Aqniet Ozatwlı: Tobır filosofiyası
(A. Kamyudiñ «Jat» povesi)
Al'ber KAMYU – HH ğasır ädebieti men filosofiyasındağı eñ eleuli twlğalardıñ biri. Kamyu şığarmaşılığında individ pen tobır arasındağı ayırmaşılıq ortalıq mäsele retinde qarastırıladı. Bwl taqırıptı jazuşı öziniñ «Jat» («Postoronniy») povesinde alğaş köteredi. Oylanıp qarasañız, şığarma atauınıñ özi köp närseden habar beredi. Atalğan tuındı älgi künge deyin mañızdılığın joğaltpadı. Jas wrpaqtıñ ıqılasına bölenip, sınşılar nazarın özine audarttı. Franciyada qalta kitap nwsqası milliondap satılıp, özderi ömir süretin qağidalarğa kelispeytin, qalıpqa sıymaytın oqırmannıñ közayımına aynalğalı da qaşan?
Eñ qızığı, sınşılardıñ bwl romannıñ bolaşağı äli alda dep pikir bildirui, bilmekke qızuşılığımızdı odan äri mığımday tüsedi.
Oqiğa bastı keyipker Mersonıñ anası qaytıs bolıp, jerleu räsimine keluimen bastaladı. Biraq jerleu kezinde de, mürdeni körgende de eş qinalmaytınday sıñay tanıtadı. Oqırmanğa bastapqıda Merso tasjürek, meñireudey körsetilse de, oqiğa ortasında körşi şaldıñ jılağanın körip anasınıñ esine tüsui, är adamnıñ ananı özinşe süyetinin bildiredi. Bwğan baylanıstı avtordıñ özi de: «Bizdiñ zamanda anası qaytıs bolğanda jılamau, qayğırmau keşirilmes künä», – deydi.
Bayqasañız, ol tüsinik boyınşa: siz, jaqınıñız ölse qayğırıp jılauıñız kerek, bolmasa sol rol'di tamaşa orındauıñız kerek. Şınımen, tobırda ekijüzdilik, ayarlıq bar. Postmodernizm danışpanı Bodriyyarşa aytsaq joğarıdağı adam «simuliyaciya» jasaydı. Bwl – tobırdıñ derti. Ärine, şın qayğıratındar bar, biraq sol qayğılı roline beyne bir käsibi akterlarday tez kirip, tez şığatındar da bar. Meniñşe, olar üşin anası jer qoynına tapsıra sala öldi.
Süydik, sıyladıq deydi nemese sonday keyip tanıtadı. Joq süyu qwl bolu emes. Şınayı bolu, ärdayım adam oyında bolumen ölşenedi.
Al adam esimi, isi, beynesi özi ölse de, bwl ömirde onı süygen jürekterde ömir süredi. Qazaqta: «Jaqsınıñ atı ölmeydi» dep aytuı da osıdan bolar. Onıñ külli ğwmırı jüreginde örnek bolıp qalğandıqtan, key jağdayda insan esimi eske tüsip, jañğırıp otıradı.
Osı orayda, amerikan romanisi Nataniel' Gotornnıñ «Älemdi joyu» [«Uniçtojenie mira»] novellasınıñ syujeti eriksiz eske tüsedi. Birde adamdar ötkennen arılmaqtı oylaydı. Ol üşin barlığı jinalıp bwrnağını mülde joymaqqa talpınadı. Ot jağılıp, oğan barlıq – estelikterdi, kitaptardı, qarulardı, tulardı, ordenderdi, jädiger mantalardı, patşa taqtarın, konctituciyalardı, barlıq aqşalardı, qasietti jazbalardı, t.b. zattardı tügeldey derlik örteydi. Ottan tek şoq qaladı, biraq eşteñe wmtılmaydı. Novella soñında Gotorn otqa eskiniñ eñ bastı jadısı jürektiñ tastalmağanın eskertedi.
Birşama uaqıt öte Merso sayajayda arab tekti adammen janjaldasıp, öltirip aladı. Sot bolıp, kuägerler şaqırılıp, qılmıs rastaladı. Francuz halqınıñ atınan, el aldında darğa asılatın bolıp qarar qabıldanadı. Mätinde ükimşiniñ jarlıqtı örşelene, joğarı pafosta aytuınıñ özi allegoriyalıq twrğıdan jasırılağan jwmbaqtay seziledi.
Kamyudiñ: «Meniñ keyipkerim tobır jasağan oyın erejesin saqtamağandıqtan, ölimge kesildi. Ol ötirik aytudan sanalı türde bas tarttı», – deui de oylantpay qoymaydı.
İs barısında: Mersonıñ kisi öltirgenimen qatar, onıñ moral'dıq öte tömen adam ekenin, onıñ ayqın däleli: anasınıñ öliminde eş qayğırmağanın, tipti tabıtşımen birge temeki tartıp, kofe işkenimen tüsindiriledi. Bwl sotqa qatısuşılardıñ qılmıskerge degen aşuın odan äri üdete tüsedi. Keyipkerdiñ: «Men sol kezde qoğamnıñ meni sonşalıqtı jek köretinin tüsindim, jılağım keldi», – deuiniñ mänisi de osında.
Sot kezindegi joğarı moral'dı añsap kelgen körermenniñ minez-qwlqı, darğa asılardan bwrınğı adam psihologiyası, ükimdi kütuşi adamnıñ hälin suretteui Dostoevskiy keyipkerlerimen wqsastığı tañ qaldıradı. Älem ädebietinde oyşıl jazuşılardıñ köbisiniñ Dostoevskiydi asa qwrmetteytini jasırın emes. Bir qızığı Kamyu şığarmalarınan syujettik twrğıdan ğana emes, işki psihologiyalıq ağıstardıñ beynelenuinen Dostoevskiy ştirhtarınıñ bar ekendigi ayqın körinedi. Oqıp otırıp Bendjamin Franklinniñ: «Köp adamdar jiırma besinde öledi, biraq jetpis besinde ğana jer qwşadı», – degen oyı eske tüsedi [«Mnogie lyudi umirayut v 25 let, a v mogilu popadayut tol'ko v 75»]. Şınımen, täni tiri bolsa da, ömirde hareketi toqtağan, otı söngen, ğwmırdağı missiyasın ayaqtağan, ne missiyası mülde bolmağan adamdar aramızda jeterlik. Onday adamdarğa 30-da, 70-te ölse de eş ayırma joq. Öytkeni jiırma jıl, otız jıldan soa da onıñ ölim aldındağı keşer häli bir boladı.
Merso ükimdi abaqtıda bir ay kütedi. Arı qaray jeke twlğa, din, moral', qoğamdıq pikir arasındağı tartıs adam aqılına simastay astarlı bayandalğanın köremiz. Sol aralıqta din adamı bwnı istegen isine ökindirip, täubege keltirmekke amal etedi. Şirkeu qızmetkeri täñir aldına onı künädan tazartpaqqa wmtıladı.
Jazalı özine kesilgen ölim ükimimen qılmısınıñ öteletinin, odan arı eşteñege swralmaytının bildiredi. Biraq dindar öz kezeginde adam sotınan göri qwday sotınıñ mañızdı ekenin, öz täjirbiesinde ajalğa baylanğandardıñ ölim aldında tas qabırğalardan qwdaydıñ qwdıretin sezetinin, qapalana jılaytının estirtedi.
«Siz qalayşa rahattı, bayandı ekinşi ömir bar ekendigine senbeysiz?», – degen swrağına ayıptaluşı: uaqıttıñ az qalğanın jäne sol uaqıttı qwdayğa arnağısı kelmeytinin habarlaydı.
Soñğı epizodtağı şirkeu qızmetkeriniñ köp jağdayda sizdiñ häliñizdegi adamdar jüzin qwdayğa qaratadı degen sözine, Mersonıñ ol öz tañdauları, erki dep jauap berui, keyipkerdiñ erkin oylı, tobırlıq oylaudan ada twlğa ekenin bayqatadı. Oyımşa, şığarmanıñ negizgi jasırğan jwmbağı – adam erkindigine qayşı tüsinikterdi körsetip, erkin ruhtıñ jan ayqayın estirtuge talpınu. Avtordıñ oy jülgesin bayqap otırıp siz qoğamdıq pikirdiñ, moral'diñ, dinniñ erkin oylaudı tejeytin negizgi faktorlar ekendigine köziñizdi jetkizesiz. Jäne din men moral' adam sanasın meşeu qılatın joğarı dozalı esirtki tärizdi ekenin tüsinesiz. Tobırğa ärqaşan özderinen aumaytın, artıq oylamaytın qalıptı adamdar kerek. Bwl ülken mehanizm üşin erkin, şığarmaşıl adamdarğa äste orın joq. Äytpegen jağdayda siz Van Gogtıñ, Isanıñ, Galiley men Birjannıñ jağdayın keşip ketuiñiz äbden mümkin. Qwtıludıñ jalğız jolı bar. Masğwt siyaqtı jındı su işip, özgelerdey boluıñız kerek. Bwnı Çehov: «Eger sen «dwrıs adam» bolğıñ kelse, tobırğa bar». – deydi [«Esli hoçeş' bıt' normal'nım, idi v stado»].
Osı problema HH ğasırda Kamyumen iıq tirese şıqqan amerikan jazuşısı Ken Kizidiñ postmodernistik tekste jazılğan «Kökek wyasınıñ üstinde» [«Nad kukuşkinım gnezdom»] şığarmasında da ayrıqşa körinis tabadı. Bwl roman jaña sub'mädeniet tudıruğa aytarlıqtay ıqpal etti. Jaña zamana buının tärbieledi. Älemdik iri bitinikter menhippiler qozğalısınıñ tuındauına ülken äser etti. Keyin jastar qozğalısınıñ qasietti kitabınday därejege jetui de teginnen-tegin bolmasa kerek.
Roman oqiğası jındıhanada örbidi. Emdeluşiler janı işki kompleksterge twmşalanğan, normal'dı qoğam tarapınan qabıldanbağan adamdar. Mekemege tärtipke bağınbaytın, passionar twlğa Makmerfi esimdi emdeluşi keledi. Ol kele sala ornağan qatañ tärtipke qarsı soğıs aşadı. Aynalasındağı adamdardı oyatuğa talpınadı. Tipti jındıhanadan dostarımen birge balıqqa qaşıp ta ketedi. Bwl äreketter emdeluşilerdiñ ruhınıñ küşeyuine äser etedi. Ol kösem atanğan, ündi näsildi adammen birge qaşpaqqa jospar qwrıp ta ülgeredi. Biraq bwl jayt mekeme baqılauşısı Retçed hanımğa wnamaydı. Jağdaydıñ şekten şığıp bara jatqanın sezip, tentekti lobotomiyalıq terapiyağa jiberip aqıl-esinen mäñgilikke ayıradı. Endi ol şınımen oylay, söyley almaytın aurudıñ özine aynaladı. Alayda eñbek zaya ketpedi. Oqiğa soñında josparlağanday, kösem tünde terezeni sındırıp jındıhanadan boy tasalaydı. Ol qaşar aldında auzınan köbigi şıqqan, eserge aynalğan, sanası qolmen öşirilgen Makmerfidi tiri ölik keypinde qaldırmay, jastıqpen twnşıqtırıp öltirip ketedi. Sau aqılmen oylasaq : Makmerfi kösem qolınan emes, ayausız jüye qolımen öltirildi. Kösem tek dostıq parızın ötedi.
Qariya Somerset Moem jazuşılıq turalı: «Key avtorlar şığarmalarında keyipkerlerdi ğana tudırıp qoymay, sonımen qatar tiri adamdardı qalıptastıradı», – dep oy tolğaydı. Al, biz öz kezegimizde atalğan eki kitap ta Moem közdegen üddeden şıqtı dep senimdi ayta alamız.
Qortındılay kele, Kamyu mwrasınıñ tereñdigin, oy öresiniñ kökjiegin tanu öte mañızdı is degimiz keledi. Öytkeni Kamyu jay ğana jazuşı emes, sonımen qatar käsibi filosof. Onday jazuşılar basqalardan oy ötkirligimen , tosın şeşimderimen erekşelenip twradı. Zertteuşiler Kamyu mätinderiniñ filosofiyalıq sana ağısında jazılatın, kürdeli jwmbaq siyaqtı ekenin eskertedi. Endeşe, bwl şağın taldauımız, sol jwmbaqtı tüsinuge wmtılğan nietimizden tuğan oy edi.
Aqniet Ozatwlı
adebiportal.kz
Pikir qaldıru