2-Жаһан Соғысына Қатысқан Қытай Қазақтары Туралы

| Apr 22, 2019

Біреу білсе біреу білмес, 2- жаһан соғысына қатысқа қытай қазақтары да болған. Соғысқа қатысуының тариxи себебі былай болды. 1933-жылы Шыңжаң өлкелік үкімет басына Шың Шысай келді. Шың билікке келе салысымен Совет-Шыңжаң қарым-қатынасын жаңа деңгейге көтерді. Советтің әуе күштер қорғаныс армия базасы шығыс Шыңжаңның Құмыл қаласына орналасып ішкі қытаймен ресми байланыс үзілгенді. Тағы Советтен екі жүзге тарта әр саланың мамандары Үрімжі, Алтай, Құмыл, Құлжа, Шәуешек тб қалаларға келіп қызмет жасады. 1934-35 жылдан бастап Мәскеу, Ташкен, Алматы, Қазан қалаларына арт-артынан үш дүркін оқушы жіберді. 1934-1939 жылдар арасында Советтер одағында оқып білім алған Шыңжаңдық оқушылардың саны 300′ден асты. Мұның дені қазақтар еді. 1939-жылы 2-жаһан соғысы тұтанып Шыңжаң өлкелік үкіметі сол жылы Советке жібермекші болған оқушылардың оқу бағдарламасын күшінен қалдырады. Естеріңізде болса тариxшы, ғалым Нығымет Мыңжан өз биографиясында айтқанындай дәл осы жылы “Советке шығып оқу орайынан айрылып қалған” еді. Шыңжаң өлкелік үкіметі оқу бағдарламасын тоқтатып қана қоймай сол жылы Советте білім алып жатқан оқушыларды жаппай Шыңжаңға кері қайтарып алады. Бұл Совет-Шыңжаң қарым-қатынастарының ушыққан тұсы еді. Дәл сол кезде бірбөлім Алматы, Мәскеу және Ташкенде білім алып жатқан Шыңжаң қазақтары Шың Шысайдың “елге қайтару” науқанына мойынсұнбай бәрі Алматы қаласында жиналып өз еріктерімен соғыс майданына тізімделіп Қазақ СССР-дың әскер қатарына алынған екен. Таяуда сол туралы деректер тауып алдым. Соғыс майданында Шыңжаң қазақтарынан силанып әскери шен-шекпен алғандары да, жараланып емделгендері де болған екен. Бір қызық дерек, 1944-жылы соғыс аяқталар тұста оларды Мәскеу Алматыға жинап “Шарқи Түикістан” проектісіне салыпты. Олар Алматыда “Алтай, Тарбағатай, Іле мен Үрімді, Еренқабырға, Тәңіртаудың географиялық, этникалық және саяси ерекшелігі” туралы дәріс бергенге ұқсайды. Мәскеу Еуропа соғыс майданынан қайтқан қазақтар мен “Түркістан Легионынан” қайтқан қазақ әскерлерін Алматыға жинап “Шарқи Түркістан” проектісіне қатыстырыпты. Қазақстандық майдангердің нақты қаншасы “Шарқи Түркістан Респубиликасы” үшін Алтай, Тарбағатай мен Іледе соғысқанын қазірше анықтай алмаймыз. Бұл тақырыпқа арнайы пост жазамын, сол кезде тың ойларды айтайын.

Қым-қуыт дүние! Еуропа соғыс майданынан оралған қытай қазақтарын “Шарқи Түркістан үшін күрес” майданы күтіп тұрды. Мәскеу, сондай-ақ Алтай, Шәуешек, Құлжадан астыртын адам әкеп өткізіп Алматыда, Ташкенде үш айлық, алты айлық стратегиялық курстарға дайындады. Сол тұлғаның бірі Генерал Дәлелқан Сүгірбаев еді.

2-жаһан соғысына қатысқан қытай қазақтары туралы дерек Шыңжаңда неге айтылмады деп сұрауыңыз мүмкін. Оның басты себебі, 1950′дің соңы 1989′дың басына дейін Қытай-Совет қатынастары өте төменгі деңгейге түсті. Сол себепті совет құрамында жүріп Еуропа майданында қан кешіп соғысу- қытай үшін томпақ еді. Таптық күреске алынып ауыр жазаға ұшырайтын.

Ал, келесі кезекте біз қытайдың әскери оқу орнында оқып кейін Қытай-Жапон соғысына қатысқан қытай қазақтары болған ба немесе Нан Кин, Гансу һам Үрімжідегі әскери жоғары оқу орнын тауысқан қытай қазақтарының 40-жылдардағы тағдыры не болды, олар не үшін Еуропа мен Ақш-қа әскери білім алуға шыға алмады деген сұраққа жауап іздейміз. Бұл тағы “Шарқи Түркістан мен Чин Түркістан айқасына” апарайын деп тұр. Қош, некерек, қазірше осы!

Eldes Orda

kerey.kz

Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
«Алғашқы кітап» деректі бейнефильмі

kerey.kz

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитетіне қарасты Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының тапсырысымен «JBF company» компаниясы Семей қаласында, Шыңғыстау өңірінде, Алматы облысының Жамбыл ауданында «Алғашқы кітап» атты деректі бейнефильм түсіруде. Деректі фильм Абайдың 1909 жылы Санкт Петербургтегі Илья Бораганский баспасында басылған алғашқы шығармалар жинағының жарық көруіне арналады. Ұлы Абай мұрасының қағаз бетіне таңбалану тарихын баяндайды. Қазіргі адамдар бұрынғы уақыттың, Абай заманының нақты, деректі бейнесін, сол кездегі адамдардың әлпетін, киім үлгісін көз алдарына елестетуі қиын. Көпшіліктің ол уақыт туралы түсінігі театр мен кинофильмдердегі бутафорлық киімдер мен заттар арқылы қалыптасқан. Алайда Абай уақытындағы қазақ тіршілігі, қазақтардың бет-әлпеті, киім киісі, үй – жайы, бұйымдары таңбаланған мыңдаған фотосуреттер сақталған. Бұлар Ресей, Түркия, Ұлыбритания
ЖАЛБЫРҰЛЫ ҚОЙБАС ЖАЙЫНДАҒЫ КҮМӘНДІ КӨҢІРСІК ӘҢГІМЕЛЕР

kerey.kz

1. АМАНДЫҚ КӨМЕКОВТІҢ АЙТЫП ЖҮРГЕНІ – АЙҒАҚСЫЗ БОС СӨЗДЕР Қазақстанның батыс аймағында ғұмыр кешкен өнерпаздың бірі – Жалбырұлы Қожантай жайлы соңғы кезде қисыны келіспейтін неше түрлі әңгімелер өріп жүр. Мұның басында тұрғандардың бірі – Амандық Көмеков. Бұрында да оның, басқа да кісілердің елді адастыратын негізсіз сөздеріне байланысты нақты дәлелдер келтіріп, «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды» деген атаумен түзген сын мақаламызды республикалық «Түркістан» газеті (28.09. 2023 жыл) арқылы жұрт назарға ұсынғанбыз-ды. Әлеуметтік желіде Азамат Битан есімді блогердің жуырда жариялаған видео-түсірілімінде А. Көмеков өзінің сол баяғы «әләуләйіне» қайта басыпты. Сөзін ықшамдап берейік, былай дейді ол: «1934 әлде 1936 жылы (?) Мәскеуде өткізілетін
Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

kerey.kz

Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге