|  |  | 

مادەنيەت قازاق ءداستۇرى

قازاق حالقىنىڭ”قارا جورعا ءبيى”تۋرالى 

بولات بوپايۇلى      ەتنوگراف،سىنشى، زەرتتەۋشى Qarajorga

بەلگىلى جۋرناليس عازەرحان ابدىلقانوۆ جاقىندا عانا:
-بولات بوپاي ۇلى قۇرداسىم،سەن ەتنوگراف رەتىندە قازاق حالقىنىڭ حالىق ءبيى قارعا ءجايلى نە ايتىپ بەرەر ەدىڭىز؟..دەپ توتەسىنەن سۇراق جامىراتى.
-يا،”قارا جورعا ءبيى”تۋرالى ەل اۋزىندا الا-قۇلا ايتىلىپ جۇرگەن سوزدەردەن مەنىڭ دە،ەمىس-ەمىس ەتىپ قالىپ جۇرگەن ءجايىم بار.بىراق مەن بي ونەرى ءجايلى بىلەرىم از.دەسەدە “قارا جورعا ءبيى”جايلى ءۇنسىز قالۋ جارامايدى.ۇيتكەنى ءبۇل ءبيدىڭ تاريقى تىم الىستان باستاۋ الادى.قازاق حالقىنىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ باستاۋ كوزىنىڭ ءبىرى جانە ءبىر ەگەيى…
ءجۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ايتاتىنى”قارا جورعا بيى”قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 6 توم،477بەتتىدە.” قارا جورعا”- قازاق حالىق ءبيى.1934 جىلى ءمۇحتار اۋەزوۆتىڭ”ايمان-شودپان” سپەكتاكلىندە قويىلعان دەگەن دايەكتەن ارى اسپايدى.ءبۇل زاتتى شىندىق.وعان قارسى كەلەر كۇش جوق…
ال مەن بىلەتىن، مەن ەستىگەن” قارا جورعا ءبيىنىڭ” تامىرى تىم تەرەڭ،ۋاقىتى تىم ۇزاق،ءمازمۇنى وتە كەڭ،ومىرشەڭدىك قۋاتى تىم كۇشتى.ارىسى ەرتەگىلىك سانادان باستاۋ كوزىن اشادى.قازاقتا ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءپىرى تۋرالى ايتۋلى اڭىز،ارى قاراي ەرتەگى بار…
جا،عازەكە،مەن تۇگەل ايتىپ،تۇگىنەن بۇگىنەدەيىن ءسوز ءۇزارتپاي-اق قوياىن. تەك قارا جورعا ءبيىنىڭ قايدان شىققانى ءجايلى ايتايىن…
ءجۇمىر جەردىڭ توسىندە،ءجۇمىر باستى پەندە دە،ەڭ العاش جىلقى تۇلىگىن باعىندىرعان قازاق “قامبار اتا”دەپ اتالادى.قامبار ەستە جوق ەسكى زاماندا اي دالاداعى جابايى جىلقىنى ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەن ات باپكەرى،ات سىنشىسى،اتىڭ ءتىلىن بىلگەن ات ءپىرىسى،ول ارقاسىنا كۇن مەن جەلدەن باسقا ەشتەمە تيمەگەن دالانىڭ جابايى جىلقىسىنىڭ ىشىنەن،شۋ اساۋ قارا ايعىردى ءۇستاپ نوقتالاپ ءمىنىپ،العاش ات ارقاسىنا قونعان قازاق.تۇڭعىش ادام بالاسىنىڭ ءبىرىنشى ات باپكەرى،جىلقى ءپىرى اتانعان ادام.ول قارا ايعىردى العاش تاقىمعا باسىپ جورعالاتقان،سايىن دالانىڭ شاڭىن جورعامەن بۇرقىراتىپ،سەيىل قۇرىپ،سەرۋەن جاساعان ساياقاتشى.باتىر-بادۋان،شەشەن-كوسەم ازامات.سوندىقتان مىڭ ميلليون جىلدار بويىنا ەل اۋىزىندا اڭىز بەن ەرتەگىگە اينالىپ قالدى. بۇگىن دە ايتىلىپ كەلەدى،بولاشاقتا دا ايتىلا بەرەدى.قامبار قارا ايعىردىڭ ون ەكى جورعاسىن تانىپ، ون ەكى جۇرىسىنە ون ەكى ءتۇرلى ات قويىپ،اتپەن ادامشا سويلەسىپ سىرلا الاتىن قارا ايعىر كىسىنەسە،وقىرانسا،وسقىرسا،جەر تارپىسا،شولعىسا،قۇيرىعىن كوتەرسە، ەزۋىن جىبىرساتسا،قۇلاعىن تىكىرەتسە،قايشىلاسا،كوىزىن ءجۇمسا،الايتسا،ءتىسىن كورسەتسە نە تىستەسە ونىڭ نەنى قالاپ نەنى جاقتىراي تۇرعانىن قاس-قاباعىنان تانىپ،بابىن تاۋىپ مىنەزىن جونگە كەلتىرەتىن.جورعالاعاندا دا ،جورعاسىن ەمىس-ەمىس اۋىستىرىپ جورعالاتىپ راحاتتاناتىن…
يا،ءبۇل اڭىز وتە ۇزاق.توقەتەرىن ايتايىن.ءبىر كۇنى قارا ايعىر جوعالىپ قامبار قاسىنا جولداس-جورالارىن ەرتىپ، قارا ايعىردى ىزدەپ ءۇش اي ساندالىپ تاپپاي،جانىنان دا ارتىق كورەتىن قارا ايعىردىڭ ءجۇرىسىن ابدەن ساعىنعانى سونشالىق،جولداستارىنا قارا ايعىر بىلاي جورعالاۋشى ەدى دەپ،قارا ايعىردىڭ ون ەكى جورعاسىن سالىپ،جەردىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ،بيلەي جونەلەدى.سوندا دوستارى شاپالاق سوعىپ،كوز الدارىنا قارا ايعىردىڭ ون ەكى ءتۇرلى جورعاسىنىڭ اينىماي كەلگەنىن ايتادى.ءبۇل بي-قامباردىڭ”قارا جورعا بيى”دەپ اتايدى.مىنە “قارا جورعا ءبيى” وسىلاي ءجۇرت ىشىنە تاراپ كەتەدى…
قامبار سول بيلەگەنەن توقتاماي ءبىر ءتۇن بيلەپ،تاڭ اڭاعارىپ كەلە جاتقاندا بارىپ بىراق توقتايدى.ابدەن شارشاپ شولدەگەن قامبار سۋساپ اناداي جەردە اعىپ جاتقان سۋدان سۋ ءىشىپ وتىرسا،جوعارى جاقتان ءبىر جىلقىنىڭ ءداۋ تەزەگى اعىپ كەلە جاتادى.قامبار سۋعا اتىلىپ ءتۇسىپ،الاقايلاپ قۋانىپ كەتەدى دە” قارا ايعىر تابىلدى”دەپ جان-جاعىنا قاراپ ايھاي سالادى.سۋمەن اعىپ كەلگەن تەزەك قارا ايعىردىڭ تەزەگى ەكەنىن جازباي تانيدى دا،جولداستارىن ەرتىپ وزەن سۋدى ورلەي جۇگىرەدى،الدەن ۋاقىتتا سۋدان وتكەن قالىڭ جىلقىنىڭ ءىزىنىڭ اراسىنان قارا ايعىردىڭ ءىزىن اينىماي تانيدى.ەندى سۋدان ءوتىپ بولعان سوڭ ءىزىن جوعالىپ كەتەدى.قالاي جۇرەرلەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ تۇرعاندا شۇرقىراعان قالىڭ جىلقى بىرىنەن سوڭ،ءبىرى كىسىنەي باستايدى.سوندا قامبار ورمانداي قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن قارا ايعىردىڭ داۋىسىنان تانىپ،قۋرۋلۋپ شاقىرىپ،ايعىرىن ءۇستاپ ءمىنىپ،جولداس-جورالارىمەن اۋىلىنا امان-ەسەن ورالادى.كيىن قارا ايعىر قارتاىپ ولەدى.قامبار ونى ارۋلاپ ادامشا جەرگە كومەدى.قارا ايعىرىن ساعىنعاندا”قارا جورعا بيىن”بيلەپ زارىعىن باساتىن بولعان.ونىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن جولداستارى دا، قوسىلا بيلەپ كەتەتىن بولعان.توپ جينالعان جەردە”قارا جورعا بيى”ۇنەمى بيلەنەتىن بولعان.كەيىن ۇلكەن حالىق بيىنە اينالىپ كەتكەن…
جىلقى باققان جىلقىشى” قارا جورعا بيىن”بيلەسە، مالىنا قاسقىر شاپپايدى،مالى ءتولدى بولادى،وتباسى امان،كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى بولادى دەپ ىرىمداعان.
ال قامباردىڭ قارا جورعاسىندا مىناداي ون ەكى جورعا بولعان ەكەن:
1.مايپاڭ جورعا،
2.سۋ شيقالماس جورعا،
3.قوي جورعا،
4.اياڭ جورعا،
5.اق جورعا،
6.ەركىن جورعا،
7.شالىس جورعا،
8.تابان جورعا،
9. قۇر جورعا،
10.سىلتىڭ جورعا،
11.بەل جورعا،
12.تىرسەك جورعا،
قازاقتا ءبۇدان باسقا162 ءتۇرلى ات جورعاسىنىڭ اتاۋى بار…
يا،”قارا جورعا ءبيى”تۋرالى وسىنداي اڭىز-ءاپسانا بولماسا،ول وسى ۋاقىتقا دەيىن ومىرشەڭدىك قۋاتىن ساقتاي الماس ەدى.ۇلكەن-ۇلكەن ساحىنالاردان بوي كورسەتپەس ەدى.ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلىلىعىن ساقتاپ ۇلاسپاس ەدى.كيەلى ونەر تورىنەن كورىنبەس ەدى.ءبىر اۋىز ءسوز-”قارا جورعا”-قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى حالىق ءبيى.قامبار اتا ءبيى.تاريقي اسىلىمىزدان ايىرىلىپ قالماۋىمىز كەرەك…
“قارا جورعا ءبيى”-قاسيەتتى بي،قاستەرلەي بىلەيىك،قادىرلەي بىلەيىك،”وزىمىدە باردى كوزگە ءۇرىپ،ارتىلام دەمە وزگەدەن”دەگەن اباي قۇنانباي اتامىزدىڭ زاڭدى ءسوزىن ويىمىزدىڭ زاڭعار بيىگىندە ءۇستاي الساق،اسىلىمىزدىڭ قۇنى جويىلمايدى.دەمەكپىن…                 kerey.kz   

Related Articles

  • …ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز.

    الەۋمەتتىك جەلىدە وسى وتانداسىمىزدى قىزۋ تالقىلاپ جاتىر ەكەن. كوبى سىن ايتىپ جاتىر. ۆيدەو جازبانىڭ تولىق نۇسقاسى جوق، پىكىر-تالاس تۋدىرعان بولىگى عانا تاراپ جاتىر ەكەن. سوعان بايلانىستى ءوز ويىمدى ايتا كەتپەكشىمىن: ءبىرىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ۆيدەوسى، فوتوسى الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسىپ تاراپ جاتىر. ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) جەكە قۇپياسى سانالاتىن فوتوسى، ۆيدەو جازباسى كىمنىڭ رۇقساتىمەن تاراپ جاتىر ەكەن؟ ءوز باسىم وسى پوستتى جازۋ ءۇشىن ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) ۆيدەوداعى بەينەسىن قارا بوياۋمەن ءوشىرىپ تاستاۋدى ءجون كوردىم. جانە رۇقساتىنسىز فوتو بەينەسىن جەكە پاراقشاما سالعانىم ءۇشىن ودان كەشىرىم سۇرايمىن. ءدىني ۇستانىمى، ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز. ەكىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىنا بايلانىستى ايتقان سوزدەرى قوعامدا قاتتى پىكىر تۋدىرعان ەكەن. ءتىپتى ونى “ۇلت دۇشپانى”

  • ءتاڭىرى قالاۋى تۇسكەن جان

    ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى»  مۇحتار ماعاۋين ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم. ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىس­تىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداس­تىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى. زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى. كوزى ءتىرى

  • ادامداردىڭ ءسىزدى ەزىپ تاستاۋىنا جول بەرمەڭىز

    شەبەر ءبىر سۋرەتشىنىڭ وقۋشىسى ءوز وقۋىن ءتامامداپتى. وقۋىن تامامداعان وقۋشىسىنا ۇستازى بىلاي دەپتى: “ەڭ سوڭعى سالعان سۋرەتىڭدى قالانىڭ ەڭ كوپ ادامدار جينالاتىن الاڭىنا قويىپ قوي. سۋرەتتىڭ قاسىنا دا ءبىر قىزىل ءتۇستى قالام قوي. ادامدارعا سۋرەتتىڭ ۇناماعان جەرىن سىزىپ قويۋىن ءوتىنىپ ءبىر حات قالدىر”، دەپتى ۇستازى. وقۋشى ۇستازىنىڭ ايتقانىنداي جاساپ بولىپ، بىرنەشە كۇننەن كەيىن سۋرەتتى كورۋ ءۇشىن الاڭعا بارادى. ادامدار سۋرەتتى قىپ قىزىل سىزىپ تاستاعانىن كورەدى دە ادامدارعا رەنجىپ ۇستازىنىڭ جانىنا جىلاپ بارادى. ۇستازى وعان رەنجىمەي سۋرەت سالۋدى جالعاستىرۋىنا كەڭەس بەرەدى. وقۋشى تاعى دا سۋرەت سالىپتى. ۇستازى تاعىدا ادامدار كوپ جۇرەتىن الاڭعا اپارىپ قويۋىن ايتادى. بىراق بۇل رەتتە سۋرەتتىڭ جانىنا ءبىر قۇتى تولعان ءتۇرلى ءتۇستى قالام قويۋىن جانە ۇناماعان جەرلەرىن وزدەرى

  • قۇنانبايدىڭ ساپارعا اتتانار الدىندا ۇلجانعا ايتقانى:

    بايبىشە، ءۇي سەرىگىم عانا ەمەس، ءومىر سەرىگىم ەدىڭ. ۇزاق كەشكەن تىرلىكتە قاي بەلدىڭ استىندا جۇرسەم دە، ارتىمدا وتىرعان ءبىر بەل ءوزىڭ ەدىڭ. وزىمە تاعدىر باق بەرگەن جانمىن دەۋشى ەم. ايتىسپاساق تا، جەر تانىتىپ وتىراتىن قاباق پەن جۇرەك بار ەدى، سوعان سەنۋشى ەم دە، كەيدە شالكەس، كەيدە قيا دا باسىپ كەتە بەرۋشى ەم. باعىما ماسايىپ ەركەلەگەنىم بولسا كەرەك. ەندى قاي ءدوڭنىڭ باسىندا قالارمىز، كىم بىلەدى. سەنىڭ ايتار كىناڭ بولسا دا، مەنىڭ ساعان ارتار ءبىر تۇيىردەي نازىم جوق. ادال جۇرەك، اق بەيىلىڭ ءۇشىن بالالارىڭنىڭ باعى اشىلسىن. مەن ايتاردى ءوزىڭ ايتىپسىڭ. مەنىڭ ارمانىمدى ءوز ارمانىڭ ەتىپسىڭ. – دەدى بۇل – جۇرەر الدىنداعى قۇنانبايدىڭ ۇل­جانعا ايتقان ءسوزى. قالىڭ تۋىس، ءۇيىرلى اعايىن، شوعىرلى بالا-شاعا، دوس-جاران،

  • قاپسامەتۇلى ومەر مىرزا

    قاپسامەتۇلى ومەر مىرزا: 1998 جىلدارى نيگدە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپاپتار كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. ول وسى جەردەن مىندەتىن توقتاتىپ، قازاقستانعا ورالىپ الماتىدا 10 جىل تۇرىپ، 3 جىلداي بۇرىن ىستامبۇلعا كەلگەندە دۇنيەدەن وزدى. جاستاس بولماساق تا قۇرداس بولىپ كەتكەمىز. ءارى تۋىسىم بولادى. سۋرەتتەگى ۇستاپ وتىرعان دومبىرا ماعان قازاقستاننان سىيلىققا تارتىلعان ەدى. وسى دومبىرا ءىلۋلى تۇرعان جەردەن جەرگە ءتۇسىپ شاعىلىپ قالعان دا ومەر مىرزاعا وسىنى جوندەپ بەرۋىن ءوتىندىم. ول ماعان اسىقپاساڭ ايتەۋىر وزىڭە قايتىپ تاپسىرىپ بەرەم دەگەن ەدى. سونىمەن نيگدەدەگى شەبەرحاناسىنا اپارىپ قويدى دا 7 جىلدان كەيىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ اكەپ بەردى. سوندا مەن ومەرمەن ازىلدەسىپ نە دەگەن احىرىن ادامسىڭ دەگەنىمدە ول، “الدىمەن ءبىر شەرتىپ كورشى، مەن سەنىڭ شاعىپ العان دومبىراڭنىڭ بولشەكتەرىن كۇنگە كۇيگىزىپ،

1 پىكىر

  1. “قاراجورعا ” ءبيىنىڭ شىعۋ تاريحىنا بايلانىستى حالىق ورتاسىندا كوپتەگەن اڭىز-ءاپسانالار بار.وتكەن جىلى مونعوليانىڭ باتىسىنداعى قانداستارىمىزدىڭ ورتاسىندا العاش جۇمىستاعان،اقىت ءۇلىمجىۇلى قارىمساقوۆتىڭ شەگىرتايعا ورناتقان مەكتەپ-مەدرەسەسىنىڭ-تاريحىن ءبىلۋ ءۇشىن بارعان ساپارىمدا، سونداي اڭىزداردىڭ ءبىرىن جازىپ اكەلىپ،مۋزىكا-بي ونەرىنىڭ مايتالماندارىنا تالداتىپ كورىپ ەدىم،ءبيدىڭ ىرعاعى،شىعۋ تاريحىنا تىم ساباقتاس ەكەنىن ايتىپ بەردى.قارا جورعا ءبيى ۇزەڭگى ۇستىندە تۋعان.قازاق جاساقتارى جاۋدى جەرىنە جەتكىزىپ قۋىپ تاستاپ،قايتىپ،كەلە جاتىپ،ءسال بوگەلىپ،ۇزەڭگى ۇستىندە تۇرىپ،بوي جازعان(رەپلەكتسيا).وسى قيمىل ءبيدىڭ تۋىنا سەبەپكەر بولعان.ساردارى،ەكىنشى قايتالاعاندا،قامشىمەن توقىم قالبىرىن ۇرىپ،دىبىس بەرىپ،جاساقتاردىڭ جالپىلاي،ورتاق اۋەنمەنبىردەي قيمىلداۋىنا سەبەپكەر بولعان.وسى نەگىزدە قارا جورعا ءبيىنىڭ كۇيى ومىرگە كەلگەن.مەن،بۇعان ءشۇباسىز سەنىپ وتىرمىن.تولىق ءماتىن مەن تالداۋدى جەكە جىبەرەرمىن.

POST YOUR COMMENTS TO قوبداباي قابدىرازاقۇلى (Cancel)

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: