|  |  | 

تاريح تۇلعالار

ساتباەۆ نەگە قۋعىندالدى؟

Qanish  Satbay       قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ يدەياسى ۇلى وتان سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا پايدا بولعان ەدى. كورنەكتى عالىم سوعىستىڭ قيىنشىلىعىنا مويىنسۇنباي، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋ ءىسىن تاباندى تۇردە قولعا الدى. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرىلۋى رەسپۋبليكامىزدىڭ عىلىمي تۇرعىدا دالەلدى شەشىمدەرىن تۇجىرىمداۋعا، ەل ەكونوميكاسىنىڭ، عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر اشتى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرامىنا زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، كىتاپحانالار مەن مۇراجايلار، لابوراتوريالار، سونىمەن بىرگە بازالار مەن فيليالدار قارايدى، سونداي-اق، بۇل مەكەمەلەردەگى ءتيىستى سالالاردى جوعارى ءبىلىمدى ماماندار جانە قىزمەتكەرلەرمەن قامتاماسىز ەتەدى.   

    قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى اشىلعاننان كەيىن دەربەس عىلىم سالالارىندا زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ اشىلۋى ەتەك الا باستايدى. قوعامدىق جانە جاراتىلىستانۋ عىلىم سالالارىندا كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ اشىلۋى، ولاردىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. سونداي-اق، ولاردىڭ اشقان جاڭالىقتارى مەن جەتكەن جەتىستىكتەرى دە ەلىمىزدىڭ عىلىمي كەشەندى دامۋ بەلەستەرىن ايقىنداي ءتۇستى. ينستيتۋتتاردىڭ اشىلۋى قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. سەبەبى ول كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى توقىراۋدا بولدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى بارلىق ونىمدەر مايدانعا ارنالدى، ال سوعىستان كەيىنگى اۋىلدىڭ جاعدايى مۇشكىل ەدى. 1947-1948 جىلدارى اۋىلدىق جەرلەردە جۇمىسشى قولىنىڭ تاپشىلىعى نەمەسە تەحنيكالىق جەتىسپەۋشىلىكتەر ورىن الدى. ەگىستىك ايماقتاردا تەك قول ەڭبەگى ءونىمى بولعاندىقتان جۇمىس ونبەدى. كەيبىر ايماقتاردا عانا كارىستەردى كوشىرىپ اكەلگەنىنە بايلانىستى كۇرىش القاپتارى بولدى. ەگىس القاپتارى تەك 1952-54 جىلدارى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزىندە كوبەيىپ، اۋىل ايماقتارىنداعى حالىق نانعا سول كەزدەن كەيىن عانا تويا باستادى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاڭا عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ اشىلۋى ەلىمىزدىڭ عىلىمى مەن مادەنيەتىنە، قوعامدىق ومىرىنە ەرەكشە اسەر ەتە باستادى.

      دەسەك تە، رەسپۋبليكامىزدىڭ مۇنداي جەتىستىكتەرىمەن قاتار اكادەميانىڭ جانىنداعى قوعامدىق عىلىم بولىمدەرىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى سىنعا ۇشىراپ، باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. 40-جىلداردىڭ سوڭى مەن 50-جىلداردىڭ باسىنداعى قوعامدىق ساياسي ءومىر قازاق كسر عا-نىڭ 200-گە جۋىق قىزمەتكەرلەرىن جۇمىستان شىعارىپ، ايىپتاپ ۇلگەردى. ونىڭ ىشىندە قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىندە بولعان ق.ساتباەۆقا جۇكتەلگەن مىندەت تاريحي شىندىقتى وتكەن كەزەڭنىڭ باستى وقيعالارى رەتىندە دالەلدى جازعاندارى ءۇشىن قۋدالاۋعا ۇشىراعان قازاق زيالىلاردىڭ ەكىنشى توبىن جۇمىستان قۋ ەدى. نەگىزسىز ايىپتاۋدان باس تارتقان قانىش ساتباەۆ تا وسى قۋدالاۋدىڭ جولىنا ءتۇسىپ كەتەدى. 

نۇربول قاناتبەكۇلى  

    قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ يدەياسى ۇلى وتان سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا پايدا بولعان ەدى. كورنەكتى عالىم سوعىستىڭ قيىنشىلىعىنا مويىنسۇنباي، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋ ءىسىن تاباندى تۇردە قولعا الدى. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرىلۋى رەسپۋبليكامىزدىڭ عىلىمي تۇرعىدا دالەلدى شەشىمدەرىن تۇجىرىمداۋعا، ەل ەكونوميكاسىنىڭ، عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر اشتى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرامىنا زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، كىتاپحانالار مەن مۇراجايلار، لابوراتوريالار، سونىمەن بىرگە بازالار مەن فيليالدار قارايدى، سونداي-اق، بۇل مەكەمەلەردەگى ءتيىستى سالالاردى جوعارى ءبىلىمدى ماماندار جانە قىزمەتكەرلەرمەن قامتاماسىز ەتەدى.       قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى اشىلعاننان كەيىن دەربەس عىلىم سالالارىندا زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ اشىلۋى ەتەك الا باستايدى. قوعامدىق جانە جاراتىلىستانۋ عىلىم سالالارىندا كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ اشىلۋى، ولاردىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. سونداي-اق، ولاردىڭ اشقان جاڭالىقتارى مەن جەتكەن جەتىستىكتەرى دە ەلىمىزدىڭ عىلىمي كەشەندى دامۋ بەلەستەرىن ايقىنداي ءتۇستى. ينستيتۋتتاردىڭ اشىلۋى قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. سەبەبى ول كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى توقىراۋدا بولدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى بارلىق ونىمدەر مايدانعا ارنالدى، ال سوعىستان كەيىنگى اۋىلدىڭ جاعدايى مۇشكىل ەدى. 1947-1948 جىلدارى اۋىلدىق جەرلەردە جۇمىسشى قولىنىڭ تاپشىلىعى نەمەسە تەحنيكالىق جەتىسپەۋشىلىكتەر ورىن الدى. ەگىستىك ايماقتاردا تەك قول ەڭبەگى ءونىمى بولعاندىقتان جۇمىس ونبەدى. كەيبىر ايماقتاردا عانا كارىستەردى كوشىرىپ اكەلگەنىنە بايلانىستى كۇرىش القاپتارى بولدى. ەگىس القاپتارى تەك 1952-54 جىلدارى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزىندە كوبەيىپ، اۋىل ايماقتارىنداعى حالىق نانعا سول كەزدەن كەيىن عانا تويا باستادى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاڭا عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ اشىلۋى ەلىمىزدىڭ عىلىمى مەن مادەنيەتىنە، قوعامدىق ومىرىنە ەرەكشە اسەر ەتە باستادى.

      دەسەك تە، رەسپۋبليكامىزدىڭ مۇنداي جەتىستىكتەرىمەن قاتار اكادەميانىڭ جانىنداعى قوعامدىق عىلىم بولىمدەرىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى سىنعا ۇشىراپ، باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. 40-جىلداردىڭ سوڭى مەن 50-جىلداردىڭ باسىنداعى قوعامدىق ساياسي ءومىر قازاق كسر عا-نىڭ 200-گە جۋىق قىزمەتكەرلەرىن جۇمىستان شىعارىپ، ايىپتاپ ۇلگەردى. ونىڭ ىشىندە قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىندە بولعان ق.ساتباەۆقا جۇكتەلگەن مىندەت تاريحي شىندىقتى وتكەن كەزەڭنىڭ باستى وقيعالارى رەتىندە دالەلدى جازعاندارى ءۇشىن قۋدالاۋعا ۇشىراعان قازاق زيالىلاردىڭ ەكىنشى توبىن جۇمىستان قۋ ەدى. نەگىزسىز ايىپتاۋدان باس تارتقان قانىش ساتباەۆ تا وسى قۋدالاۋدىڭ جولىنا ءتۇسىپ كەتەدى. 

نۇربول قاناتبەكۇلى

 

 Kazakh-tv.kz

Related Articles

  • ميللياردەر بيلل گەيتس بار بايلىعىن افريكا ەلدەرىنە اۋدارماق

    ميللياردەر بيلل گەيتس بار بايلىعىن افريكا ەلدەرىنە اۋدارماق

    Microsoft كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە الەمدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ءبىرى سانالاتىن بيلل گەيتس ءوزىنىڭ بايلىعىن قايدا جۇمسايتىنىن رەسمي مالىمدەدى. كاسىپكەر افريكا ەلدەرىندەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە كەدەيلىكپەن كۇرەس سالالارىنا شامامەن 200 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا سالۋدى جوسپارلاپ وتىر. «جۋىردا مەن ءوز بايلىعىمدى 20 جىلدىڭ ىشىندە تولىقتاي تاراتۋ جونىندە شەشىم قابىلدادىم. قاراجاتتىڭ باسىم بولىگى وسى جەردە، افريكادا، ءتۇرلى ماسەلەلەردى شەشۋگە كومەكتەسۋگە باعىتتالادى»، – دەدى بيلل گەيتس ءوزىنىڭ قورىمەن بىرلەسكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا. باستى باسىمدىقتار: – ينفەكتسيالىق اۋرۋلارمەن كۇرەس (سونىڭ ىشىندە بەزگەك، تۋبەركۋلەز، ۆيچ); – انا مەن بالا دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ; – اۋىلدىق اۋداندارداعى ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن ارتتىرۋ; – تازا اۋىزسۋ مەن سانيتاريا ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ; بيلل گەيتس: «بۇل – قايىرىمدىلىق ەمەس، بۇل – ينۆەستيتسيا.

  • ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

    ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

    وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن 106-قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ دەرەكتەرى ەندى بەلگىلى بولا باستادى. 1942 جىلى ديۆيزيا اقمولادا جاساقتالىپتى. اسكەري شالا دايىندىقپەن جاساقتالعان ديۆيزيا 1942 جىلدىڭ مامىرىندا، حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا بۇيرىق بەرەر الدىندا، 4091 ساربازعا 71مىلتىق، ياعني 7 ادامعا ءبىر مىلتىق جانە بارىنە 3100 جارىلعىش وق ء–دارى ءبارىلىپتى. قازاق بوزداقتارىن قارۋسىز جالاڭ قىلىشپەن ولىمگە جۇمساۋى – «گيتلەرمەن سالىستىرعاندا ستالين سولداتتاردى ولىمگە 8 ەسە كوپ جۇمسادىنىڭ» ايعاعى (ميحايل گارەەۆ، اسكەري اكادەميادان.2005 جىل). ء“تورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ 2016 – جىلعى مامىردىڭ 28-جۇلدىزىنداعى سانىندا شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنعان ۆيدەوسيۋجەتتەگى 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسى جونىندەگى نەمىس وفيتسەرىنىڭ ايتقانى: «نە دەگەن قىرعىز (قازاق) دەگەن جان كەشتى باتىر حالىق، اتقا ءمىنىپ، اجالعا قايمىقپاي جالاڭ قىلىشپەن تانكتەرگە

  • شوقان ۋاليحانۇلى دەگەن ەكەن..

    شوقان ۋاليحانۇلى دەگەن ەكەن..

    ەل اۋزىندا قازاق وقىمىستىلارى ايتتى دەگەن سوزدەر از ەمەس. بەلگىلى عالىم، ەتنوگراف ا. سەيدىمبەك قۇراستىرعان تاريحي تۇلعا، اسقان وقىمىستى شوقان بابامىزدىڭ تاپقىر سوزدەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. * * * ومبىعا وقۋعا جۇرەر الدىندا بالا شوقان اكەسىنىڭ ەل ءىشى ماسەلەسىن شەشۋدەگى كەيبىر وكتەم، وجار قىلىقتارىنا كوڭىلى تولماي، «وقۋعا بارمايمىن» دەپ قيعىلىق سالسا كەرەك. تىپتەن كونبەي بارا جاتقان بالاسىن قاتال شىڭعىس جاردەمشى جىگىتتەرىنە بايلاتىپ الماققا ىڭعايلانىپ: «شىقپاسا كوتەرىپ اكەلىڭدەر، ارباعا تاڭىپ الامىز!» − دەيدى. سوندا دارمەنى تاۋسىلعان شوقان اكەسىنە: «بايلاتپا! ابىلاي تۇقىمىنان بايلانعاندار مەن ايدالعاندار جەتەرلىك بولعان!» − دەپ ءتىل قاتادى. بالا دا بولسا اقيقات ءسوزدى ايتىپ تۇرعان بالاسىنان توسىلعان اكە دەرەۋ شوقاندى بوساتتىرىپ جىبەرەدى. * * * پەتەربۋرگتە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءبىر

  • شىعىس تۇركىستان

    شىعىس تۇركىستان

    ەرزات كارىباي سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.  دەموگرافياسى، اكىمشىلىگى مەن قارۋلى كۇشتەرى كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن التاي، ىلە، تارباعاتايداعى قازاقتى نەگىز ەتكەن ءار ۇلت حالقىنىڭ كۇرەسى 1944-1946 جىلدارداعى «شىعىس تۇركىستان» رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. دەسە دە وسى ءبىر تاريح الىگە دەيىن بۇرمالانىپ كەلەدى. كەيبىر ساياسي توپتار بۇنى ءوز بىلگەنىنشە ماقسات-مۇددەلەرىنە پايدالانىپ ءجۇر. قازاقتى نەگىز ەتكەن 30 مىڭ قارۋلى ارمياسى بار مەملەكەت (تولىق دەربەس بولماسا دا) 20-شى عاسىردىڭ باسى مەن ورتاسىندا بولماعان جاعداي. ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتى ءتورت جىل عانا (ناقتى اتىمەن ەكى جىل عانا) بولعانىمەن، ورتا ازيا اسىرەسە، قازاقستان تاريحىندا بەلگىلى ءمان-ماڭىزى بار ەكەنىن باسىپ ايتقان دۇرىس! ويتكەنى وسى ۋاقىتشا مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا مىڭداعان قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر مەن وقىعان زيالىلار ات سالىستى. ءتىپتى قىرعىزستان مەن

  • ەر جانىبەك باتىردىڭ ەسىمى ۇلىقتالدى 

    ەر جانىبەك باتىردىڭ ەسىمى ۇلىقتالدى 

      ايدوس مىرزاحمەتوۆ وسكەمەن قالاسىنىڭ جەكپە-جەك سارايىندا اتى اڭىزعا اينالعان ەر جانىبەكتى ەسكە الۋعا ارنالعان جاسوسپىرىمدەر مەن كادەتتەر اراسىندا سەمسەرلەسۋدەن ءحىح اشىق رەسپۋبليكالىق تۋرنير ءوتتى. ەر جانىبەك ۇرپاقتارى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان تۋرنيرگە شىعىس قازاقستان، اباي، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى مەن استانا، الماتى قالالارىنان كەلگەن 200 ءجاسوسپىرىم سپورتشى قاتىسادى. – كادەتتەر مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى اشىق رەسپۋبليكالىق ءتۋرنيردى وسىمەن 19-شى مارتە وتكىزىپ وتىرمىز. ءبىز جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ، سپورتقا، ونىڭ ىشىندە سەمسەرلەسۋگە باۋلۋ ماقساتىندا وتكىزىپ كەلەمىز، – دەدى ءتۋرنيردى ۇيىمداستىرۋشى، ەر جانىبەك ۇرپاقتارىنىڭ وكىلى الىبەك ەرۋباەۆ. ءتۋرنيردىڭ سالتاناتتى اشىلۋىندا شقو اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەربول نۇرعاليەۆ سپورتسۇيەر قاۋىمدى مەملەكەتتىك مەرەكەمەن قۇتتىقتاپ، ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا جانە وتان قورعاۋشىلار كۇنىندە ءوتىپ وتىرعان جارىستىڭ ءمانى مەن ماعىناسى زور

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: