazıqtıñ qojasına aynalıptı.keyin huañdi keremet bir rumka jasaptı,sol sätte aspannan bir aydağar kelip huañdi di aspan täñiriniñ şaqıruımen özine mingizip aspanğa alıp ketipti.huañdidı Jwñgo mädenietiniñ atası dep qaraydı ol:arbanı,qayıqtı ,üy saludı oylap tapqan,äyeline jibek qwrtınan jibek toqudı tapqırlatqan,tağı bir nokerine balşıq jazudı tapqırlatqan eken.

2.Wlı Hya iımperyasi

Wlı Hya(夏jäñaşa oqıluı şya,köneşe hya nemese ha),Sımaçyannıñ “tarihnama.şyanıñ aulet şejiresi” inde :夏禹，名曰文命。禹之父曰鲧，鲧之父曰帝颛顼，颛顼之父曰昌意，昌意之父曰黄帝。禹者，黄帝之玄孙而帝颛顼之孙也。禹之曾大父昌意及父鲧皆不得在帝位，为人臣。

“Şya iwy,atı wn miñ,onıñ äkesi gwn,onıñ äkesi di juan şi,di juan şidiñ äkesi çañ i,çañ i diñ akesi huañdi,iwi huañdidiñ nemeresi di juan şi diñ nemeresi,iwidiñ wlı äkesi i çañ men gun patşa orınına otırmai uäzir bolğandar edi” (2)delinedi.

Huañdi

Bwndağı iwi halıqtı bastap tasqındı tizgindeuşi qaharman,ol on üş jıl boyı halıqtı bastap tasqındı tizgindegen ,sol barısta öz üyiniñ aldınan üş ret ötede üyine kirmegen deydi.odan keyin üş Myaularğa jorıq jasap olardı jeñip tıqsıra quıp tastaptı.keyin iüydiñ şañırağı öte bayıp ketip Hya taipasınıñ kösemine aynaladı,iwyden bwrınğı yau,şwn jäne iwyge deyin biiliktiötkermelep kezekpen jürgizu bolğan eken,alayda iwydiñ wlı i iwyölgen soñ oğan üş jıl aza bildiripti de,taqqa şığuı mümkin degenderdiñ tügel közin qwrtıp özi dara bileuşige aynalıptı.osılayşa  wyımdıq bilik jeke äulettik bilikke aynalıptı,bwl Hya patşalığınıñ bastaluı edi.bwl jäña eradan bwrınğı 21-ğasır,bwdan 4100 jıl bwrın edi.

Hya memileketinde jiını 12 taypa bolğan eken:

Hya ğou tek,iou hu tek,iou nan tek,şün tek,toñ çıñ tek,bau tek,fey tek,jin guan tek,miñ tek,çiñ tek,zıñ tek,çi tek ter eken.

Hya eli dakañ(dau kañ)nıñ twsında qattı älsirepti,dakañ oyınğa,sän-saltanatqa berilip memileket isımen jwmısı bolmaptı,şığıstağı rey taypaları basıp kirip apat tudırıptı…

Şyaukañnıñ twsında Hya eli qaytadan däuirlegen eken.

Soñğı patşa jie ataqtı jauız bolıp adamdı at orınına minedieken,araqtan kölşik jasatıp oğan maskünederdi jinaydı eken,olar kölşikten araqtı qalağanınşa işip soñında sol kölşikte öledi eken,jie osını qızıqtaydı,bwqaranıñ zığırdanı qaynap: “jekswrın-ay! köziñ qaşan joğalar eken,sen joğalsañ özimiz birge ketsekte ökinbes edik” dep qarğaptı.soñında Şañrwñdar jağınan jieöltirilip Hya memileketi qwlaydı.patşa äuleti men Hya äuleti tws -twsqa qaşadı,soltüstikke qaşqandar keyingiĞwndardıñ arğı tegi eken.Hya memileketi 12-ğasırdan 16-ğasırğa deyin 471jıl ömir süripti,yağıni 4000 -jıldan 3600-jıldarğa deyin däuren sürgen.

3.Orta Azyadağı “Saq imperyası”

Köşpendiler tärih doñğalağın üzdiksiz aynaldıruşılar-siberiya-üstirt-otırıqşılar

Tarih ğılımında orta Aziya arilardıñ ata -mekeni,orta aziyadan arilar 3500 jıl bwrın eki bağıtqa qaray köşipti,biriEvropa bağıtına;endi biriIran men Indya bağıtına qaray köşip keyingiündi-Evropalıqtardı qalıptastırıptı.onı ğalımdar:3500 jıldıñ aldında orta Aziyada auır quañşılıq bolıp ari taypaları jäña qonıs izdep köşken deydi.al 18-ğasırğa deyingi köşpendilerdiñ ömir tärihına qarasaq ünemi şığıstan jaña küş boy köterip batısqa jorıq jasap otırğan,bergi eki mıñ jıldıq tärihtı qarasaq: Ğwndar Nüküzderden 400mıñ adamdı Mwñğwl saharasınan ığıstıradı,olar täñirtau öñirine kelip Saqtardı quıp sol arağa ornığadı,odan Asuan乌孙(köne Qıtayşa: asuan) dar kelip Nüküzderdi quadı,Asuandar 5-ğasırda Joujuandar jağınan ileden quıladı.jalğastı qiır şığıstan Sänbeyler küşeyip Ğwndardıñ 500mıñın özderine qosıp alıp qalğan jarımın batısqa quıp jiberedi,olar Qazaq dalasına keledi,onda birazi qaladı(Eftalitter),köbiüdere batısqa tartadı,batıs Qazaqıstannan Alandardı quğannan Evropanı kökteyÖtip 429-jılı Alandar Ispanyadan arı marokkoğa jetedi,birazi kavkazda qaladı.

SänbeylerdiJoujuandar tüstikke quadı,olar wlı qorğanğa kırıp Jwñgonıñ soltüstigin basıp alıp soltüstik Uey elin qwradı.Türikter Jujuandardı qırıp tügetedi,arine bükil eldi emes sol saharadağı bileuşi taptı ,onıñ äskerimen tike sol taypadağı 100-200mıñ adamdı(al saharada million adam boluı mümkin) joyadı.ortalıq Mwñğwliyada Türikter orda tigip Türik qağanatın qwradı,Türikter Eftalitterdi orta Aziyadan quadı,olar oñtüstikke ığısadı.al Türikterdi keyin Wyğwrlar jeñip olardı saharadan quıp şığadı,200mıñdayTürik Tañ iimperyasınıñ şegara aymaqtarına keledi,keyin 12 jıldan soñ Tañ imperyasınıñ astañ-kesteñin şığarğan osı Türikter bolatın(öñlük-aşına süygin köterilisi).Toñıra taypasıda osılarmen ilese keledi.Wyğwrlar Qarlwq,Basımıldardıda altay asıra batısqa quadı.840-jılı Wyğwrlar Qarğastardan jeñilip 200mıñ Wyğwr gansuğa,qwmılğa quıladı,toğız Oğız taypaları Mwñğwlyadan jetisuğa Qarlwqtarğa panalaydı,odan arı sır boyında Oğız qağanatın qwradı,keyin olardı soltüstikten Qıpşaqtar Türkimenıstan,Horasanğa ığıstıradı,keybiri käspiden batısqa qaray qaşadı.batısta kişiAziya anadolığa jetedi.al añşı qauımnıñda qwrğan imperyaları bar: Qaraqıtay,Şürjenniñ Jin,Çiñ imperyaları.

Wyğwr qağanatınıñ qwlauındağı köş eñ zor kölemdi köş deuge boladı.13-ğasırda Şıñğıshan Mwğwldarı bas köteredi,olar köşpendilerdiñ eñ qwdıretti imperyasin qwradı,Qañlılardı Qazaqıstannan ığıstıradı,Qazaqıstanğa Mwğwldar kele bastaydı.14-ğasırdıñ işinde Oyrattar bas köterip Mwğwldardı quadı,Mwğwldar joñğarya,jetısu,şimkenit,tarazda “Mwğwlıstan” elin qwradı.Qırğızdarda osı twsta eneseyden körşisiOyrattan qaşıp kelgen bolsa kerek.al 15-ğasırdıñ basında qwbılay wrpaqtarı Qalqa,Çaharlarmen birigip Oyrattardı Mwñğwlyadan quıp şığaradı,Qalqalar Oyrattardıñ orınına keledi,Qalqalar eñ soñğı üstirttiñ iesıne aynaladı…

Mine osılay siberyalıqtar,üstirttikterdi quadı,üstirttikter orta Aziyalıqtardı quadı,orta Aziyalıqtar otırıqşılardı qırğındap, bağındırıp ozderide otırıqşılarğa aynaladı,qazırgi Jwñgolıqtar,Özbekter,Wyğwrlar,Orıstar,Türkimender,Türkiyalıqtarda qanşama köşpendilerdiñ qanı bar deşi! (1.4millyard Jwñgolıqtardıñda %30ten artığı köşpendiniñ wrpağı deuge boladı,al Wyğwr,Özbekterdiñ %60-%70 otırıqtanğan Türiktektiler)köşpendiler tärih doñğalağın üzdiksiz aynaldıruşılar!tek soñğı imperya Oyrat-joñğar imperyasimen toqtadı,siberyadan Oyrattan keyin jaña halıq kelmedi,kerisinşe otırıqşılar,saudagerler,önerkäsipşiler däuiri bastaldı!

Saqtar

Mine osılayşa Arilar orta Aziyadan teginnen,tegin köşken joq,”jel soqpasa şöptiñ bası qimıldamaydı” degendey arilardı orta Aziyadan quğan sol köşpendiŞañrwñnan jeñilip batısqa ketken Hyalar deuge boladı,Hyalardı orta jazıqtı bilep qaytadan saharağa qaşqan qwbılay wrpaqtarı syaqtı desek tipti järasar edi.

Mine osılayşa Saqtar osı Hyalardıñ wrpaqtarı desek qatelespeymiz,köne Jwñgo jazbalarında Saqtardı 塞 (köneşe oqıluı:säk) dep tañbalağan.”Saq” Irandıqtardıñ qoyğan atauı,Iranğa barıp  Ahmenid imperyasin qwrğandar Arilar edi,yağıni Saqtardan jeñilip qaşqandar.al bağınıp qalğandarıda barşılıq,Saqtar twran nasildi desek Evropalıq tiptegiArilardı bağındırğan soñ Evropeid tipi basımdalğan deuge bolar edi,ärine Qazaqıstannan tabılğan Saqtar derlik Evropa kelbetti.keyingiTürkihalıqtarınıñ köbiniñ Evropalıq kelbet aluıda osığan bailanıstı bolsa kerek,Arilar Türkilesedi,odan arı barıp tağıda Ari tektilerdiTürkılestiredi.saqtardıñ tiliTürki jäne şığıs Iran tiline jatadı dese tañğalmas edik,üytkeniüstem tap Türkiler,al bağınıştı jwrtta Arilarda köp,olardıñ Türkilene qoymağanı Arişa söyleui qalıptı qwbılıs.

Saqtardıñ şığu tegİ turalı Grek tarihşısı Geredot bılay deydi:

“Skifterdiñ aytuı boyınşa, olardıñ halqı — eñ jas halıq. ol mına jağdaylarğa baylanıstı. bwl ol kezde adam baspağan jerde eñ birinşi kelgen adam targitay degen bolğan. Skifterdiñ aytuları boyınşa, targitaydıñ ata-anası zevs pen borisfen özenınıñ  Qızı bolğan (men, ärine bwğan senbeimin). osınday tekten şıqqan targitaydiñ üş  wlı bolğan: lipoksays, arpoksays jäne eñ kenjesi — kolaksays. olar Skif jerinde patşalıq qwrıp twrğanda, aspannan altın zattar twsedi: soqa, moyınağaş, aybalta jäne tostağan. bwl zattardı birinşi bolıp wlken ağası koredı. ol alayın dep kelgende, altındar qızıp ketedi. sodan ol keyin şeginedi, ekinşi ağası keledi, sol kezde de altın qızıp ketedi. söytip altınnıñ jalını eki ağayındını quıp jiberedi, biraq üşinşi kişiinisi kelgende, ot öşedı de ol altındı öz üyine aparadı. sondıqtan lken ağaları patşalıqtı kişisine bermek boladı.

Lipoksaystan avhat dep atalatın Skif taypası şıqqan deydi, ortañğı ağasınan — katyar men traspii taypaları, al kişisinen, patşadan — paralat taypası şıqqan. barlıq taypalar birge skolot dep ataladı, yağni patşalıq. iellinder olardı Skifter dep ataydı.

Skifter öz halqınıñ şığu tegi turalı osını aytadı. olar targitay birinşi patşa zamanınan Daridıñ şabuılına deyin 1000 jıl ötti dep esepteydi.”(3)

Dari jaña eradan bwrınğı 550-486 jıldarı jasağan,eger tarğıtay odan 1000jıl bwrın jasasa 3500jıl bwrın jasağan bolar edi,bwl Hya memileketi qwlap Hyalardıñ soltüstikke ketken kezimen twstas,tarğıtay sol zamandağı batısqa kelip Arilardı jeñip qwdıretti el qwrğan twñğış kösem boluı mümkin.

Saqtardıñ şığıs şegarasınıñ qayda bolğanı äli twraqtanbağan,täñirtaudan batısqa qaray qara teñizdiñ soltüstigine deyin jetken,Türki halıqtarınıñ añızı”Oğıznama” osı Saq zamanınıñ tuındısı boluı mümkin.

Saqtardıñ arğı atası da aydağar-jılan bolsa,Hyalar,Ğwndarda aydağardı tötem etken,üşeui tegi bir halıq deuge bolatın siyaqtı.

Hya memileketiJwñgonı bilegen köşpendilerdiñ yuan handığı desek,Saqtardıñ orta Aziya,şığıs Evropadağı elin Altın ordağa wqsatar edik.

Köne Jwñgonıñ twñğış jazuı sanalatın sauıt-süiek jazularındağı tañbalarmen Qazaq ru-taypalarınıñ tañbaları arasındağı wqsastıqtar belgili bir sırlı baylanıstı wğındırğısı kelip twrğanday bolar bizge.qazırgiHanzu tilinde köptegen Türik-Mwñğwldıq sözdermen,sol sözderdiñ tübirlerin mıñdap keziktiruge boladı,bwl sol teginde osı alaptı bilegen Hya elinen tartıp beri qarayğı köşpendilerdiñ qaldırğan izi deuge tolıq haqımız bar.

4.Ğwndar qaydan şıqtı?

“Ğwndardıñ arğı auletiHyahouşınıñ zünüy degen äuleti.olar tañ,yau,iwn şwn zamandarınan ilgeri taulıq Nwmdar ,Hamidwn,Hwnwk dep atalıp şalğay teristikte maldıñ ıñğaiına qaray köşip jürgen.”(4)

(Jwñgo jılnamalarındağı Qazaqqa qatıstı derekter,1-tom 69-bet)

demek Ğwndarda soltüstikke qaşqan Hya äuleti qwrğan qağanat,olardıñ tegi otırıqşı emes,odan 500jıl ilgeri kelip otırıqşı aumaqtı basıp alğan köşpendiler.

Keyin osı Ğwndar Şıñğıshan imperyasınan ğana keyin twratın qwdırettiĞwn imperyasin qwrdı.eñ soñğı Ğwn äuleti tek jaña eranıñ 97-jılı Sänbeylerden jeñilip 500mıñı saharda qalıp qalğanı batısqa ketip Evropada Attilanıñ Ğwn imperyasin qwradı.al oñtüstikte Han eline bağınğandar 312-jılı bas köterip Jin patşalığınıñ astanası çañ -ändi basıp aladı.demek Ğwndar memileketin Han imperyasi joyğan joq,kerisinşe şığıstan kelgen tıñ küş Sanbeyler qwlattı.

Qağyan,län,sübek-Ğwnnıñ tekti taypaları bolğan,Qağyandar keyin Sanbylerdıñ qoyan taypası.Sübekter abaqtı,arız-şağım isterin basqarıp,täñirqwtpen qarğa tamır qwda boldı.täñirqwt Qıtaydan alğan jaujwn degen äylınen tuğan qızın Sübekke wzatqandıqtan,ol Sübek qız atanğan.

Al täñirqwttar Luantek taypasınan şıqqan.bwndağı Sübük 须卜 dep hattalğan(köne Qıtayşa:su bok dep oqıladı),osı taypa men 10-ğasırda Lyau derekterinde jiii kezigetin 祖卜(köneşe oqıluı sobok) bir taypa boluı mümkin,osı taypanıñ 1090-jılı Qaraqıtay(Lyau) patşasına qarğı köterilip qolğa tüsip ağaş esekke şegelenip ölgen hanı Marğwz eken,ol Twğırıldıñ atası.demek Kereytı ol Qaraqıtaylar taqqan laqap,mağınası qaralar degen söz.

5. Nwkwzben Qiyan

Nwkwzder

Nwkwz taypası jäña eradan bwrınğı 2-ğasırğa deyin Çiñhay,Gansu alabında jasağan küşti taypa edi,köne Jwñgo jazbalarında牛氏  (nyukwz,nwkwz),禺知(iüi şı,iüzı)、禺氏(iüijı,iüzı)、dep Hattalğan,Çiñhay,Gansu alabı negızi qıstıq qıstauı bolsa kerek,köşpendi el ar qaşan jazda salqın saharağa şığar edi.Ğwndar küşeyuden bwrın saharadağı eñ qwdıretti el Nwküzder bolğan.

“Hannama.Ğwn bayanında “:

“Ğwndar  küşeyuden bwrın şığıs Ğular ( dwñhu )kwşeyip ,Nüküzder gwldenip twrğan .bwl kezde Ğwndardı twmen täñirqwt bilegen eken,ol Çin imperyainıñ äskeri tegeurinine tötep bere almay  soltüstikke ığısadı.arada on neşe jıl ötip Çin patşalığı alasapıran küyge tüskende  oraydan paydlanıp Ğwndar ordos saharasın qaytarıp aladı.twmenniñ Mode( baqtwq) attı wlı bar eken,täñirqwttıñ kişiäyelinen tuğan tağı bir  wlı bar eken,osığan orayäkesiModeni tah mwragerliginen qağıp onı wlı Nüküzderge

amanatqa jiberedi.Mode nwkwzderge barğan soñ twmen wlı nwkwzderge twtqiıl şabuıl jasaydı,Nükwzder  Modenı öltirmek bolğanda Mode olardıñ bir jüiirik atın eptep qolğa tüsirip eline qaşıp keldi.”(5) delinedi.

Demek modenıñ amanatqa berilui ol Ğwndardıñ Nüküzderge bodan el ekendiginiñ ayğağı,beyne Şıñğıshannıñ eliniñ jılına malınıñ onnan birin Twğrıl hanğa tapsırğanı siyaqtı.

“…odan soñ  209-jılı batısqa şeru tartıp wlı Nüküzderdi quıp saldı,onımen qoymai  mıñ tyan tarıp alğan Ğwn ielikterin twgeldey qaytarıp aldı ,bwl kezdeĞwndar qwdırettenıp äskeri 300 mıñğa jettı.”(Hannama .Ğwn bayanı)(6)

Mwñğwl saharasında jäña taypa küşeygende bwrınğı küşti taypanı qırğındap,onı quıp saluı bwrınnan kele jatqan ürdis,beyne Wyğwrlardıñ Türikterdi ordos,Hıbey jaqqa quıp salğanı siyaqtı.

“.Mode ölgennen keyin onıñ wlı Lauşañ(keywk ) tahqa otırdı,174-jılı ol Nüküzderge şabuıl jasap olardı bir jola küyretti ,hanın öltirip bas süyegin işimdik işetin ıdıs etti,Nükwzder jappay batısqa qaşadıda ile ,jetisu öñirine kelip Saqtardı qualap jiberip osı aranı mekendeydi.”(hannama .ğwn bayanı)(7).

Keyingi jazbalarda batıstağı Nüküzderdiñ 100mıñ äskeri,400mıñ halqı bolğanı aytıladı.batısqa ketken Ğwndarda osı sannan kem emes deuge boladı.keyingi batıs Türik qağanatındağı bes Nüşbi osılar bolar,qazırde Qaraqalpaq jerinde Nükıs jer atımen ataladı.Nüküsterdiñ sol batısqa ketip orta Azyada qwrğan memileket atı tağıda 大夏(wlı Hya) atanıptı,osığan qarağanda saharağa ketken Hyalar ekeni bayqaldı.olar keyin Toqar imperyasin qwrğan.

Osı Nüküzderdiñ bir tobı batısqa köşken qalıñ köşten bölinip Çiñhay jerinde qalğan eken, olar “kişi Nüküz” atanğan.keyin”Ergene qoñ”ğa ketkender osılar bolar.

Qiyan

Qiyan 羌külli şığıstan şıqqan köşpendilerdiñ ataları ekenin ayttıq.olardıñ mekeni qazırgiGansu,Çiñhay atırabı edi,olardan şıqqan Huañdi,Iändi bastağan Hya auleti şıqqanın ayttıq.keyingiJwñgodağı altı bektikti joyıp twñğışretki quattı imperyani qwrğan Çin şıhuañda Qiyan tekti.onıñda arğı tegiHuañdige barıp tireledi.eñ bir ğajabı: Çin şıhuañ qwrğan memilekettiñ atı 秦äribiniñ köne jazıluı:

Surettegi Çin eliniñ köne Qıtay Jazuımen jazıluı jäne Mwğwldardıñ tuı

Qarasaq eki jağındağı ayır siyaqtı tañba Şıñğıshannıñ bayrağınan,keyingi taraq tañba,töre tañbamen birdey.al Çin işı huañnıñ  äsilgi atı iıñ jıñ(嬴政),birinşiärip iıñ-Qıtayşa jeñis degen söz,yağıni Türikşe ieñ,ieñdik,Qazaqşa jeñ,jeñis.osı ieñ,jeñ onıñ aulet atı,beyne Börjegin,Barulas,Jalayır,Dulat(Qadırğali Jlayır,Aqsaqtemir barlas,Şıñğıshan Börjegin,Mwhamet qaydar Dulat t.b) degendiöz atına qosqan siyaqtı.

Osı twlğanıñ Jwñgonı biriktirui tağıda sol köşpendiMüğüldardıñ Jwñgonı basıp aluı siyaqtı qwbılıs.

«Qiyan» söziniñ mağnası – taudan qwlağan sel, ağını qattı, buırqanğan, wlken, küşti tasqın dep wğındıradı Raşid-ad-din.Qıtay tilinde tömen ,tömendeu,qwldau degendi下(jañaşa şya,köneşe hya) deydı,demek qwldırau,tüsu degendi bildiredi,sonda Raşid-adin aytqan taudan twsumen mağınası juıq.

Tağıda mına derekterge qarayıq:

“Tele taypalarınıñ qatarında bürkit,Toñıra,Wyğır,Bayırqı,Bwğıra ruları ;bwlar tula özeniniñ soltüstiginde twrğan;

Mönden,Tanağır,Seget,Ğwn,Qoqsır,degen arıstarınıñ soğısqa järämdi adamı 20 mıñdai.Übirdiñ batısı men Ängeniñ teristigindegi  aq taudı qaptalday Qıbıt,Bwlaqşıq,Eder,Swba,Nağar,Oğız,Qırğwt,Iadır,Iüregirler otıradı.bwlardıñda soğısqa järaytin adamı 20 mıñday.Altaydıñ batıs küngeyinde Sır -enda,Taynaq,Zıban,Darqıttar mekendeydi.bwlarda jorıqqa 10 mıñday adam attandıra aladı.Qañlınıñ teriskeyindegiEdil özeniniñ boyın Ediz,Ğajar,Barğwt,Biğan,Qoqı,Qabış,Ajasu,Bayauıt,Kerderiler mekendeydi,bwlarda jorıqqa 30 mıñ adam attandıra aladı.teñiz köliniñ şığıs jäne batıs jağalaularında Salar,Qiyat,üş Saqsın,Marswq,Saqıralar otıradı.bwlarda 8 mıñday jasaq bar.Pwrwmnıñ batısında Wñğwt,Alan,Peçenek,Qwlas,Barğwndar mekendeydi,bwlarda 20 mıñday jan bar.soltüstik teñizdiñ küngeyinde Tibalar otıradı.

Wlıs atı ar türli bolğanımen bwlardıñ bäriTelek atanadı.”«Jwñgo jılnamalarındağı Qazaqqa qatıstı derekter» 2- tom 210- bet(7)

.

Osı Telekter Oğız Türik ruları,Qañlı,Wyğwr,Qıpşaq,Qarlıq,Qalaç Oğızdan şıqqan rular,Oğız atında ğı rular Mwñğwlyada Toğız Oğız,segiz Oğız atalğan.toğız Oğızdar Wyğwr qağanatı qwlağan soñ batısqa ketken de,segiz Oğızdar batıs Mwñğwlyada qalıp keyin osı segiz taypasına baylanıstı qidanşa segiz” Nayman” atandı.

Bwl Qiyat-Qiyannıñ köpşe twlğası,Mwğwl tilinde Kereydiñ köpşesi-Kereyti,al alması mol jerdiAlmatı,bwğısı mol jerdi bwğıtı deydi.bwl TürikşedegiKereyli,almalı,bwğılı degenmen wqsas.mwğwlşa Bayouıtı taypası Oğızşada bayoulı,yağıni kişi jüzdegiBaywlı,Oğızşa Kereyti-Kereyli,kişi jüzdegiKereyli.al osı 5-6-ğasırlardağı Qiyat Oğız taypalarınıñ qwramına engen.Bayyauıtta,Barğwtta solay,kezinde ekige bolinip qalğan elder.

Qiyan taypası Ğwndardıñda qwramında bolğan,Qiyandar turalı:

Jinnamanıñ 9- bumasında:

« Jin hwidi zamanı yuankañ jıldarında (291-299) Ğwn Qaqsañ şañdañ aymağına şabuıl jasap ,zwrğandı öltirip,şañjwn aymağın basıp aldı,kelesi jılı Qaqsannıñ wlı dağınuan fıñ -i,beydidegiQiyan(qiyat) Ğulardı bastap eki aymaqtı aldı,sodan bılay teriskey tiekter bel alıp küşeie berdi de orta jazıq mişa bılıqtı».(8)

delınedı.

«Jwñgo jılnamalarındağı Qazaqqa qatıstı derekter» 2- tom 11- bet

osıdan keyin 312-jılı Ğwndardıñ astana Çañ-ändi basıp alğanın ayttıq.endi artı ne bolğanına qarayıq.

6.Ğulardı qıru jarlığı

Han patşalığı men Ğwndardıñ soğıstarında Han patşalığı 30million adamnan ayırılğan eken,däuirlegen kezde Han elinde 60million halıq bolıptı,al 3-ğasırda tağı sol 20million halıq qalğan,onıñ aldında Ui,Şu,U bektikteriniñ toqtausız jürgizgen soğıstarınıñ saldarınan.osı üş bektiktiSıma äuleti biriktirgen edi,onı 312-jılı Ğwndar qiratıptı.osılayşa orta jazıqta köşpendiler alasapıran,qırğınşılıq jürgizipti.olar orta jazıqtağı otırıqşılardı qoy dep sanap barınşa qırğındaptı.”Jinnama.uañdau bayanında”:

“洛京倾覆，中州士女避乱江左者十六七。“狼烟千里，十不存二”

“Loyañ men jiñdı tünek torladı,ortalıq alaptan qaşqan er-äyeldiñ onnan altı da jeti böligi  bılıqpalıqta özenniñ oñına ketti,qasqırlar mıñdağan şaqırımdı alıp,onnıñ ekeuin qaltırdı”(9)deydi.

Keyin 羯(Gie) wlısınan (Ğwndardıñ bögde wlısı delinedi,keybireuler Nüküzder deydi) şıqqan Şı lı degen adam 319-jılı Ğwndardan bilikti tartıp alıp Jau memileketin qwradı,onıñ wlı Şı hu kisiöltiruden läzzattanatin adam eken ,odan beter qırğınşılıq jürgizipti.Şı hu turalı mınaday idioma taralıptı: “俯拾皆是”,mağınası: är qalanı alğanda er-äyeldi qırıp tügetu” degen söz eken.onıñ twsında orda salu,keme jasau siyaqtı jwmıstarğa jegılgen jwz mıñdağan adam,aştan,aurudan,qaqtap öltiruden qırıladı eken.qarsılasqandar ayamay jazalanadı eken.onıñ wlı tipti swlu qızdardı öltirip etin jepti.

“Miñşa  tas orda kitabinda”: “永嘉大乱，中夏残荒。保壁大帅数不盈四十。多者不过四五千家，少者千家五百家。”

Iwñşidiñ alasapıranında(iwñşi Jin äuletiniñ jılnamasınıñ 5-jılı,yağıni 311-312-jıl,Ğwndar astananı basıp alğan uaqıt) ortalıq Huaşya tozğan jwrtqa aynalıp ,qamaldıñ generaldarı qırıq qada jetpedi,köbinde 4-5mıñ otbası,azında mıñda bes jwz otbası qaldı” deydi.

osı twstarda orta jazıqta 4-5million adam ğana qalğan degen derekter bar.

tärihi kitaptarda:“北地苍凉，衣冠南迁，胡狄遍地，汉家子弟几欲被数屠殆尽。”

“soltüstikti  qayğı basıp,auqatı barlar oñtüstikke köşti,Hu,Reyler bar alaptı bastı,han wiınıñ wldarı qırılıp tügeuge aynaldı.” deydi.

Bwl tärihta orta jazıqtağı halıqtıñ oñtüstikke jappay köşui,olar Çañjyañnıñ oñtüstigine Jıjyañ,Hunan,Jyañşi,Guañdwñ,Fujyan ölkelerine köşedi,qazır osı ölkelerdegiHanzulardıñ tili 2000 jıldıñ aldındağı köne Hanzu tiline öte juıq,demek olar nağız Hanzular.köne hanzu tilin dıbıstauıda juıq,äsirese Ki jyalarda( 客家). osı oñtüstik aksenitterind söyleytinder 450millionnan asadı.al soltüstiktegilerde köşpendilerdiñ aralsuı köp,äsırese Sänbeylerdiñ,386-jılı orta jazıqtı bilegen Toba Sänbeyler keyin tügel otırıqtanıp Hanzulasıp ketti,olar Twñğıs tekti boluı mümkin.

“Şıdamnıñ da şegi bar ” degendey qırılğan,ezilgen halıq endi jappay köterilip eldi qwldanıp,özderi jalqaulasıp,şiriktesken köşpendilerden qayta kek alıptı.Rän min attı batırınıñ bastauında koşpendiHularğa qarata qırğınşılıq jürgizipti.ol Hanzulardı wyımdastırıp olarğa Äygili“杀胡令””Hulardı qıru” jarlığın şığarıptı.338-jılı Çañli şayqasında Şı hudı oysırata jeñipti,osılayşa hulardı kez kelgen jerde qıra begen eken…

qırğınnan qaşqan Hular bet-betine qaşıptı,Jiler şalğaydağı mekenine tartıptı,bwl340-jıldarı bolğan oqiğa eken.

7.Ergene qoñ añızı

“Mwğwldardıñ bastapqı twrmısı turalı egjey -tegjeyliäri senimdi tärih aytatın Türikterdiñ aytuınşa: barşa Mwğwl taypaları mälim uaqıtta Ergene qoñğa qaşıp barğan eki adam Qiyan men Nüküzdiñ näsilinen şıqqan. sol eki adamnıñ Twqımınan şıqqan börte şene degen  kisiöte qwrmetti basşı bolıptı da birneşe taypağa basşı bolıptı. Dübün bayan men onıñ qatını alan qwba jane bir qatar rular sol börte şeneniñ twqımı,

Osınau Türik rularınıñ jwrtı küni bügin Mwğwlıstan dep ataladı. ol Wyğırıstannan tartıp Qıtay men jwrjınğa /şwrşege/ (Jurja – jorjı. t.a)* deyin sozılıp jatır. bwl aymaqtıñ egjey-tegjeyine joğarıda toqtalğamız. şamamen osıdan eki mıñ jıl bwrın (b.z.b Vııı ğ. t.a) Mwğwl atanğan osı rular, basqa Türik rularımen arasında işki arazdıq tuılıp, sonıñ aqırı soğısqa wlastı. senımdi twlğalardıñ aytuınşa, qarsılas rular Mwğwldardı jeñip, olardı qırğınğa wşıratadı. aqırı eki er men ekiäyel gane qalğan eken. bwl eki jwp jaudan bas sauğalap, adam ayağı baspağan ienge şığıp ketedi. ol ara töñiregin tau men orman qorşağan, kirip-şfğatın jalğızayaq küdir jolı ğana bar tükpir jer eken. ol jerdiñ şöbi şwraylı, jılı jäyli bolıp şığadı. bwl Ergene-qoñ degen qonıs edi. mwndağı «qoñ» – biik qırqa degen, al «ergene» – asqaralı,qiya degen mağına beredi. sonda qaşıp barğan eki adamnıñ esimderi: Nüküz jäne Qiyan (Kıan – kyan) bolatın. olardıñ wrim-bwtaqtarı da qanşama zaman sol aranı mekendep ösip-öndi.

Uaqıt öte kele, är atasınıñ özi bir-bir obaq (aubaq – obaq)* bolıp ketti. obaq degenimiz – bir äulet, ne bir ru qalıptastırğan twtas bir wtıq adamdar şoğırı bolıp tabıladı. bwl obaqtar odan arı ösip, tarmaqtala tüsti. qazırğı Mwğwldardıñ köp böligi osı tarmaqqa jatatını tekserip anıqtalğan aqiqat. olardıñ öz araları tuıstas bolıp keledi. barlığı twtas darlekin-Mwğwlğa jatadı. «Mwğwl» (Mn'ul – mwğwl) söziniñ tubastağı tübiri – «mwñ» (mnk – mwñ) bolatın. onıñ mağınasınan, qayğı,mwñ degen män añğarılatın.(demek Mwğwl=mwñwl,mwñlı degen söz) Qiyan söziniñ Mwğwl tilindegi mağınası – taudan etekke qwlay aqqan tasqın bolıp tabıladı. öytkeniQiyandar jau jwrek batır, tötenşe qaysar keledi. soğan qaray jwrt olardı solay atap ketken. Qiyan söziniñ köpşe türiQiyat bolıp keledi. osı aulettiñ alğaşqı tegine jaqın buınındağıların, ertede Qiyat dep te ataptı.

Osınau qauım, osı taudıñ qoynauında, älgi ormannıñ qoynında ösip örkendedi. sondıqtan, bwl jer tarlıq jasay bastadı. aqırı olar osı qwz-qiyalı küdir joldan arı oñay, ärı aman ötudiñ ädisin aqıldastı. söytip olar bwrınğı zamandarda ünemi temir qortqan kenıştıñ ornın taptı. olar jabal iske kirisip tamızdıq otın men taskömirdi maya-maya qılıp üyip aldı. sosın jetpis jılqını soyıp, terisinen körik jasadı. taudıñ etegine tamızdıq pen kömirdiüiedi de, jetpis körikti qwrıp qoyıp jartas balqıp tüskenşe jeldetedi. natijesinde, esepsiz köp temir qortıladı, sonımen birge, taudan da jol aşıladı. älgiötkelden barşası ötip, üdire köşip keñ dalağa şığadı. aytuğa qarağanda, Qiyattan tarağan bir obaq sol jolı körik basqan eken. Nüküz ruları da jäne olardan tarağan Wrañqaylar da körik basqan dep aytıladı.

Basqa da rular: biz de körik basqamız desedi. alayda joğarıdağı rular olardı moyındamaydı. sonday-aq, olar köp tarmaqqa bölinetin Qoñırattardı da (bwlar turalı keyingi jerde toqtalamız) Nüküz ben Qiyattan tarağan ru dep qaraydı. olar, basqalarmen aqıldaspay-aq qısañnan bwrın şığıp ketemiz dep asıqqanda, basqalardıñ körigin basıp ketken eken. sol rulardıñ aytuşıları: Qoñırattardıñ ayaq auıruı, sol jolğı asıp-sasıp jürip basqalardıñ körigin basıp ketkeninen qalğan dep qaraydı. bwl twrğıda Qoñırattardıñ özderi de ökiniş bildiredi.

Osındağı, bwrın Ergene-qoñ jaqtan kelgen adamdar: ol aranıñ jeri qiın ekeni ras alayda, añızda aytılğanday därejede emes desedi. olardıñ taudı balqıtudağı maqsattarı: dañıqtı türde tağı bir şığar jol aşu bolatın dep qaraydı.

Üytkeni, Alan-qauanıñ eriToban-bayannıñ tegı qyat edı. al alan-qaua Qwralas ruınan bolatın. sondıqtan, olardıñ (Qwralastardıñ) bäriŞıñğıshannıñ ata tegi bolmaq. sonday sabaqtastıqtarı bolğandıqtan da, adamdar sol taudı, ondağı temir qortudı jäne temır soğudı wmıtqan joq. osı ädet pen josın Şıñğıshannıñ wrqında da bar. olar arapa tüni körik, sayman jäne kömirin dayarlap aladı. sonan soñ, kişkene temirdı aladı da otqa salıp qızdırıp, töske qoiıp soğadı. temir jänşilğan sayın tebirene tüsedi.

…keyin Alan-qauanıñ altınşı buın wrpağı Qabıl-hannıñ altı   wlı boldı. olar şetterınen batır da, aqsüiek soltandar edi. sol altauınıñ arqasında Qiyat atauı qaita jañğırdı. sodan bastap, Qabıl-hannıñ key bir nemereleri de Qiyat atala bastadı. sonıñ işindegi bireui, Şıñğıshannıñ ata-babası bolğan Bardan-bağadwrdıñ wrpaqtarı da Qiyat ataldı. kezinde, Bardan-bağadwrdıñ twñğışı meñdı-qyan (Mnkdu-Qıan – mañdw-qyan)* atalğan. mwndağı, «mañdw» – meñdi degen mağına beredi. öytkeni, onıñ moynında ülken meñi bar edi. ol, asqan batır bolatın. qazır, deştı-Qıpşaqta köptegen Qiyat twradı. olar sonıñ rulastarı, tuıstarı jäne öz wrpaqtarı bolıp keledi. joğarıdağı senimdi şejire boyınşa: Şıñğıshan jäne onıñ ata-babası, ağa-bauırları tgüeldeyQiyat bolğanımen, alayda, Qiyat-börjigin, tek, Şıñğıshannıñ akesiEsukei-bağadwrdıñ wrpaqtarınıñ ğana atauı bolıp qaldı. olar: äriQiyat, äri börjigin esepteledi.” (Raşid-ad-din.jamiğ-at-tauarih.1-kitap.253-bet)(10)

El hannıñ bayanı

“El han Moğol eliniñ patşası boldı.ilgeride Tatar handarınıñ toğızınşısı Süyiniş han degenbiz.el han men süyiniş han bir kezde patşalıq qwrdı,sondıqtan ekeuiniñ arasında wrıs-soğıs köp boluşı edi.el han jeñip keluşi edi.sSüyiniş han köp silıqtarmen jäne köptegen uadelermen Qırğız hanına elşi jiberip,özine jaq qıldı.ol jerlerde Moğol elderinen gorı Tatar elderi köbirek edi.biraq,bir ru menbir ru ünemi jaulasıp jatuşı edi,sondıqtan Moğoldar jeñıp şığuşı edı.Türik elderinde Moğoldıñ tezi ötpegen,qolı jetpegen el joq edi.sol sebepti barşa elder Moğoldardı kwndep,«äy,seni me?»dep jüruşi edi.

Süyiniş han Qırğız hanımen til tabısqannan keyin özge Türik elderine de elşi jiberip,kömek swradı,palen jerde,palen aydıñ paleninşi küni jinalayıq,Moğoldan kegimızdi alayıq dep söz saldı.ol elderdiñ adamdarı aytqan künde uädeli jerge jinalıp,bäri Moğoldıñ üstine jürdi.

Moğoldar üylerı men maldarın bir jerge jiıp,aynala or qazıp,äskerlerdi kütip otırdı.süyiniş han on kün boyı şabuıldap,Moğoldardı jeñe almadı.bir küni süyiniş han barlıq elderdiñ  handarı men bekterin jinap,keñes qwrdı.«Moğoldarğa basqabir ayla qılmasaq,isimiz jaman bolatın türi bar»dep täñerteñ ertemen auır jükteri men jaman maldarın tastap,keyin şegindi.Moğoldar bwl aylanı tüsinbey,Tatarlar qorqıp qaşıp bara jatırdep artınan qudı.Tatarlarğa quıp jetken kezde,olar qarsı bwrılıp soğıs aştı.bwl soğısta Moğoldar oysıray jeñildi.Moğoldardı öltire-öltire üylerine jetti,Moğoldardıñ barlıq mal-janı,dünie-mülki qolğa tüsti.ülkenderin qılıştan ötkızıp,kişilerin pende qıldı.ärkim pende bolğandardı bölip-bölip öz üylerine alıp ketti,Moğoldan eşkim qalmadı,qalğandarı kisi esiginde qwl bolıp,sol qojasınıñ atın alıp,ol ne el bolsa,bwl da sol el boldı

El hannıñ wldarı köp edi,barşası soğısta öldi.bır Qiyan attı kişi wlı bar edi,onı da sol jılı üylendirip edi.el hannıñ inisiniñ Qiyan men qwrdas Nüküz attı wlı bar edi,onı da sol jılı üylendirip edi.ekeui bir qostağı kisilerdiñ qolına tüsip edi.on kün degende ekeui bir keşte äyelderimen qaşıp şıqtı.özderiniñ jwrtına kelip edi,jaudan qayta qaşıp kelgen tört tülik maldıñ tür-türinen de köp mal bar eken.ekeui keñesip:«eger elge barsaq,tört taraptağı eldiñ bäri bizge jau,jwrtta otırsaq,jürgen -twrğannıñ közine tüspey twrmaspız,odan da taudıñ işinen jwrttıñ ayağı jetpeytindey bir jer tabalıq»dep şeşti.maldarın aydap taudıñ etegine bardı.bir biik taudıñ işine kirip,arqardıñ salğan izimen taudıñ üstine köterildi.toqtap,aynala qarap körip edi,özderi kelgen joldan basqa jol joq eken,kelgen joldarı öte qıiın,tek tüye men jılqı areñ ötetin jol edi,eger ayağın qya bassa jardan wşıp keterdey edi.taudıñ üstinde ülken bir jazıq jer bar eken,aynala ağıp jatqan sular,jerinıñ şöbi qalıñ,ağaştarında türli-türli jemis-jidek ösip twr,añdarı da köp jer edi.mwnı körgennen keiin täñirige şükirşilik etip,qonıs tepti.qısta maldarınıñ etin jep,jazda sütin işip,terisin kiim etip kidi.ol jerge«Erkineqon»dep at qoydı.erkineniñ mağınası-taudıñ kemeri,qonnıñ mağınası-ötkir degen boladı.qıs taudıñ qarı köp bolıp,jaz eritin edi.

Bwl ekeuinen bala-şağa köp boldı.äsirese Qiyan äuleti köp boldı,Nüküz äuleti odan az boldı.Qiyan äuletin «Qiyat»der edi,Nüküz äuletine eki at qoydı,birneşeuin-«Nüküzder»,birneşeuin-«Därliken»dedi.Qiyannıñ mağınası-taudan qwlap,küşpen aqqan sel degen söz.el hannıñ wlı sonday tez jäne küşti kisi edi.sondıqtan Qiyan der edi.«Qiyat»sonıñ köpşe türi.

Bwl ekeui köp jıldar erkıneqonda twrdı.«wştarı wzap,jandarı jäyıldı».ärbir jamağat bölek-bölek omaq boldı,är qaysısı bir ru atın köterdi.täñirim bwyırsa,ol jöninen keyin aytarmız.«omaqtıñ»mağınası-süyek degen söz.Türik halqı birinen-biri«omağıñ ne?»nemese«süiegiñ kim?»dep swrar edi.

Olar tört jüz jıldan artığıraq erkine qonda otırdı.mal men bastarı sonday kobeydi,bir jerge simadı.sondıqtan,bir jerge jiılıp otırıp keñesti.olar mınaday şeşimge keldi:«atalarımızdıñ aytuına qarağanda,erkineqonnıñ sırtında keñ jerler,jaqsı elder bar körınedi.ertedegi bizdiñ qonısımız sol jerler eken.Tatarlardıñ bastauımen özge elder bizdiñ twqımımızdı qırıp,jwrtımızdı alğan eken.qwdayğa şükir,qazır bizdiñ jağdayımız jaudan qorqıp,tau işine tığılatınday emes.tau işinen jol izdep tauıp,köşip şığalıq.kim bizge dospın dese,onımen köriselik,kim dwşpandıq oylasa onımen soğısalıq».osı sözdi maqwl körip,taudan şığatın jol izdedi,tappadı.işterinde bir temirşi bar edi,sol ayttı:«palen jerde temir keni bar,sonı eritse,jol bolar edi?».ol barıp körip,ol barıp körip temirşiniñ aytqanın maqwldadı.elge otın jäne kömir jinattı.taudıñ keñ jerine ağaş pen kömirdi üyip,jetpis jerden körik jasap,jetpis jerge qwrdı.körikti bari birigip bastı.qwdaydıñ qwdıretimen ot küşti janğan soñ,tau temir bolıp ağa berdi.jükti tüye şıqqanday jol taptı.aydıñ ,künniñ sağatın eseptep,birneşe künde taudan şıqtı.sol şıqqan künin toy etip toylau Moğoldıñ dästürine aynaldı.ol küni bir kesek temirdi otqa salıp,qızğan kezde onı qısqışpen wstap,töstiñ üstine qoyıp,aueli hanı,odan keyin bekteri balğamen wrar edi.bwl kündi tar qapastan şığıp,ata jwrtına kelgen künimız dep qwrmet twtar edi.

Ol uaqıtta Moğoldıñ patşası börteşina degen Qiyat näsilinen,Qwralas ruınan şıqqan adam edi.ol körşiles elderge elşi jiberip,özderiniñ erkineqonnan şığıp kelgenderin mağlwm qıldı.bwlardı bağzıları jaqsı kördi,bağzıları jaman kördi.Tatar halqı jaman körip jau boldı,Tatar men Moğol qol jasap,äsker şığarıp ,soğıstı.Moğoldar jeñip,ülkenderin qılıştan ötkizip,kişilerin pende qıldı,tört jüz elu jıldan keyin öşterin qaytardı.süytip,ata qonısın qaytarıp alıp,sonda otırdı.ol jerde otırğan Türik elderiniñ işinde Tatardan köp el joq edi.erkine qonnan şığıp,Tatarlardı qırıp,ata jwrtında otırğan soñ,olar sol jerdegi halıqqa bas boldı.keybir elder Moğoldardı panalap,Moğol bolmasada,Moğolmız dep,olarğa qosılıp ketti”(11)

Äbilğazı men Raşid-ad-dinnıñ derekterin salıstırsaq birinde Ergene qoñda 2000 Jıl otırdı dese biri 450 jıl otırdı deydi.qayıssı tura?

Jäña eranıñ 800-Jıldarındağı ergene qoñnan şığu oqiğası bolğan bolsa onda odan 2000 jıl bwrın qırğın bolsa ol onda 3200 jıldıñ aldındağı oqiğa boladı, ol bälkim Saq-Oğızdardıñ zamanı boladı,onday bolğanda Oğız hannan jeñilip şığısqa ketken Türikter yağıni Mwğül-Türikteri boladı.biraq ol köptegen tarihi oqiğalarğa say kelmeydi,jäña eranıñ aldı-artında Qian-Nüküz taypaları ergene qoñda emes kerisinşe öz aldarına patşalıq qwrğan elder retinde köne Jwñgo derekterinen boy körsetedi.al Raşid-ad-din aytqan özge Türik rularınan jeñilip orta Aziyadan şığısqa köşudide joqqa şığarmas edik.bizşe  3500-jıldıñ aldında orta Aziyana bağındırğan Hyalar wrpağa bolğan Saqtar özara qırqısqanda bir tobı şığısqa ketken,biraq ergene qoñğa ketpegen,al Ergene qoñğa ketu keyin bolğan.Tatarmen soğısıp qırılğanı ras bolsa sol tatarlardıñ ata-babası Sänbeylerdiñ Ğwndardan keyin küşeyip imperya qwrğanı tarihta belgili.bälkim orta jazıqtağı “Ğular qırğını” men qatar olar saharağa qaşqanda sol aranıñ qojası Sänbey-Tatarlardıñ olardı qırğınğa wşıratqan boluıda äbden mümkin.osı Tatarlar Türik,Wyğwr,Qidan zamanında otız Tatar,toğız Tatar atımen äygili. Olar Qiyan-Nüküzderdi qırğınğa wşıratqanı üşinde keyin osı taypalardıñ bitpes jauına aynalıp basım köbiniñ qwrdımğa ketkenide anıq aqiqat.

Al 340-800-jıldar arasında ergene qoñdıq taypalardıñ birde-biri tarihi derekterde wşıraspaydı.10-ğasırda yağıny 920-jıldardağı qara Qıtay derekterinen körine bastaydı:

«Qazan ayınıñ jeti jañasinda qara qañğalı Şığwylardı jazalau jorığına attanğan qırandar alayı olardı talqandadı.soltüstik batıs öñirdegiWrañqaylar arba süyretetin qızımetker tartu etti.»(12)« jwñgo tarihınamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter»,3- tom,)

Lyau handığı küiregen soñ Ielüi daşı degen qidan aqsüiegi keybir qalalarmen wlken sarı şığwy,dila,Qoñırat,Jajırat,Esey,Qeyqwt,Nila,Dalağai,Damir,Merkit,Jaju,Wğri,Zubu(Kerey),Posuan,Tañğıt,Qomız,Qaydı,Şürbe syaqtı 18 wlıstan kömek alğan.(«Jwñogo tarihnamalarındağı Qazaqqa qatıstı derekter,3- tom )

920-jıldarı Wrañqay ruı atalsa olar Ergene qoñnan şıqqan eñ köne rulardıñ biri.al odan bwrınğı zamandarda osı Ergene qoñnan şıqqan rulardıñ eş tarihi derekterde atalmauı olardıñ 340-790 jıldar aralığında Ergene qoñda oterğandığınıñ ayğağı.

Demek eki(Ergene qoñğa şığar dıñ aldındağı qırğın men Ğulardı qıru) oqiğa ,qırğın sol 338-340-jıldarı bolğan,Qiyandar jäne Çülentauda qalğan Nüküzder nemese Şı lı şıqqan batıstan kelgen Nüküzder osı qırğınğa wşırağan.

Osı kitapta Ergene qoñnan eldi bastap şıqqan adam börte şene eken,borte şeneden şıñğıshanğa deyin 22 wrpaq ötken,är wrpaq 18-20 jasta jañalanadı desek 1155-jılı tuıp 1175-Jıldarı 20 ğa tolğanŞıñğıshanğa deyin alan qua arasında 20*21=420jıl nemese 18*21=378jıl uaqıt ötken boladı,bwlay bolğanda 1175-jılı Şıñğıshannıñ 20 jasında deyik,1175-420=755-jıldarda Börte şene ergene qoñnan şıqqan boladı.al bwrınğı zamandarda “onbes jas otau iesi” degenge jüginip esepteyik,tipti erjigit jası 18 jastı bir wrpaq desek Börte şeneden Şıñğıshanğa deyin 378jıl ötken boladı.onı1175-378=797-jıldarğa kelemiz,al oğan Ergene qoñda otken 450 jıldı qossaq dal 340-jıldarı bolğan osı qırğınğa däl tüsemız.al osı qauımnıñ Jujan,Tele,Türik,Wyğwr zamandarında tärih betinen körinbeui de olardıñ iendegi taudıñ quısında jatqan 450 jıldağı uaqıtına tura keletindikten,olardı Şığaydıñ menu şığayımen baylanıstıru qisınsız.

10-ğasırda ergene qoñnan şıqqan Wrñqay,wisın,Jajırat rularınıñ Qidan derekterinen korine bastauı,olardıñ Qaytadan bel alıp tärih sahınasına şığuğa talpına bastağan kezi.

8.Ergene qoñ qay jerde?

Ergene qoñ atalğan tau Bayqal köliniñ soltüstigindegi tau boluı äbden mümkin.

Beyne Ergene qoñ surettelgendey tört atırabı taumen qorşalğan ortası oypat.

成吉思合罕訥忽札兀兒。

迭额列腾格理额扯札牙阿秃脱列克先孛兒帖·赤那阿主兀。格兒該亦訥豁埃·馬阑勒阿只埃。腾汲思客秃勒周亦列罷。斡難·沐訥帖里兀捏不峏罕·哈勒敦納嫩秃黑剌周脱列克先巴塔赤·罕阿主兀。(Mwñğwldıñ qwpya şejiresi birinşi oram)

Oqıluı:

Şıñğıs qağannı quzauır derile teñir içi järya etu töregisin Börte şene aju.kirgey yanı qwba maral äjey.teñizge tulıjou.onen mörenne teluine bwrqan qaldwnna näntwrıqlajou töregisin bataşı han aju.

Qazaqşası:

Şıñğıs qağanğa quzaunama.

Joğarığı täñirdiñ isin järya etip tuılğan(köne Türikşede: törilmiş) börte şene eken,kelinşegi jane qwba maral äjey,teñizden ötip ilesti(keldı).onen özeniniñ qosılğanına,bwrqan qaldwnğa orda tikkende,tuılğan bataşı han eken. (Mwñğwldıñ qwpiya şejiresi 1-üzik)(13)

Börte şene ötip  kelgen teñiz ol bayqal koli boladı.onıñ arğı jağı ergene qoñ bolğan tau,al bayqal kölinen şığısqa tartıp Mwñğwlyanıñ şığıs soltüstigine tartsa Bwrqan -qaldwn tauına keledi .şığıs Mwñğwlyadağı tatarlardı jeñip mekenine otıradı.

9.Ergene qoñ söziniñ mağınası

Raşid-ad-dinnıñ aytuınşa:mwndağı «qoñ» – biik qırqa degen, al «ergene» – asqaralı, küdir degen mağına beredi.

Qoñ sözı köne Hanzu tilindegi皇帝(huañ di) sözindegi皇(köneşe oqıluı:huoñ) sözimen mändes,ekeuide biik degendi bildiredi,kone Mwğwl tilinde qoñ biik ,wlken degendi bildiredi,mısalı Qoñqotan ruınıñ mağınası biik mwrın,ülken mwrın degen söz,qoñ-biık,tanw-tanau.Qazaqta ülken mwrındı äli künge qoñqı mwrın deydi.al 帝(di,köneşe:diek,tek) sonda huañdi sözi joğarı,biik tekti degen söz eken.qoñ biik degen söz ekenin däleldedik.

Al ergene sözı,Qazaqtıñ ertoqım,ergenşek sözimen mändes,ertoqımnıñ aldı men artı,qya beti,90graduıstan joğarı qya ,al ergene sözin de qya dep tüsindirgen,qazaqtar 90gradustanda wlken bwrıştağı jartastı qya Jartas deydı.ertoqım,ergenşek söziniñ tübiri-er er adam emes qayta sol qya degendi bildiredi.Ergenekti attı ru bar,olardıñ tañbasına qarañız:

Bwdan ergene sözi ertoqımnıñ aldıñğı,artqı qasınıñ qiğaştığı syaqtı,qya degendi bildiredi dedik,al Ergenekti ruınıñ mağınası ergenelikter degen söz.

Demek bwdan şığatın qortındı:

Ertedegi羌Qiyan taypası men Şıñğıshan şıqqan Qiyan taypası bir,牛氏Nüküzben Ergene qoñğa ketken Nüküzder bir taypa.Ergene qoñğa qaşu oqiğası,sol kezdegi qırğın(Ergene qoñğa şığardağı qırğın) men jaña eranıñ 340-jıldarı bolğan tärihi oqiğa “hulardı qıru jarlığı” bir oqiğa,Qiyan men Nüküz añızdağıday ekı adam emes,eki taypa.ergene qoñ bayqal koliniñ soltwstigindegi tau.

10.ergene qoñnan şıqqan rular:

Ergene qoñnan şıqqan Qiyan men Nüküzden tarağan rular yağıni därlekin Mwğwl ruları mınalar:

1. Wrañqay

2. Qoñırat
3. Ornauıt

4. Üysin

5. Qwralas

6. Ikires

7. Eljigin(alşığın,alşın)
8. Swldws
9. Eldürkin
10. Bayauıtı(bayoutı,bayoulı,baywlı)
11. Keñgit

Keyin qalıptasqan rular,nirun ruları mınalar:

1. Qatağan

2. Saljığwt
3. Qartağan

4. Sejueyt

5. Şınas

6. Tayşığwt
7. Noyal
8. Wrwut
9. Mañğıt
10. Dürben(dürmen)
11. Baarın
12. Barlas
13. Adarğin
14. Jajırat
15. Budat
16. Besut
17. Dulat
18. Suan
19. Keñqiyat
20. Sünit
21. Keneges
22. Qaptwrqas
23. Qiyat
24. Jürkin
25. Şänşuıtı(şänişqwlı)

Qazaqta bwlardıñ işinde Üysin,Qoñırat,Baiyauıtı(Baywlı),Alşın,Dulat,Suan,Şänişqwlı Qazaqtı qwrağan iri rular,bwnıñ işinde Baywlı,Dulat ruları 2millionnan,al Qoñırat ,Üysin,Alşın ruları millionnan asadı,al Qiyat,Qwralas,Keneges,Barlas,Dürmen,Mañğıt(mañğıtai),Qatağandar kişi qatardağı rularğa jatadı.

ejelgi mwğwl ruları Qazaq halqınıñ jarımına juığın qwrap otırğanı aqiqat.

Paydalanılğan ädebietter:

(1)Sımaçyannıñ”tärihnama.bes babalıq şejiresi.

(2)Sımaçyannıñ”tärihnama.bes babalıq şejiresi.

(3)Geredot(ejelgi Grekiya). Tarih.

(4)Sımaçyannıñ”tärihnama. Ğwn bayanı.

(5)Hannama.Ğwn bayanı

(6)Hannama.Ğwn bayanı

(7)«Jwñgo jılnamalarındağı Qazaqqa qatıstı derekter» 2- tom 210- bet

(8)Jwñgo jılnamalarındağı Qazaqqa qatıstı derekter» 2- tom 11- bet

(9)Jinnama.uañdau bayanı.

(10)Raşid-ad-din.jamiğ-at-tauarih.1-kitap.253-bet

(11)Äbilğazı bahadür han.Türik şejiresi

(12)Jwñgo tarihınamalarındağı Qazaqqa qatıstı derekter»,3- tom

(13)Mwñğwldıñ qwpiya şejiresi 1-üzik

kerey.kz