اقنيەت وزاتۇلى: توبىر فيلوسوفياسى
(ا. كاميۋدىڭ «جات» پوۆەسى)
البەر كاميۋ – حح عاسىر ادەبيەتى مەن فيلوسوفياسىنداعى ەڭ ەلەۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. كاميۋ شىعارماشىلىعىندا ينديۆيد پەن توبىر اراسىنداعى ايىرماشىلىق ورتالىق ماسەلە رەتىندە قاراستىرىلادى. بۇل تاقىرىپتى جازۋشى ءوزىنىڭ «جات» («پوستورونني») پوۆەسىندە العاش كوتەرەدى. ويلانىپ قاراساڭىز، شىعارما اتاۋىنىڭ ءوزى كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى. اتالعان تۋىندى الگى كۇنگە دەيىن ماڭىزدىلىعىن جوعالتپادى. جاس ۇرپاقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، سىنشىلار نازارىن وزىنە اۋدارتتى. فرانتسيادا قالتا كىتاپ نۇسقاسى ميلليونداپ ساتىلىپ، وزدەرى ءومىر سۇرەتىن قاعيدالارعا كەلىسپەيتىن، قالىپقا سىيمايتىن وقىرماننىڭ كوزايىمىنا اينالعالى دا قاشان؟
ەڭ قىزىعى، سىنشىلاردىڭ بۇل روماننىڭ بولاشاعى ءالى الدا دەپ پىكىر ءبىلدىرۋى، بىلمەككە قىزۋشىلىعىمىزدى ودان ءارى مىعىمداي تۇسەدى.
وقيعا باستى كەيىپكەر مەرسونىڭ اناسى قايتىس بولىپ، جەرلەۋ راسىمىنە كەلۋىمەن باستالادى. بىراق جەرلەۋ كەزىندە دە، مۇردەنى كورگەندە دە ەش قينالمايتىنداي سىڭاي تانىتادى. وقىرمانعا باستاپقىدا مەرسو تاسجۇرەك، مەڭىرەۋدەي كورسەتىلسە دە، وقيعا ورتاسىندا كورشى شالدىڭ جىلاعانىن كورىپ اناسىنىڭ ەسىنە ءتۇسۋى، ءار ادامنىڭ انانى وزىنشە سۇيەتىنىن بىلدىرەدى. بۇعان بايلانىستى اۆتوردىڭ ءوزى دە: «ءبىزدىڭ زاماندا اناسى قايتىس بولعاندا جىلاماۋ، قايعىرماۋ كەشىرىلمەس كۇنا»، – دەيدى.
بايقاساڭىز، ول تۇسىنىك بويىنشا: ءسىز، جاقىنىڭىز ولسە قايعىرىپ جىلاۋىڭىز كەرەك، بولماسا سول ءرولدى تاماشا ورىنداۋىڭىز كەرەك. شىنىمەن، توبىردا ەكىجۇزدىلىك، ايارلىق بار. پوستمودەرنيزم دانىشپانى بودرييارشا ايتساق جوعارىداعى ادام «سيمۋلياتسيا» جاسايدى. بۇل – توبىردىڭ دەرتى. ارينە، شىن قايعىراتىندار بار، بىراق سول قايعىلى رولىنە بەينە ءبىر كاسىبي اكتەرلارداي تەز كىرىپ، تەز شىعاتىندار دا بار. مەنىڭشە، ولار ءۇشىن اناسى جەر قوينىنا تاپسىرا سالا ءولدى.
سۇيدىك، سىيلادىق دەيدى نەمەسە سونداي كەيىپ تانىتادى. جوق ءسۇيۋ قۇل بولۋ ەمەس. شىنايى بولۋ، ءاردايىم ادام ويىندا بولۋمەن ولشەنەدى.
ال ادام ەسىمى، ءىسى، بەينەسى ءوزى ولسە دە، بۇل ومىردە ونى سۇيگەن جۇرەكتەردە ءومىر سۇرەدى. قازاقتا: «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى» دەپ ايتۋى دا وسىدان بولار. ونىڭ كۇللى عۇمىرى جۇرەگىندە ورنەك بولىپ قالعاندىقتان، كەي جاعدايدا ينسان ەسىمى ەسكە ءتۇسىپ، جاڭعىرىپ وتىرادى.
وسى ورايدا، امەريكان ءرومانيسى ناتانيەل گوتورننىڭ «الەمدى جويۋ» [«ۋنيچتوجەنيە ميرا»] نوۆەللاسىنىڭ سيۋجەتى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. بىردە ادامدار وتكەننەن ارىلماقتى ويلايدى. ول ءۇشىن بارلىعى جينالىپ بۇرناعىنى مۇلدە جويماققا تالپىنادى. وت جاعىلىپ، وعان بارلىق – ەستەلىكتەردى، كىتاپتاردى، قارۋلاردى، تۋلاردى، وردەندەردى، جادىگەر مانتالاردى، پاتشا تاقتارىن، كونتستيتۋتسيالاردى، بارلىق اقشالاردى، قاسيەتتى جازبالاردى، ت.ب. زاتتاردى تۇگەلدەي دەرلىك ورتەيدى. وتتان تەك شوق قالادى، بىراق ەشتەڭە ۇمتىلمايدى. نوۆەللا سوڭىندا گوتورن وتقا ەسكىنىڭ ەڭ باستى جادىسى جۇرەكتىڭ تاستالماعانىن ەسكەرتەدى.
ءبىرشاما ۋاقىت وتە مەرسو ساياجايدا اراب تەكتى اداممەن جانجالداسىپ، ءولتىرىپ الادى. سوت بولىپ، كۋاگەرلەر شاقىرىلىپ، قىلمىس راستالادى. فرانتسۋز حالقىنىڭ اتىنان، ەل الدىندا دارعا اسىلاتىن بولىپ قارار قابىلدانادى. ماتىندە ۇكىمشىنىڭ جارلىقتى ورشەلەنە، جوعارى پافوستا ايتۋىنىڭ ءوزى اللەگوريالىق تۇرعىدان جاسىرىلاعان جۇمباقتاي سەزىلەدى.
كاميۋدىڭ: «مەنىڭ كەيىپكەرىم توبىر جاساعان ويىن ەرەجەسىن ساقتاماعاندىقتان، ولىمگە كەسىلدى. ول وتىرىك ايتۋدان سانالى تۇردە باس تارتتى»، – دەۋى دە ويلانتپاي قويمايدى.
ءىس بارىسىندا: مەرسونىڭ كىسى ولتىرگەنىمەن قاتار، ونىڭ مورالدىق وتە تومەن ادام ەكەنىن، ونىڭ ايقىن دالەلى: اناسىنىڭ ولىمىندە ەش قايعىرماعانىن، ءتىپتى تابىتشىمەن بىرگە تەمەكى تارتىپ، كوفە ىشكەنىمەن تۇسىندىرىلەدى. بۇل سوتقا قاتىسۋشىلاردىڭ قىلمىسكەرگە دەگەن اشۋىن ودان ءارى ۇدەتە تۇسەدى. كەيىپكەردىڭ: «مەن سول كەزدە قوعامنىڭ مەنى سونشالىقتى جەك كورەتىنىن ءتۇسىندىم، جىلاعىم كەلدى»، – دەۋىنىڭ ءمانىسى دە وسىندا.
سوت كەزىندەگى جوعارى مورالدى اڭساپ كەلگەن كورەرمەننىڭ مىنەز-قۇلقى، دارعا اسىلاردان بۇرىنعى ادام پسيحولوگياسى، ۇكىمدى كۇتۋشى ادامنىڭ ءحالىن سۋرەتتەۋى دوستوەۆسكي كەيىپكەرلەرىمەن ۇقساستىعى تاڭ قالدىرادى. الەم ادەبيەتىندە ويشىل جازۋشىلاردىڭ كوبىسىنىڭ دوستوەۆسكيدى اسا قۇرمەتتەيتىنى جاسىرىن ەمەس. ءبىر قىزىعى كاميۋ شىعارمالارىنان سيۋجەتتىك تۇرعىدان عانا ەمەس، ىشكى پسيحولوگيالىق اعىستاردىڭ بەينەلەنۋىنەن دوستوەۆسكي شتيرحتارىنىڭ بار ەكەندىگى ايقىن كورىنەدى. وقىپ وتىرىپ بەندجامين فرانكليننىڭ: «كوپ ادامدار جيىرما بەسىندە ولەدى، بىراق جەتپىس بەسىندە عانا جەر قۇشادى»، – دەگەن ويى ەسكە تۇسەدى [«منوگيە ليۋدي ۋميرايۋت ۆ 25 لەت، ا ۆ موگيلۋ پوپادايۋت تولكو ۆ 75»]. شىنىمەن، ءتانى ءتىرى بولسا دا، ومىردە حارەكەتى توقتاعان، وتى سونگەن، عۇمىرداعى ميسسياسىن اياقتاعان، نە ميسسياسى مۇلدە بولماعان ادامدار ارامىزدا جەتەرلىك. ونداي ادامدارعا 30-دا، 70-تە ولسە دە ەش ايىرما جوق. ويتكەنى جيىرما جىل، وتىز جىلدان سوا دا ونىڭ ءولىم الدىنداعى كەشەر ءحالى ءبىر بولادى.
مەرسو ۇكىمدى اباقتىدا ءبىر اي كۇتەدى. ارى قاراي جەكە تۇلعا، ءدىن، مورال، قوعامدىق پىكىر اراسىنداعى تارتىس ادام اقىلىنا سيماستاي استارلى باياندالعانىن كورەمىز. سول ارالىقتا ءدىن ادامى بۇنى ىستەگەن ىسىنە وكىندىرىپ، تاۋبەگە كەلتىرمەككە امال ەتەدى. شىركەۋ قىزمەتكەرى ءتاڭىر الدىنا ونى كۇنادان تازارتپاققا ۇمتىلادى.
جازالى وزىنە كەسىلگەن ءولىم ۇكىمىمەن قىلمىسىنىڭ وتەلەتىنىن، ودان ارى ەشتەڭەگە سۇرالمايتىنىن بىلدىرەدى. بىراق ءدىندار ءوز كەزەگىندە ادام سوتىنان گورى قۇداي سوتىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن، ءوز تاجىربيەسىندە اجالعا بايلانعانداردىڭ ءولىم الدىندا تاس قابىرعالاردان قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن سەزەتىنىن، قاپالانا جىلايتىنىن ەستىرتەدى.
«ءسىز قالايشا راحاتتى، باياندى ەكىنشى ءومىر بار ەكەندىگىنە سەنبەيسىز؟»، – دەگەن سۇراعىنا ايىپتالۋشى: ۋاقىتتىڭ از قالعانىن جانە سول ۋاقىتتى قۇدايعا ارناعىسى كەلمەيتىنىن حابارلايدى.
سوڭعى ەپيزودتاعى شىركەۋ قىزمەتكەرىنىڭ كوپ جاعدايدا ءسىزدىڭ حالىڭىزدەگى ادامدار ءجۇزىن قۇدايعا قاراتادى دەگەن سوزىنە، مەرسونىڭ ول ءوز تاڭداۋلارى، ەركى دەپ جاۋاپ بەرۋى، كەيىپكەردىڭ ەركىن ويلى، توبىرلىق ويلاۋدان ادا تۇلعا ەكەنىن بايقاتادى. ويىمشا، شىعارمانىڭ نەگىزگى جاسىرعان جۇمباعى – ادام ەركىندىگىنە قايشى تۇسىنىكتەردى كورسەتىپ، ەركىن رۋحتىڭ جان ايقايىن ەستىرتۋگە تالپىنۋ. اۆتوردىڭ وي جۇلگەسىن بايقاپ وتىرىپ ءسىز قوعامدىق پىكىردىڭ، ءمورالدىڭ، ءدىننىڭ ەركىن ويلاۋدى تەجەيتىن نەگىزگى فاكتورلار ەكەندىگىنە كوزىڭىزدى جەتكىزەسىز. جانە ءدىن مەن مورال ادام ساناسىن مەشەۋ قىلاتىن جوعارى دوزالى ەسىرتكى ءتارىزدى ەكەنىن تۇسىنەسىز. توبىرعا ارقاشان وزدەرىنەن اۋمايتىن، ارتىق ويلامايتىن قالىپتى ادامدار كەرەك. بۇل ۇلكەن مەحانيزم ءۇشىن ەركىن، شىعارماشىل ادامدارعا استە ورىن جوق. ايتپەگەن جاعدايدا ءسىز ۆان گوگتىڭ، يسانىڭ، گاليلەي مەن ءبىرجاننىڭ جاعدايىن كەشىپ كەتۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى بار. ماسعۇت سياقتى جىندى سۋ ءىشىپ، وزگەلەردەي بولۋىڭىز كەرەك. بۇنى چەحوۆ: «ەگەر سەن «دۇرىس ادام» بولعىڭ كەلسە، توبىرعا بار». – دەيدى [«ەسلي حوچەش بىت نورمالنىم، يدي ۆ ستادو»].
وسى پروبلەما حح عاسىردا كاميۋمەن يىق تىرەسە شىققان امەريكان جازۋشىسى كەن كيزيدىڭ پوستمودەرنيستىك تەكستە جازىلعان «كوكەك ۇياسىنىڭ ۇستىندە» [«ناد كۋكۋشكينىم گنەزدوم»] شىعارماسىندا دا ايرىقشا كورىنىس تابادى. بۇل رومان جاڭا سۋبمادەنيەت تۋدىرۋعا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. جاڭا زامانا بۋىنىن تاربيەلەدى. الەمدىك ءىرى بيتينيكتەر مەنحيپپيلەر قوزعالىسىنىڭ تۋىنداۋىنا ۇلكەن اسەر ەتتى. كەيىن جاستار قوزعالىسىنىڭ قاسيەتتى كىتابىنداي دارەجەگە جەتۋى دە تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك.
رومان وقيعاسى جىندىحانادا ءوربيدى. ەمدەلۋشىلەر جانى ىشكى كومپلەكستەرگە تۇمشالانعان، نورمالدى قوعام تاراپىنان قابىلدانباعان ادامدار. مەكەمەگە تارتىپكە باعىنبايتىن، پاسسيونار تۇلعا ماكميورفي ەسىمدى ەمدەلۋشى كەلەدى. ول كەلە سالا ورناعان قاتاڭ تارتىپكە قارسى سوعىس اشادى. اينالاسىنداعى ادامداردى وياتۋعا تالپىنادى. ءتىپتى جىندىحانادان دوستارىمەن بىرگە بالىققا قاشىپ تا كەتەدى. بۇل ارەكەتتەر ەمدەلۋشىلەردىڭ رۋحىنىڭ كۇشەيۋىنە اسەر ەتەدى. ول كوسەم اتانعان، ءۇندى ءناسىلدى اداممەن بىرگە قاشپاققا جوسپار قۇرىپ تا ۇلگەرەدى. بىراق بۇل جايت مەكەمە باقىلاۋشىسى رەتچەد حانىمعا ۇنامايدى. جاعدايدىڭ شەكتەن شىعىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، تەنتەكتى لوبوتوميالىق تەراپياعا جىبەرىپ اقىل-ەسىنەن ماڭگىلىككە ايىرادى. ەندى ول شىنىمەن ويلاي، سويلەي المايتىن اۋرۋدىڭ وزىنە اينالادى. الايدا ەڭبەك زايا كەتپەدى. وقيعا سوڭىندا جوسپارلاعانداي، كوسەم تۇندە تەرەزەنى سىندىرىپ جىندىحانادان بوي تاسالايدى. ول قاشار الدىندا اۋزىنان كوبىگى شىققان، ەسەرگە اينالعان، ساناسى قولمەن وشىرىلگەن ماكميورفيدى ءتىرى ولىك كەيپىندە قالدىرماي، جاستىقپەن تۇنشىقتىرىپ ءولتىرىپ كەتەدى. ساۋ اقىلمەن ويلاساق : ماكميورفي كوسەم قولىنان ەمەس، اياۋسىز جۇيە قولىمەن ءولتىرىلدى. كوسەم تەك دوستىق پارىزىن وتەدى.
قاريا سومەرسەت موەم جازۋشىلىق تۋرالى: «كەي اۆتورلار شىعارمالارىندا كەيىپكەرلەردى عانا تۋدىرىپ قويماي، سونىمەن قاتار ءتىرى ادامداردى قالىپتاستىرادى»، – دەپ وي تولعايدى. ال، ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە اتالعان ەكى كىتاپ تا موەم كوزدەگەن ۇددەدەن شىقتى دەپ سەنىمدى ايتا الامىز.
قورتىندىلاي كەلە، كاميۋ مۇراسىنىڭ تەرەڭدىگىن، وي ورەسىنىڭ كوكجيەگىن تانۋ وتە ماڭىزدى ءىس دەگىمىز كەلەدى. ويتكەنى كاميۋ جاي عانا جازۋشى ەمەس، سونىمەن قاتار كاسىبي فيلوسوف. ونداي جازۋشىلار باسقالاردان وي وتكىرلىگىمەن ، توسىن شەشىمدەرىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. زەرتتەۋشىلەر كاميۋ ماتىندەرىنىڭ فيلوسوفيالىق سانا اعىسىندا جازىلاتىن، كۇردەلى جۇمباق سياقتى ەكەنىن ەسكەرتەدى. ەندەشە، بۇل شاعىن تالداۋىمىز، سول جۇمباقتى تۇسىنۋگە ۇمتىلعان نيەتىمىزدەن تۋعان وي ەدى.
اقنيەت وزاتۇلى
adebiportal.kz
پىكىر قالدىرۋ