تۇگەلدەي دەرلىك، تاريحشى-زەرتەۋشىلەر، ءوز ەڭبەكتەرىندە قىرعىز تاريحشىسى بەلەك سولتونوەۆتىڭ (1878-1938) ەڭبەكتەرىن پايدالانىپ، سىلتەمەلەر جاسايدى. وسى بەلگىگىلى تۇلعانىڭ، كەنەسارى حان تۋرالى جازبالارىنا توقتالا كەتسەك. بەلەك سولتونوەۆ – قىرعىزدىڭ اتاقتى تاريحشى، ادەبيەتشىسى. قىرعىز تاريحىنا ارناپ جازعان بەلگىلى ەڭبەگىن اراب ارىپىمەن 1895 جىلدان باستاپ، 1934 جىلى (40 جىلداي ۋاقىت) اياقتاعان ەكەن. ءوزى، 1938 جىلى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، اتىلىپ كەتكەن، 1955-جىلى اقتالعان.

ب.سولتونوەۆ

ەڭبەگى باسىندا «قىرعىز-قازاق تاريحى» دەپ اتالىنىپ، كەيىننەن، «قىزىل كىرگىز تارىحى» بولىپ وزگەرتىلگەن. وسىدان-اق، بۇل اتاقتى عالىم ادامنىڭ ەڭبەگى تۋرا سول كۇيىندە جەتتى مە; تۇپنۇسقاسى بار ما; كەيبىر جەرلەرىندە قوسپالار، قىسقارتۋلار بار ەكەندىگى نەلىكتەن انىق كورىنەتىندەي; ەڭبەك اراب گرافيكاسىنان تۋرا سول كۇيىندە وسى ارىپتەرگە كوشىرىلدى مە نەمەسە بۇرمالاندى ما (سەبەبى، ءبىراز گرامماتيكالىق قاتەلەر بار ەكەن) جانە ت.ب. سۇراقتار تۋىندايدى. باياندالعان وقيعالاردىڭ كەي تۇستارىندا، كەڭەس وكىمەتى ساياساتىنىڭ قىسىمىن جانە ءوز رۋلاستارىنا «بۇيرەگى بۇرىڭقىراپ» جازىلعاندىعىن دا (ادام سەنبەس، بالالاردى باۋىزداۋ، ەكىقابات ايەلدەردىڭ ءىشىن جارۋ), كەيبىر قاراما-قايشىلىقتاردى دا اڭعارۋعا بولادى. ءبىراز زەرتەۋشىلەردىڭ وسى ەڭبەككە جاساعان كەي سىلتەمەلەرىن ءوز باسىم، وسى جەردەن كەزدەستىرە المادىم، ياعني، شىعارمانىڭ بىرنەشە نۇسقالارى دا بار ما، ولاي بولسا مىندەتتى تۇردە «جۇلمالانعانى» عوي دەگەن ويعا قالدىم.

ەڭبەكتى وقي وتىرساڭىز، تاريحي قۇجاتتار ۇشىراسپايدى، ەل اۋزىنان جيناعان سوزدەر ەكەنى (اناۋ بىلاي دەگەن، مىناۋ بىلاي دەگەن; «چەريكچيلەر 100 كيشي، بير كاباردا 180 كيشي» سياقتى…) ايقىن بايقالادى. سوندىقتان، بۇل اتاقتى ەڭبەكتى تاريحي ەمەس، ادەبي، اۋىز ادەبيەتى (فولكلور) تۇرىنە جاتقىزىپ، سىلتەمەلەر جاساعاندا وسىنى ەسكەرگەن دۇرىس بولار دەگەن ويدامىز. بۇل جەردە باسا ەسكەرەتىن تاعى ءبىر جايت، ول ەڭبەكتىڭ كەنە حان وقيعالارىنان كەيىن 50 جىلدان كەيىن جازىلعاندىعى (اۋىز ادەبيەتى ءۇشىن ۇلكەن ۋاقىت)!

وسى، 2 تومدىق ەڭبەكتە كەنەسارى حانعا قاتىستى: ابىلاي حان ۋلى كەنە حاندىن كىرگىز مەنەن سوگۋشۋ (جىلكى جىلى) 1846-جىلىندا; سولتو بولوكبايلاردىن كازاك شوورۋك بااتىردى ولتۇرگونۇ; 1847-جىلىندا كەنە حاندىن كىرگىزگا ەكينچي چابۋلۋ (كوي جىلى) اتتى تاراۋلارى بار.

تاراۋلاردا كوپتەگەن قازاق-قىرعىز كىسىلەرىنىڭ اتتارى، جەر اتاۋلارى، وقيعالار باياندالادى. وقيعا جەلىسى ابىلاي حاننىڭ جانە قاسىم سۇلتاننىڭ قىرعىز جەرىنە كەلگەندىگى، كورسەتكەن قىسىمدارىنان ءبىراز مالىمەتتەر بەرىلىپ كەلىپ، كەنەسارى حان تۇسىنا ويىسادى. «كازاكتا ورۋسكا باگىنا باشتاگاندا كۇن باتىش سيبيردە ءتورولوردون باشكا كارا كازاكتان باگىنگاندارى..» دەي كەلە، قازاقتىڭ كەيبىرى ورىسقا، كەيبىرى كەنە حانعا قاراعان، قولداعان ادامدارى، رۋلارى اتالادى.

كەنە حاننىڭ 1846 جىلى قىرعىز ماناپتارىنا «بىرلەسەيىك، ەل بولايىق…» دەگەنىنە، ولاردىڭ اقىلداسىپ، «نە دا بولسو كازاك مەنەن بيردە ەل، بيردە جوو بولو كەلسەك دا ازاپ-اسىلىبىز ارالاش جۋرت ەلەك، كانداي بولسو دا ەل بولۋپ تۋرالى، دەپ، چاار اتكا جولبورستۋن تەريسين جااپ، تارتۋ كىلا تىناالى مەنەن بايتەرەك، ۇكۇ بي ۋلۋن جيبەرىپ», كەيىنىرەك بۇل كەلىسىمنىڭ «بولوكباي كىرگىزدارى بارىپ، كەنەنحاندىن…» بىراز جىلقىسىن ۇرلاپ الىپ، ىزدەۋشىلەرگە مازاق ءسوز ايتقانى باياندالادى. وسىدان كەيىن اۆتور، «كىرگىز مەنەن ۋرۋشۋگا شىلتوو تاپپاي تۋرگان كەنەنحان…» شابۋىلداردى باستادى دەيدى. ءبىرتالاي ۇرىستار (كوبىنە سەنىمسىزدەۋ) باياندالادى.

بۇدان كەيىن ەكى جاق تا كەلىسىمگە تىرىسقان، تۇتقىندار بوساتىلعان، «جاراشتىرابىز دەپ چاپىراشتى شوورۋك بااتىر اراكەت كىلگاندا سولتودون بولوكباي، جامانكارا بااتىر مەنەن بولوتتۋ باش كىلىپ، 15 كيشيني جيبەرگەن» دەلىنەدى. وسى جەردە مۇلدە تۇسىنىكسىز ايتىلعان جاعداي، ەلشى جامانقارانىڭ  وقيعاسى بىلاي: «بۋلاردى كەنەنسارى ولتۇرۇۇگو ووپ كالگاندا، كازاكتان ەكەي، سارىباي بۋل كىرگىزداردى مەن كۇتۇپ تۋرايىن دەپ بارگاندا كەنەنسارى: مەن ءوزۇم كۇتومۇن دەپ سارىبايدى ىناندىرىپ كايتا جيبەرگەن. سارىباي كەتكەن ءتۇنۇ جامانكارانى چوك ءتۇشۇرۇپ ولتۋرگۋزۋپ كويۋپ، بير بويروگۇن سۋرۋپ الگاندا جامانكارا بىلك ەتكەن ەمەس. ەكينچي بويروگۇن سۋرۋپ الگاندا چالكاسىنان كەتيپ، اگاڭ كوشو تۋرسۋن دەگەندي داگى ءولتۇرۇپ، كالگان جولدوشتورۋن كويو بەرگەن. ولۇكتورۇن جۋرتكا تاشتاپ، ءوزۇ كوچۇپ كەتكەن» ايتىلادى. ولاردى نە ءۇشىن ولتىرگەنى ايتىلمايدى جانە ەڭ كۇمان تۋعىزاتىنى بۇدان كەيىن بارعان ەلشى «تىناي كىرگىزى كالىگۋل» جاقسى قارسى الىنعان (كىزىل-الا باچايى كۇرمو كيگەن، كييمدەري تازا ۋزۋن بويلۋ يچكە شىپتاي بولگون اك چەكير سىياكتۋ ساكال-مۋرۋتۋ چىگا ەلەك جاش جيگيت «بيزديكينە كونوك بولۋڭۋز» دەپ الىپ كەتكەن. بۋل جيگيت باياگى، ايتىلۋ نورۋزباي ءتورو ەكەن»). مىنە، وسىدان-اق بۇل وقيعانىڭ شالا ەكەندىگى بىلىنەدى.

كەنەسارى اتاقتى اقسۇيەك، جەكە باسى ەرجۇرەك باتىر، اتا-سالتتى بۇلجىتپاي ورىنداعان ادام ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ولاي بولسا جامانقاراعا قاتىستى ايتىلعاندار ويعا سىيعىسىز! ايتىلۋ بويىنشا، حاننىڭ ءوزى ولتىرگەن دەگەن مۇلدە شىندىققا جاناسپايدى! ول حان! جەندەت ەمەس! ونداي جازالاۋ، ۇكىم ورىنداۋشىلاردىڭ ارنايى ادامدارى بولعانىن دا ء(ى.ەسەنبەرليندە حاننىڭ يشاراسىنان ۇعاتىن، ءوزى مىلقاۋ، دۇلەي كۇش يەسى «قارا ۇلەك» اتالادى) بىلەمىز. حاننىڭ جەكە باسىنىڭ كوزسىز ەر ەكەنىن اۆتور دا بىرنەشە ەپيزودتاردا ءوزى كەلتىرگەن. مىسالى: «ورمونبەك… ءولۇپ جاتكان اگاسى سۋبانبەكتي كورۇپ، كازاكتىن سوڭۋنا تۇشكون… كەنەنحانگا جەتيپ، «كارا بولسوڭ ءجۇرو بەر، كان بولسوڭ توكتو» دەپ، چاكىرگاندا كايرىلىپ كورۇپ، كەنەنحان كىلىچىن سۋرۋپ الا بۋرۋلۋپ كاراپ تۋرگان، ورمونبەك كىلىچ مەنەن شيلتەپ جيبەرگەندە كەنەنحانگا تيبەستەن، تەرديگين تاارىپ كەتكەن. كەنەنحاندىن شيلتەگەن كىلىچى ورمونبەكتين چەكەسينە تييپ، ەسي ووپ بارا جاتكاندا اتتىن جالىنا ءسۇيونو، كايتا «چۋ» دەپ كاچكان…»، دەيدى. بەلەك جارىقتىق، ءوز-سوزىنە ءوزى قارسى شىعا قويماس ەدى… دەگەن ويدامىز.

اقىرى، ەكى جاق: «باشكا كارىيالار جانا كالىگۋل ءوز ءسوزۇندو بۋل ساپاردا بەرگەن ۋباداسى انىگى مىنداي بولگون: كازاك، كىرگىزدىن جووسۋ بولسو بيرگەلەشيپ جوولايلى، ءوزۇبۇز ەل بولۋپ تۋرالى، چوڭ كەڭەشيبيزدي كەنەنحانگا سالىپ انىن ايتكانىنان چىكپايلى»,- دەگەن كەلىسىمگە كەلگەن. وسى تۇستا (ەڭبەكتە ايتىلماعان) حان كەنە دە ءوز تاراپىنان «وتكەنگە سالاۋات جاريالاپ» تۇتقىنداردى بوساتقانى بەلگىلى.

الايدا كوپ ۇزاماي كەلىسىم-شارت بۇزىلىپ، سولتو بولەكبايلار «70-80 تاندالمالۋ ازاماتتار اتتانىپ چىگىپ» جىلقىسىن بارىمتالاپ، ارتىنان قۋعان ساۋرىق باتىردى «ساماك مەنەن كۇرپۇك ۇزوڭگۇ تييشتيرە كاچىرىشىپ بيري اتتان ىرگىتا سايگاندا، بيري ءجوو كاچىپ بارا جاتكان شوورۋكتۋ دالىدان سايگان…» ولتىرەدى.

سودان، «1847-جىلىندا كەنە حاندىن كىرگىزگا ەكينچي چابۋلۋ» باستالعان. قوقاننىڭ مەركە قامالى الىنعاندىعىن ەستىگەن قىرعىزدار، «پيشپەكتەگي وزۇبەكتين بەگي اليشەرگە كەليپ، كەنەنسارىنىن كابارىن ايتىپ: «سيز ۋرۋشاسىزبى، جاكي جاراشىپ تۋراسىزبى»،- دەگەندە بەك: «مەركەنين بەگي ارامزادا كوركوك جانا باچا ەلە. حان ازيرەتيبيزدين تۋزۋ ۋرسۋن، مەنين ەكي زامبيرەگيم بار. ازيرەتي حانىبىزدىن تۋزۋن كانتيپ اكتابايىن، ۋرۋشامىن»،-دەگەن. ءوزى، پىشپەككە (قازىرگى بيشكەك) كەنە حان كەلسە، اينالاداعى قىرعىزدارعا حابارلايتىنىن ايتقان. جان-جاققا جاۋشىلار جىبەرىلىپ سولتو، شەرىكشى، تىناي، سارىباعىش جانە باسقالار تۇگەل قامدانىپ، سوعىسقا دايىندالعان.

مىنە، وسىدان، اۆتور انىقتاپ ايتپاعانمەن، قىرعىزداردى (وزدەرىنە باعىنىشتى ەل سەبەپتى) قوقاندىقتار تولىق قولداپ، باسقارىپ، ۇيلەستىرىپ وتىرعانىن جانە اسكەري ءىشتىرتىن (تىل) كومەك بەرگەنىن كورەمىز.

ارى قاراي اۆتور: «كەنەنحان كازاكتان 8-9 مين كول جىيناپ، كىز-كەلينگە تۋماك كيگيزيپ، كوگوون جەلەسين بايلانتا ءجۇرۇپ، پيشپەكتەن ءوتۇپ كىرگىزگا چابۋل كىلگان. كول باشچىلارى: چىمىردان – بايزاك داتكا، بوتبايدان – سۋپاتاي، تۇلوبەردي، كاراكويلۋدان – كۋدايبەرگەن، اككويلۋدان – بايەت، ارگىندان – چۋبۋرتبالى، اگىباي، تاماندان – بوگوگۋسچۋل بااتىر مەنەن بارمەن داتكا بولگون» دەيدى. ءبىرتالاي سوعىس ەپيزودتارى باياندالادى.

ءبىر تۇسىنىكسىز جەر، ەرجان تورە تۋرالى جازبالاردىڭ مۇلدە انىق ەمەستىگى (بۇل تۋرالى قازاق دەرەكتەرى تىپتەن باسقاشا): «بولوكبايدىن بوز بالدارى بەتتەشيپ سوگۋشۋپ جۇرگوندو كارا كىزىل ات مينيپ جۇرگون ەرجان ءتورونۇ جووسەيت، بير كاباردا جەتيكاشكادان انداش بەت الدىنان نايزا مەنەن سايىپ تۇشۇرگون. نورۋزباي بۋرا تارتىپ، كىرگىزدى كاچىرىپ كيريپ كەليپ نايزا سالا الباستان «ەرجان ءتورو دەگەن وسۋ، كىرگىزدار جاكسىلاپ باگىڭدار» دەپ، كايتا كەتكەن. ەرجان ءتورو ەكەنين كىرگىزدار بيلگەن سوڭ كەسكيلەپ ولتۇرگون. بير كاباردا جامانكارانىن اگايىندارى باگىپ تۋرۋپ، كيين ولتۇرگون. جانا بير كاباردا جامانكارانىن ساماك دەگەن تۋگانى ەرجان ەكەنين بيلەر زامات بىچاك مەنەن جارا تارتىپ جيبەريپ، كانىنان ءۇچ ۋرتاپ الىپ، جامانكارانىن كۇيۇتۇ ەمي كەتتي،- دەپ اتىنا مينيپ كازاكتى كاپتاگان جولدوشتورۋنا كوشۋلگان». مىنە، وزدەرىڭىز دە كورىپ وتىرعانداي، قاي حابارعا سەنەرىمىزدى بىلمەدىك. احمەت سۇلتاننىڭ (كەنەسارىۇلى) جازباسىندا «ەرجان تورە، ناۋرىزباي ەكەۋى تاۋدا قىرعىزداردى قۋىپ بارا جاتىپ، ەرجاننىڭ اتى بولدىرادى، «كوكە» دەگەنىن ەستىگەن ناۋرىزباي بۇرىلىپ كەلىپ، قورشاعان قىرعىزداردى قۋىپ تاستاپ، ەرجاندى قۇتقارىپ الادى. كەيىن، قولعا ءتۇسىپ، ولتىرىلگەن» دەلىنگەن. جازبادا «كۋدايمەندە ءتورو چىنگىشتىن كولۋنا ءتۇشۇپ، انى اليمبەك مەنەن بولوت ولتۇرگون»دەلىنگەن.

جازبادا ناۋرىزبايدىڭ جەكە ەرلىكتەرى دە سۋرەتتەلگەن: «نورۋزباي ءۇچ كۇن كاتارى مەنەن جەكەگە چىگىپ كەليپ، ءۇچ كىرگىزدى سايىپ كەتكەن. مۋنۋن بيري ءولۇپ، ەكوو امان كالگان…

نورۋزباي مينگەن كەرتايلاك،

تەكەليكتەن سەڭيردەن،

چىگا كەلدي كول جايناپ.

كورككونۋنان كوپ كىرگىز

ويبايلاگان كۋدايلاپ.

ءوتۇپ چىككان ءوتۇنۇپ،

ورتو جول مەنەن ءتوتولوپ،

ءوڭ جۇيرۇگۇن جەتەلەپ…» جانە ت.ب. جازبالار بار.

اۆتور قازاقتاردىڭ جەڭىلۋىنە باستى جاعدايدىڭ ءبىرى رەتىندە «مىندان سوڭ كىرگىزدار جالپى اتكا مينيپ، ءچۇيدۇن سۋسۋن بوگوپ، تاش سالىپ جيبەريپ، سۋنۋ كىزىل-سۋ، شامشىنىن ويۋن كوزدوپ بۋرۋپ جيبەرگەندە كازاكتار سۋگا جەتپەي كالگان» دەگەندى كەلتىرەدى. جان-جاقتان كومەككە قىرعىزدار كەلە بەرگەن، ورمان ماناپ تا جەتكەن، كەرنەيلەتىپ. سوڭعى شايقاستا كۇشى باسىم جاۋ، «بولوكباي، اتاكە، ابايىلداگان!» ۋراان چىگىپ، مىلتىكتار اتىلىپ، كۇن ابدان باتىپ، ەل ورۋنگا ولتۋرا كازاك كاچتى، جوو كاچتى دەپ كاپتاگان كىرگىزدىن ءدۇبۇرتۇنون، اتكان وكتۋن ءۇنۇنون ويدو-توودوگۋ كىيكىرىكتان جەر-سۋ دۇڭگۇروپ كەتكەن» دەپ جازعانداي، جەڭىسكە جەتەدى.

قازاق ىشىندەگى ساتقىندىقتاردىڭ، كەيبىر ۇرەيلەنۋدىڭ دە سەبەپتەرى كوپ ەكەنىن مىنادان، ياعني: «كازاكتان اك كوينوك كييپ امان كالگانى چىمىر بايزاكتىن ەلي بولگون. ول … استىرتان ورمونگو كيشي جيبەرگەندە: «ەلينە تەكشي اك كوينوك كيگيزسين، مەن كىرگىزگا اك كوينوك كيگيزەم»،- دەگەنىنەن بايقايمىز. ءبىر «قىزىعى» اۆتور بۇل جەردە رۇستەم تورە مەن سىپاتايدىڭ ۇرىس الاڭىنان ەلىن باستاپ، قاشىپ كەتكەنىن ايتپايدى (الدە ءبىر سەبەپتەر بولدى ما ەكەن؟). ولارعا قوسىمشا، بايزاق داتقانىڭ دا «ىشتەن شىققان جاۋ» بولعانى، ناقتى جازىلىپتى. كەيىننەن وسىندايلاردى قىرعىزدار قالاي بوساتقانى تۋرالى، جازبادا دەرەكتەر بار: «كۋدايبەرگەندين سارىگەر اتى بەرمەت باستىرگان يچي-تىشى كۋندۋز بوركۇ، التىن كەمەري جانا كۋندۋز بولگون. جانتاي كۋدالاشىپ، 100 ءتوو، 1000 كوي كالىڭدىككا ۋبادالاشىپ ۋزاتىپ جيبەرگەن. چىمىر بايزاكتى ات باشتاگان بير توگۋز مەنەن ورمون ۋزاتكان…» ال اعىباي تۋرالى: «چۋبۋرتبالى اگىباي ءوز كازاكتارىن بير ءبولۇپ، كىرگىزدىن كۋگۋنتۋگۋ وتكونچو جاردىن تۇبۇندوگۇ مۋيۋشكا جاشىرىپ، كىرگىز تەكشي وتكون سوڭ توكموكتۋن ارال جولۋنا سالىپ امان-ەسەن كۋتۋلۋپ كەتكەن» دەلىنگەن.

ەندى، اۆتور قانشا «جۇمسارتقانمەن»، انىق كورىنەتىن ناعىز تراگەديالى تۇسقا دا جەتتىك. وسىدان ارى قاراي، جازباداعى قيسىنسىزدىقتار، قاراما-قايشىلىقتار كوبەيە تۇسەدى. حان مەن ناۋرىزباي سۇلتاننىڭ قولعا تۇسكەندەرى (سان ءتۇرلى) بىلاي باياندالادى: «تىناي كىرگىزىنان دايىربەك، كالچا دەگەندەر تاڭ اتاردا نورۋزبايدى كارماگان. جانا تىناي كىرگىزىنان كارمىشتىن بالدارى تەكەليكتين تووسۋندا كەنە حاندى شاشكەدە كارماگان»;جانە «بير كاباردا كەنەن حان نورۋزبايدى كارماگان چەچەي اتامبەكتين وپۋ، توپۋ، دەگەن بالدارى كارماگان. اك كويلۋ بايەتتين 19 جاشتاگى كۋدايبەرگەن بالاسىن تىناي كىرگىزى ابىلا ۋرۋگۋنان االى كارماگان»… كورىپ وتىرعانىمىزداي انىقتىق جوق.

ەندى «كەنەنسارى، نورۋزباي ەكي باشكا ايىلدا بولۋپ 7-8 كۇن باگىپ تۋرگان» دەلىنەدى. الايدا، بۇل تۋرالى مۇلدە باسقاشا دەرەكتەردىڭ بار ەكەندىگىن، قازىر كوپشىلىك بىلەدى. مىسال رەتىندە، ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ا. دوبروسمىسلوۆ بىلاي جازعانىن كەلتىرەلىك: «ونى ولتىرمەس بۇرىن، قىرعىزدار اسا ەرەكشە باتىلدىعى مەن قايسارلىعى اسىپ تۋعان كەنەسارى قاسىمۇلىنان وزدەرىنە ۇرپاق الۋ ءۇشىن، قىرىق ءتۇن بويى قوينىنا قالاۋلى قىزدارىن سالۋمەن بولدى».بىراق ۇلتتىق قاھارمان، ءارى بيلەۋشى بۇل جولى دا باس يمەدى. ال، ناۋرىزبايدىڭ قولعا تۇسكەنى تۋرالى جازبادا، «ۇستالىندى» دەگەنمەن، كوپتەگەن ەستەلىك-دەرەكتەر، ونىڭ ءوزى بارعانىن راستايدى.

حان ءومىرىنىڭ سوڭعى ءساتىن اۆتور بىلايشا باياندايدى: «كىرگىزدار كەنە حاندى ولتۇرۇۇگو ماكۋلداشىپ كيشي جيبەريپ، مۋرۋنكۋ جىلى ەلچي جيبەرگەن كيشي بار ما دەگەندە كەنە حان «بولسو بوولور» دەگەن. كىرگىزدىن ولتۇرموك بولگونۋن كەنە حان بيلگەن سوڭ: «مەن داارات الىپ، ناماز وكۋپ الايىن، انان سوڭ يشاارا كىلايىن، وشوندو جانىمدى كىيناباي كىلىچ مەنەن بير چااپ ولتۇرگۇلو»،- دەگەن. ەرتەڭ مەنەن ناماز باگىمداتتى وكۋپ بولۋپ، يشاارا كىلگاندا مۋرۋنكۋ جىلى كەنەنسارىدان ولگون ورمونبەك سۋبانبەكتين تايسارى دەگەن ينيسي تاشتانبەكتين بولوتۋ مەنەن شيلتەپ جيبەرگەندە باشى ىرگىپ كەتكەن. باشى تومولونۋپ، كىيمىلداپ جاتكاندا جەسير كاتىندار چۋركاپ كەليپ كۋلاكتارىن كەسيپ الگان. ولۇگۇن كىزىل سۋ مەنەن شامشىنىن ورتوسۋنداگى بوردۋ دەگەن سايدىن ورتو بوكسوسۇ تووگو كومگون. كەنەنسارىنى ءولتۇرور زامات كۇن كاتۋ جااگان.» ال ناۋرىزباي تۋرالى بىلاي ايتىلعان: «نورۋزبايدان مۋرۋنكۋ جىلكى ەلچيلەر باربى دەگەندە: «جامانكاراڭدى جايلاگان، ورمونبەگيڭدي ويروندوگون، سۋبانبەگيڭدي سۋلاتكان، كالپاگىڭدى تالپاك كىلگان كولۋم وسى»،- دەگەن. «ءوتۇڭ ەمينەگە دارى؟» دەگەندە، “كىزىڭدىن… داارى،- دەگەن. ءتورت ارمانىم كالدى: بيرينچي – اپام بايگا ۋزاتىلگان جوك دەدي، ەكينچي – پەرزەنتيم كالگان جوك، ءۇچۇنچۇ ارمانىم – توكسون ءتوودو بۋل اچىلگان جوك. ءتورتۇنچۇ ارمانىم – التى اتا الاچ بالاسىن ارتىما سالىپ، ەديل جايىك، سارى اركادا ورۋس مەنەن بەتتەشپەديم»،- دەگەن. مۋرۋنكۋ جىلى كازاكتان ولگون كالپاكتىن كاتىنى كىلىچ مەنەن چابااردا نورۋزباي: «كىرگىزدا ەركەك جوكپۋ؟»،- دەگەن. كالپاكتىن ءتۇلوباي دەگەن جيگيتي كىلىچ مەنەن باشكا تارتىپ كالگاندا وڭكوسۋنان كەتيپ ولگون. كالپاكتىن كاتىنى يچين جارا تارتىپ، كانىنان ءۇچ ۋرتاپ الگان. سووگۇن شامشىنىن كۇن چىگىش جاككى كاشاتكا كومگون». الايدا، بۇل تۋرالى دا باسقا كوپتەگەن دەرەكتەر بار ەكەندىگىن كوپشىلىك قازىر بىلەدى.

اۆتور، ەندى وسىنداي «ايارلىق-قانىپەزەرلىكتەردى» بارىنشا جۇمسارتىپ، ءوز تايپالاستارىن اقتاۋعا تىرىسادى: «بۇتكۇل كىرگىزدىن باش كيشيلەري ورمون يچيندە بولۋپ كەڭەش كىلىپ، كازاك مەنەن ەل بولۋپ تۋرالى، ولگون ءولدۇ، كالگانىبىز جۋرت بولولۋ، كەنەنسارى، نورۋزبايگا كاتىن الىپ بەريپ ۋزاتالى دەگەندە مۋرۋنكۋ جىلى ولگون جيگيتتەردين، ەرلەردين اگا-ينيلەري بولبوستون الاردىن ەنەلەري، كاتىندارى ايىل كۋرچاپ جاتىپ الگان.

كەنە حان كىرگىزدىن بير باش كيشيسينە مەڭي جولۋكتۋرگۋن دەگەندە كىرگىزدار ماكۋل الباگان. كىرگىزدار اكىرى مىنداي دەگەن: “بۋلاردى كويو بەرسەك بيرينچيدە، ەليبيز بۋزۋلات ەكەن، ەگەر ءولتۇربوستون باگىپ جۇرسوك كازاكتار توروگەلديني كويو بەربەستەن باگىپ ءجۇرۇپ، كەنەنسارى مەنەن نورۋزبايگا ورو-پارا كىلىپ بۋلاردى بوشوتۋپ كەتەت ەكەن». جينالعان ەلدەر: «كەنە حان نورۋزباي كولگو ءتۇشۇپتۇر دەپ ۋگۋپ، ءولتۇروبۇز دەپ كەنەنسارى جاتكان جولبۋندۋن ءۇيۇن كۋرچاپ كالگان». جانە «بۋلاردىن ولگونۇن ىراستوو ءۇچۇن كەنەنسارىنىن باشىن ورۋستۋن ۋلۋگۋنا تارتۋ كىلساڭار توروگەلديني بوشوتوت دەگەندە، جانتاي ءوز جاكىن تۋگاندارىنان كالىگۋل الىبەك ۋلۋنان كەنەنسارىنىن باشىن بەريپ، ومبۋداگى ورۋستۋن جاندىرالسىنا جيبەرگەن. ورۋس ۋلۋگۋ كالىگۋلگا جانا باشكا كىرگىز وكۇلدورۇنو مەدال، چەپكەن بەريپ، توروگەلديني بوشوتكون». وسىنداي تەكتەس سوزدەردەن سوڭ، كەنە حان، ناۋرىزبايدىڭ الپەتتەرى، كيىمدەرى سيپاتتالىپ، قازاق پەن قىرعىزدىڭ قارۋ-جاراقتارى، اتتارى دا ءسوز بولعان. قوقان حانىنا ەكى ارباعا تيەپ اپارعان قازاق ساربازدارىنىڭ باستارى تۋرالى (كاپيتان رىلتسوۆتىڭ مالىمەتى) مۇلدە ايتىلمايدى. كوپتەگەن اڭگىمەلەردى قالىعۇلدىڭ (1899 جىلى ولگەن) ءوز اۋزىنان 1895-جىلى جازىپ الدىم، «كەنەنسارىنىن باشىن الىپ بارگاندا الگان التىن مەدالدارى بار ەكەن» دەي كەلە، ونىڭ ناقتى كوپتەگەن دەرەكتەرىن كەلتىرمەگەندەي. اۆتور: «كوكجال باراكتان (1770-جىل) باشتالگان كىرگىز-كازاك سوگۋشۋ ەل چابىش، كەدەي-دىيكان ورتو چاربانى ەزيش، ءولتۇرۇش، جىلكى تييش مەنەن ءجۇرۇپ، كەەدە جاراش، كەەدە ۋرۋش بولۋپ، كەدەيدەن ميڭدەگەن كيشيلەر، بااتىرلار كىرىلىپ، الاردىن ەچ بيري ايتىلباستان، الار امان-ەسەن كالگانسىپ، باياكى كانكور فەودال ماناپتاردان وندوگون گانا كيشيلەري، كانسورگۋچتار ولگون بولسو، الار گانا ايتىلگان. بۋل كىرگىز-كازاكتىن اراسىنداگى جاڭجال 77 جىلدان كيين كان سورگۋچ كەنەحان، نورۋزباي، ەرجان، كۋدايمەندە ءتورولوردۇن كىرگىزدان ولتۇرۇلگونۇ مەنەن توكتودۋ»,- دەپ، بۇل تاراۋلاردى كوممۋنيستىك رۋحتا تۇيىندەيدى ء(وز ءسوزى مە… كىم ءبىلسىن؟).

ارينە، ءوز ەلىڭنىڭ وسالدىعى، السىزدىك-قاتىگەزدىگى تۋرالى جازۋ، ەشكىمگە دە وڭاي ەمەس! سوندىقتان بولار، بەلەك جارىقتىقتىڭ، حاندى ءبىر ادامدار ەمەس، «جالپى جينالعان كوپشىلىك توبىر ءوز بەتتەرىنشە جازالادى (راسپراۆا)» رەتىندە كەلتىرۋگە تىرىسقاندىعى! بۇل جەردە نە ايتۋعا بولادى، سونداي عۇلاما ادام، ەجەلدەن كەلە جاتقان، «حاننىڭ باسىن حان الار; قوناقتى جابىرلەۋگە جول جوق… ت.ب.»سياقتى، ۇلى دالا قاعيداسىنىڭ بۇزىلعاندىعىن بىلمەدى، تۇسىنبەدى دەپ ايتۋعا اۋىزىمىز بارمايدى! بىراق، ول اتا-ءداستۇر ساقتالمادى…

تاراۋلاردىڭ «ابىلاي حان ۋلى كەنە حاندىن كىرگىز مەنەن سوگۋشۋ» دەپ اتالۋى دا، ويلانتادى. نەگە، قازاق-قىرعىز سوعىسى دەمەگەن؟ تىپتەن، حالىقارالىق زاڭدىلىقتارعا جۇگىنسەك، (سول كەزدەگى قىرعىزدىڭ قوقان ەلى ەكەنىن ەسكەرىپ), بۇل – «قازاق پەن قوقان حاندىقتارىنىڭ سوعىسى» اتالۋى كەرەك ەمەس پە؟ ال قوقان حاندىعى ول كەزدە ۇلىبريتانيانىڭ قولداۋىن (رەسەيگە قارسى قولدانعان) سەزىنە باستاعان. بۇقارا امىرلىگىمەن، تاشكەنت جانە باسقا جەرلەر ءۇشىن، حيۋا حاندىعىمەن باعىنىشتى ەلدەر ءۇشىن، تاتۋ قارىم-قاتىناستا بولعان جوق. سولاي بولا تۇرا، كەنە حاننىڭ رەسەيگە قاس ەكەنىن بىلە تۇرا، قازاق حاندىعىن قۇرتۋعا ءبىرىنشى كەزەكتە مۇددەلى بولدى! وزدەرىنىڭ دە كەشىكپەي، رەسەي بوداندىعىنا تۇسەتىندىكتەرىن ۇعىنا المادى. قازاق-قىرعىز اراسىنداعى شايقاستاردىڭ باستالۋىنا الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق (جىلقى ۇرلاۋ ت.س.س.) دەڭگەيدەگى سەبەپتەرگە بايلانىستىرعان سول كەزدىڭ ادامدارىنان، ورتا ازياداعى كۇردەلى – ساياسي، ەكونوميكالىق احۋالدىڭ سەبەپكەر ەكەندىگىن تۇسىندىرمەگەندىكتەرىنە رەنجۋگە قاقىمىز جوق بولار…

ازكەن التاي

Abai.kz