TOĞWRIL HANNIÑ «TONIMEN TUĞAN WLI» JÄNE OLARDIÑ ARASINDAĞI TÜYTKİLDER
kerey.kz
Janımhan Oşan
Tarihi ädebietterde, mwnda Raşid ad-dinniñ äygili eñbeginde,
«Moñğoldıñ qwpiya şejiresinde», «YUan şi» (yuan' patşalığı tarihı)
kitabında kereydiñ Toğwrıl Oñ hanı men Temüjinniñ qarım-qatınasına
toqtalğan kezde, attöbelindey azğana moñğoldıñ Esugey esimdi bahadüriniñ
jetimi – Temüjinniñ öz ağayındarı Tayşığwttardan jäbir körip, «köleñkeni
jarşı qıp, qılqwyrıqtı qamşı qıp» tağdırdıñ tälkegine wşırap,
Toğwrıl hanı «äkemizdiñ andası bolğandıqtan, äkemiz siyaqtı ğoy» dep, äke
ornına äke twtıp, qayın jwrtı – qoñırattar bergen qara bwlğın işigin
alıp, oğan sälem bere baruınan bastaydı.
«Äkeñ ölse ölsin, äkeñdi köre qalğan ölmesin» demekşi, Temüjinniñ
saparı sätti bolıp şığadı. Pana twta barğan äkesiniñ köne «Andası»
Toğwrıl han ağınan jarılıp:
Mınau bwlğın işiktiñ,
Qolqasına jaramın.
Bıtırağan eliñniñ,
Basın qosa alarmın.
Qara bwlğın işiktiñ,
Qarımjısın qaytaram.
Tozıp jürgen eliñdi,
Twtastıram qaytadan. – dep uäde beredi.
Tarihi derekter bolğan uaqiğanıñ köbin sonday qarapayım, tabiği türde
bayandap otırğan. Biraq, bolğan jağday «Qwpiya şejirede» siyaqtı eñbekter
bayandalğanday qarabayır jäne bizdiñ sol qarabayır uaqiğalardan
tüysingenimizdey qarapayım da emes eli.
Bwl toğız jasında äkesinen jetim qalğan Temüjinniñ at jalın tartıp
mingennen keyin äke jolın quu jolında alğaş jasağan izgi bastaması
esepteldi. Onı mwnday bekimge keluge itermelegen, joğarıda aytıp
ötkendey, onıñ asa müşkil jağdayı edi. Bala Temüjin üşin bwl kezde äke
jolın quıp, bıtırağan eliniñ basın bir jerge qosudı armandağandı qoyıp,
öziniñ mınau qauip-qaterge tolı bayansız tiriligin qalıpqa tüsirudiñ özi
ülken mäsele edi. Sol üşin Temüjinge wlı daladağı beldi twlğalardıñ
bireuin pana twtıp, soğan süyenip tirşilik etudiñ qajettiligi tuğan edi.
Mwnday süyenişti ol qaydan tabu kerek. Onbir jasta anda bolğan tuısqanı –
Jamuqadan pälendey şarapat tiedi dep oylamaydı. Tayşığwttardı atası
bir demeseñ, öziniñ beldeu jauı. Qayın jwrtı Qoñırat Dey Seçen şe? Joq,
Qoñırattar bwl twsta bireuge süyeniş bolğandı qoyıp, körşi tatarlardıñ
şabuılınan köz aşpay, esi şığıp, eseñgirep otır edi. Merkitter bolsa ata
jauı. Al, naymandardıñ qonısı tım şalğay. Qısqası bwl mañda ol
panalaytın kereydiñ Toğwrıl hanınan oñtaylı eşkim de joq bolatın.
Sondıqtan, ol Toğwrıl handı özine pana twtıp «äke» dese, eline pana sanap
«han» dep tanıdı. Mine, söytip, keleşek jahandı jaulap aluşınıñ wzaq
bolaşaqtıq strategiyasınıñ alğaşqı qadamı osılay sätti bastaldı.
Al Toğwrıl han üşin Temüjinniñ qanşalıq qajeti bar edi? Onıñ keşegi
öz Andasınıñ wlı bolğanı üşin be, bolmasa, qara bwlğın işiktiñ
qarımjısı üşin be? Ärine, bwğan jauaptı basqa jaqtan izdestiruge, yağni
Kerey hanlığınıñ sayasi qajettiliginen qarastıruğa tura keledi.
Toğwrıl han şın iänisinde ejelgi körşisi – Moñğoldardı öz wlısınıñ
ıqpalında wstap otıruğa müddeli boldı. Bwl twsta kereyler Wlı dalanıñ
osı böligindegi irgeli wlıstardıñ biri äri biregeyi edi. Orhon men Tola
özeniniñ joğarı boyındağı bayırğı Türki qağanattarı orda tikken
astanalıq aymaqta irge tepken ol eldiñ halıq sanınıñ köptigin, äskeriniñ
moldığın aytpağanda, özderiniñ osınau Türki-moñğol dalasınıñ kieli
mekenine orda tikkeni üşin özderin osı aymaqtıñ birden-bir iesi jäne
qojası dep sanaytın. Sonımen qatar, öz biligin bükil dalağa jürgizu
jolında türli qareketter jasap otırğan-dı. Kereylerdiñ mwnday
qwlşınısı bir ğana Toğwrıl han däuirinde ğana emes, oğan deyingi birneşe
wrpaq kerey handarınıñ qolğa alıp kele jatqan mindetteri men maqsatı
sanalğan. Biz Toğwrıl hannıñ atası äygili Marğwz-Bwyrıq hannıñ öz
zamanında däl osınday maqsatta Şürşitterdiñ Czin'(altın) patşalığı
qoldap-quattap otırğan tatarlarmen wzaq jıl soğısqanın bilemiz. Ol twsta
Kereyler bwl jorıqtarı Orhonnan şalğay şığıs jaqta jatqan Kerulen
özeniniñ boyına bağıttalıp otırğan. Sonımen, moñğoldardı öz biliginde
wstau Toğwrıl hanğa deyingi kerey handarı wstanğan sayasatı bolatın.
Kerey handığınıñ kezekti hanı Toğwrıl han üşin moñğollardı öz
ıqpalında wstaudıñ joldarı ärtürli boldı. Sonday joldarınıñ biri –
bastarı bir jerge qosılmay, ärkimniñ qolında telim bolıp tozıp jürgen
moñğoldardı säl de bolsa biriktirip, öz andasınıñ wlı Temüjinniñ bileuine
berip, onı öz paydasına jwmsap otıru edi. Bwl Toğwrıl han üşin öte
mañızdı edi. Mine endi, Temüjin bala özin «han-äkelep» aldına kelip, oğan
bağınıştılıq bildirip, öziniñ handıq qwzırına qwldıq wrıp otır.
Toğwrıl han bolğan adam mwnı öz wlısınıñ paydasına şeşpey qoysın ba?!
Balañız bolayın dep bauırına kirgen bir eldiñ ıqpaldı äuletiniñ wrpağın
«balam» dep bauırına basıp, qamqorlıq tanıtu körer közge onıñ handıq
darqandığınan basqa neni tüsindirer deysiñ?!
Bwl twsta Moñğoldardıñ bir bölegi bassız, bausız, bir-birimen altıbaqan
alauız bop tozıp jürse, endi bir bölimi Jamwqanıñ töñiregine toptasıp
birtalay qomaqtı küşke aynalğan-dı. Olardıñ bwlayşa birige bastauı,
äsirese, Jamwqa siyaqtı adamnıñ biligine köşui Toğwrıl han üşin tüptiñ-
tübinde onşa paydalı bolmasa kerek. Moñğol jwrtın öz bileuine wstaudı
oylağan Toğwrıl han ärine moñğoldardıñ bir şañıraqqa toptasuın eş
uaqıtta qalamaytın. Toğwrıl han mine osı maqsatta astamsığan Jamwqanı
Temüjin arqılı tejep otırudı jön sanadı. Söytti de Temüjindi öz
bauırına basuğa, bauluğa, onıñ telim-telim bolğan elin qwrap beruge uädesin
berdi.
Toğwlıl han men Temüjinniñ ärqaysısınıñ öz işki esebimen jasalğan
mwnday ımıralastıq eki jaqqa da paydalı jemisin bere bastadı. Kelesi
jılı Toğwrıl han, Jamwqa, Temüjin üşeui äsker qosıp merkitterdi qırıp-
joyıp qayttı. Bwl soğıs üşeuine de ziyan bolğan joq. Jamwqa eñ keminde
öziniñ merkitterge ketken eski kegin qaytardı. Toğwrıl han üşin de paydasız
jorıq bolmağanı anıq. Eñ äueli ol da öziniñ merkitterge ketken eski kegin
aldı. Sonımen birge merkitterden asa mol oljamen oraldı. Bwl uaqiğa
kereylerdiñ merkitter qonıstanğan aymaqtarğa qaray öz üstemdigin jürgizuge
ıntasın audardı. Bärinen de mañızdısı – Toğwrıl han öziniñ moñğoldar
turalı wstanğan sayasatınıñ eñ alğaşqı nätijesin körgendey boldı. Sebebi,
osı soğıstan keyin ospadar, eki betkey Jamwqanıñ moñğol jwrtına öz
biligin ornatu äreketi kedergige wşıray bastadı. Bwl jolda Jamwqağa
bäsekeles tağı bir hanzada – Temüjin küşeye bastadı.
Merkitterge jasalğan soğıs Temüjin ömirine ülken bwrılıs tuğızdı. Bwl
soğıstan keyin onıñ moñğol aqsüyekteri arasındağı bedeli arta bastadı.
Moñğol aqsüyekteri onıñ aynalasına jinaldı, äueli, Jamwqamen birge
jürgen bir bölim el tüp qotarıla köşip kelip Temüjinge qosıldı. Bwl jayt
Jamwqanıñ qızğanışın qozğadı, köp wzamay «andalar» arasına iritki tüsti,
aqırı bir-birinen irgesin müldem bölip, tınış taptı.
Sonımen, Moñğol jwrtınıñ endigi jerde bwrınğı jeke-dara Jamwqa
mañına toptasu ürdisi toqırap, qarama-qarsı eki bağıttağı, eki topqa qaray
jiktelu ürdisi bastaldı. Bwl barısta, ärine, Temüjinniñ jetken jetistigi
köp boldı. Söytip, 1189 jılı Moñğoldıñ Hıyan äuletiniñ atqa minerleri
Temüjindi «han» köterdi. Tarihi derekterde jazılğanınday Temüjin öziniñ
han bolğandığı turalı habardı jetkizu maqsatında eki adamğa elşi
jibergen. Äueli Toğwrıl hanğa elşi jiberip «Temüjinniñ han bolğandığın»
habarlağan. Bwl habardı estigen Toğwrıl han: «Temüjin balamdı han
kötergenderiñ abzal bolıptı, moñğoldar senderde han bolmasa qalay
bolmaq» dep batasın bergen. Temüjin kelesi elşini moñğoldıñ han
twqımınan şıqqan aqsüyek noyanı Jamwqağa jiberedi.
Jamwqa moñğoldardıñ bir bölimin basqarıp otırğan, Moñğoldıñ han
tağınan ümitker aqsüyek noyandardıñ biri bolğandıqtan arnayı elşi jiberu
zañdı edi. Endeşe, Oñ hanğa elşi jiberudiñ mäne nede? Tarihşılar bwl
onıñ Kerey hanına, yağni öziniñ «han äkesine» bolğan täueldilik pen bası
baylılıqtıñ qajetinen bolğan dep sipattaladı. Şın mänisinde bwl
Temüjinniñ han äkesi Toğwrıl hannan moñğoldarğa bolğan öziniñ
«avtonomiyalıq» biligin swrauı ğana edi. Toğwrıl hannıñ Temüjindi
kötermelep, el sanatına qosqandağı tüpki maqsatınıñ özi onı öz müddesiniñ
qajetine paydalanu, sonıñ işinde Jamwqanı şaujaydau bolatın, endeşe
balası Temüjin öz baqtalası Jamwqadan bwrın han bolsa, oğan batasın
bermegende qaytpek!
Soğan säykes Temüjinniñ moñğoldarğa han boluı Toğwrıl han men
Temüjin ortasındağı baylanısqa eşqanday özgeris äkelmegen edi. Özderin
bwl aymaqtıñ birden-bir zañdı iesi dep sanaytın Kerey handığı jöninen
aytqanda Temüjinniñ basqaruındağı moñğoldar handıqqa qarastı şağın ru,
al Temüjin bolsa, sol handıqtıñ tegeuirindi bileuşisi Toğwrıl hannıñ
tonımen tuğan «balası», vassalı, jorıqtarda aldıñğı şepke attanatın
alamanı, mıqtı qolqanatı sanalatın.
Kerisinşe, Temüjinniñ han boluı Jamwqanıñ qızğanışın qozğamay
qoyğan joq. Ol äu basta auızşa tilektestik bildirgenimen, iştey
qızğanışın jasıra almadı. Arada az uaqıt ötpey jatıp Temüjinge qarsı
üş tümen äsker attandırıp, andasın «Jerene Çapçağayğa quıp tıqtı».
Degenmen Toğwrıl hannıñ öz qolın Temüjin moñğoldarımen tolıqtıra
otırıp jasağan birqatar jorıqtarı nätijesinde atalmış aymaqqa bolğan
biligi onan äri küşeye tüsken edi. Temüjin de öz eliniñ qosındarınıñ basın
biriktirip bwrınğı andası, qazirgi qas jauı Jamwqa bastağan moñğoldardıñ
kelesi tobın özine bağındıru jolında küş salıp jürgen bolatın. Biraq,
däl osı kezde Oñ hannıñ ordasında kütpegen uaqiğanıñ tuındauı Kerey
handığına eleuli özgerister äkeldi.
Bwl jolı Toğwrıl hannıñ tatarlarğa jasağan jorığı jeñispen ayaqtalsa
da, soğıstıñ qızığına äbden qwnıqqan Toğwrıl han tatarlardı birjolata
joyu üşin ordağa keşigip qaytuına tura kelgen edi. Osı twsta Toğwrıl
hannıñ şeşesi bölek inisi Erkeqara, öziniñ han ağası Toğwrıldıñ qolınan
mert bolğan basqa ağa-inileri siyaqtı mert bolmay twrğanda, bir qarmanıp
qaludıñ qamın oylastırğan edi. Ol bwğan deyin Toğwrıl hanmen jaulasıp
Naymannıñ Inanıç-bilge hanına qaşıp barğan bolatın. Toğwrıl hannıñ
jorıqqa jürgenin, ordanıñ qorğanısı älsiz ekenin wğısqan Inanıç-bilge
han äsker attandırıp, Toğwrıl hannıñ ordasın basıp han tağına
Erkeqaranı otırğızadı. Ordanı küzetip twrğan Toğwrıl hannıñ tağı bir
inisi Jaqambw soğısta jeñilip, Czin' patşalığına tayau mañğa bosıp ketedi.
Şığıs şeptegi tatarlarğa jasağan jorıqtan jeñispen oralıp, qamsız kele
jatqan Toğwrıl han inisi Erkeqaranıñ twtqiıl soqqısınan jeñiliske tap
bolıp, azğantay adamın ertip, jan sauğalap, Jetsuğa naqtap aytqanda «Şu
özeniniñ Sartauıl degen jerindegi Qaraqıtaydıñ Gür hanın panalaydı».
Bir jıl bolmay jatıp, Gür hanmen şığıspay wyğır, tañğwt jerin kezip, bes
eşkini sauıp işip, tüyeniñ qanın aujal etip, soqır sarı qwla atına bwt
artıp, körmegen qorlıqtı körip öz jerine qaytıp keledi.
Tarihi derekterge negizdelsek Toğwrıl han bwl jolı öz inisi Jaqambwdıñ
jäne «tonımen tuğan wlı» Temüjinniñ kömegimen ğana wlısın öz qolına
qayta alğanı anıqtaladı. Äytkenmen, däl osı uaqiğadan keyin Toğwrıl han
men Temüjinniñ arasındağı bwrınğı qatınasta säl de bolsa özgerister bola
bastağanı da bayqaladı. Ärine, mwndağı özgeristiñ tuındauına pende
retindegi Toğwrıl hannıñ tağdır tälkegine wşırap, tağınan tayıp,
basqanıñ balasınan pana tilep, ata jwrtınan alısqa bezip sergeldeñge
tüsken aşı tauqımetti ömiri onıñ han köñilin qamıqtırğan şığar.
Tağdırdıñ onı jetimdi jebeuşi, qamqor qağan, han äke degen salauattan
ayırıp, bireudiñ qamqorlığına zäru paqır leñgeyine kürt tüsirui oğan auır
tigen bolar. Mine, bwlardı Toğwrıl han men Temüjin arasında tuındadı
dep ädebietterde aytılğan özgeristerge sebepker bolatın jäytter retinde
qarastıruğa boladı. Eñ bastısı bwl kezde Temüjin onı bwrınğısınşa
«han äke» retinde qabıldadı.
Erekşe eskere keterligi Toğwlıl hannıñ Qara qıtaydan qaytıp kelip, öz
tağına qayta otırğannan keyingi jetistigi erekşe auqımdı bolıp şıqtı. Eñ
qızığı tarihi derekterdiñ Toğwlıl hannıñ Erkeqaranı taqtan qalay
taydırğanı turalı naqtı derek bermeui boldı. Soğan säykes tarihtıñ bwl
parağı aq beti qala beredi. Temüjindi madaqtauğa arnalğan tarihi eñbekter
sözimen aytqanda bwl jolı Temüjin öziniñ han äkesiniñ «aştığın tüske,
qiınşılığın ayğa jetkizbey şeşken» eken.
Derekterge jüginer bolsaq, osı uaqiğan keyin Toğwrıl han dalada öz
ıqpalın keñeytudi jedeldete tüsken. Söytip, 1197 jılı Toğwrıl han
Temüjinmen birge merkitterdiñ toqtağa begine qarsı jorıqqa attanıp,
Hadañlik jotasınıñ Maruşa sugul degen jerinde Toqtabekti oñdırmay
jeñip, onı Barğujin-toğımğa quıp, merkit elin bağındırıp, jılqılırın,
ordasın, egisterin tügelimen Toğwrıl han özi aladı. Osı soğıstan keyin
Toğwrıl han öziniñ bwrınğı kemel şağına jetken edi. Köp wzamay ol
Temüjinge eş habar bermesten merkitterge özi jorıq jasap jeñedi äri
qıruar olja aladı. Sonımen birge, markitterdiñ bir bölim el-jwrtın özine
qosıp aladı.
Däl osı mezgilde Kerey handığınıñ dalalıq aymaqtağı üstemdigin
Soltüstik Qıtayda bilik etip otırğan şürşiterdiñ Czin' patşalığı da
moyındağanı belgili boldı. Bwl jolı Czin' patşalığınıñ Toğwrılğa Vañ
(qağan, han) atağın berui dalalıq aymaqtağı biligin tipten bekemdey tüsti.
Belgili bolğanınday, bwl jolı Toğwrıl han men Temüjin äsker bastap
barıp Czin' patşalığına qarsı bas kötergen tatar bileuşisi Megwljin
Segutınıñ közin joyğan. Sol eñbegi üşin Toğwrılğa bükil bir eldiñ
bileuşisi degendi bildiretin «Van/Oñ» degen ataq beredi. Sodan bastap
Toğwrıl han titulına «Oñ» degen titul tirkelip ol: «Toğwrıl Oñ han» dep
atala bastadı.
Eñ qızığı marapattau kezinde Temüjinge bar bolğanı şekaralıq
aymaqtağı qolbası degendi bildiretin «Jağwt-hori» degen mänsap beriledi.
Temüjin Czin' patşalığınıñ mınau mardımsız ataq, basqadan az si alıp
qorlanğanın, basqalardıñ özin sol bir «Jağwt-hori» degen bolımsız
ataqpen atap keleke etetinin köp zamannan keyin de qinala eske alıp jürdi.
Şın mäninde Czin' patşalığı kezekti marapttau kezinde Toğwrıl hannıñ
qol astındağı äsker basılardıñ biri ğana bolğan Temüjinge mwnday ataq
berui ädiletti bolatın.
Czin patşalığınan kezekti märte ataq pen şen aluşılar qatarında
Toğwrıl hannıñ mwrager hanzadası İlqa da boldı. Belgili bolğanınday oğan
«sengüm» atağı berilgen. Bwl ärine ülken şen qazirgi sözben general degen
söz, bwl endi Temüjinge berilgen älgi «jağwt-qwri»men salıstırğanda älde
qayda joğarı twrdı. Soğan söykes İlqa aldağı jerde «İlqa Sengüm» degen
dañqtı ataqpen köbirek mälim bola bastadı. Temüjindi qapalandıratın da
osı «sengüm» bolatın.
Toğwrıl hannıñ bükil dalanı birlikke keltiru maqsatındağı kelesi
qadamdarı Moñğoliyadağı basqa wlıstardıñ ğana emes, öz qol astındağı
moñğoldardıñ müdesine qayşı kele bastadı. Atap aytar bolsaq, Koyton
soğısınan keyin Jamwqa Toğwrıl hanğa tize bükti. Toğwrıl han bwl jolı
eşqanday ekilenbesten onı özine qosıp aladı äri onıñ moñğoldardan
bölinip, kereylerge qaşıp barğan barlıq halqın özine täueldi etti.
Toğwrıldıñ bwl äreketi, ärine, osı aymaqtıñ eli men jeri tek öziniñ Kerey
handığına ğana tän bolu kerek deytin äriden kele jatqan oyınan tuındağan.
Bwl maqsatta ol moñğol jwrtınıñ hanı Temüjinniñ Moñğoldardıñ basın
qosıp jeke el qılu sındı müddesin de, Temüjinge bergen «tozıp jürgen
eliñdi, twtastıram qaytadan» degen eski uädesin de wmıtıp ketkendey boldı.
Temüjinniñ oyınşa Toğwrıl Jamwqanı bağındırğannan keyin oğan qarastı
moñğoldardı özine beruge tiis deytin edi, biraq, Toğwrıl olay istegen joq.
Kerisinşe, bağındırğan moñğoldardıñ bärin özi qosıp aldı. Ol ol ma,
Temüjin birden-bir baqtalası Jamwqanı öz qasına alıp, ıqpalında wstap
otırdı. Toğwrıl han mwnı qanday maqsatta jasap otırğanın, äueli onıñ
özine qanday payda-ziyan keltiretinin Temüjin de mülde eskerusiz qaldırmasa
kerek. Sondıqtan, ol Toğwrıl hannıñ ärbir qimılın saqtıqpen qadağalap
otırdı. Ol bir jağınan öziniñ äskeri küşin bekemdeuge nazar audarsa, endi
bir jağınan sırttan özine jaqtas odaqtas izdestire bastağan tärizdi. Osı
maqsatta naymandarmen ortada älde qanday bir ımıralastıq bolğanı kädik.
Merkitterdi şauıp, odan äri küşeygen Toğwrıl han alda naymandarğa
jorıq jasap, keşegi ketken kegin qaytarudı josparladı. Bwl jolı Toğwrıl
han kerey jäne moñğol taypalarınan qwralğan qosındarın bastap bardı.
Jorıqqa qatısqandar qatarında moñğoldıñ eki bileuşisi Temüjin men
Jamwqanıñ ekeui de boldı. Olar Altay tauın köktey ötip Bwyrıq hannıñ
äskerin Qızılbaş köli (qazirgi QHR dağı Üliñgir köli) mañında jeñip,
qıruar olja aldı, soğısta jeñilgen Bwyryuq han bolsa Kem-Kemçitke qaray
qaşıp ketti. Mine solay jorıq öte sätti jasalıp äri sätimen ayaqtalıp kele
jattı.
Alayda olar qaytar jolında Baydaraq degen jerge kelgende naymannıñ
äygili qolbasşısı Köksau Sabaraqtıñ äskerine kez boladı. Bwl küni kün
keşkirip ketkendikten, kelesi küni soğısuğa uağdalasadı da, bölek-bölek
damıldap qaladı. Däl osı tüni Toğwrıl han tosın şeşimge keledi. Ol
ornına jağalata ot jaqtırıp, Temüjinge aytpay özi ketip qaladı. Temüjin
Toğwrıl hannıñ özin bıqsığan jwrtına tastap ketkenin erteñinde ay
jayılıp, kün şıqqanda barıp bir-aq biledi. «Qwpiya şejirede» Toğwrıl
hannıñ bwlay isteui Jamwqanıñ arağa ot jağuınan boldı dep jazğan.
Mümkin Jamwqanıñ «Temüjin anda bwrınnan naymandarmen barıs-kelis
jasap, elşi jiberip twruşı edi» degen eskertui müldem negizsiz aytılmağan
şığar, bwl jağdaydan ol bwrın da eş habarsız emes şığar, sol sebepti
Toğwrıl han Jamwqanıñ sözin teristemegen bolar, t.b. boljal köp, naqtı
jauap joq. Sonıñ işinde bir närseniñ bası aşıq edi, yağni Toğwrıl han
Temüjinniñ onan äri küşeyuin qalamaytın edi. Temüjinniñ özimen birge
jürip, qoñdanıp qalğanın körip jürgen Toğwrıl onı älsiretip alu kerek.
Endeşe naymandardıñ qolımen biraz älsiretip aludıñ säti tüsken tärizdi.
Mwnday bolğanda moñğoldıñ Jamwqası özine täueldi, söytip, Temüjinniñ
artındağı el-jwrtı öziki bolmaq? Qalay desek te Toğwrıl han sol tüni
keşte Temüjin wlına osınday qataldıq jasauğa däti şıdadı.
Biraq, nätije Toğwrıl han kütkendey bolmay şıqtı. Temüjinniñ anau
aytqanday naymandarmen ortada älde qanday kelisimi boldı ma, bolmasa
basqaday jol taptı ma, äyteuir eşqanday bodau bermesten naymandardıñ
şeñgelinen aman-esen qwtıldı. Esesine Toğwrıl hannıñ jolı bolmay
şıqtı. Bwl jolı naymannnıñ Köksau sabaraq batırı Toğwrıl hannıñ
soñına tüsti. Wzamay onı quıp jetip, Señgümniñ qatın-balasın, elin
oljalap aldı. Onı da mise twtpay, Toğwrıl hannıñ Telegetu auızındağı
eli men malın oljaladı. Osı orayda merkit Toqtoğabektiñ balaları Qwtu
men Çılağwn Toğwrıl hannan sıtılıp şığıp, äkesi Toqtağağa qosılu üşin,
el-jwrtın ertip, Selenge özeni jaqqa betteydi. Söytip, Toğwrıl hannıñ
basına tağı kün tudı. Amalı tausılğan ol Temüjinge elşi attandırdı.
Odan «Tört küligin» jiberip, naymandar oljalap ketken qatın-balasın
qaytarıp äperuin ötindi. Temüjin eş oylanbastan Boğwrçı, Mwhali,
Borohwl, Çılağwn qatarlı «tört küligin» jiberip, Toğwrıl hannıñ qatın-
balasın tügeldey qwtqarıp äkep berdi.
Osı uaqiğalardan keyin Temüjinmen şındap eseptesuge tura kelgenin
Toğwrıl hannıñ da közi jetken tärizdi. Nätijede onıñ Temüjinge degen
wstanımı tağı bir märte özgeriske tüsti. Osı orayda öziniñ Moñğoldarğa
qaratqan wstanımında da özgerister körine bastadı. Köp ötpey Toğwrıl han
Temüjindi ordağa şaqırıp alıp «äkeli-balalı bolu saltın» joğarı
deñgeyde atap ötti.
Toğwrıl hannıñ bwlay etpeske amalı qalmağan bolatın. Sebebi, bwl twsta
jat jwrttan azıp-tozıp kelip, eliniñ biligin endi-endi qayta alıp, oñ-solın
tügendey bastağanda naymandardıñ swrapıl soqqısınan qaytadan eseñgirep
qalğan bolatın. Esesine Temüjinniñ edäuir küşeyip aluı oğan tağı bir
uayım äkelgen edi. Toğwrıl han bwğan deyin Temüjinge bilgenin istep jürse
endi onımen resmi türde sanasuğa tura kelgen. Onıñ üstine moñğoldıñ
Jamwqası, osı retki naymandarmen soğıstan keyin, bölinip qaşıp, tağı öz
jönine ketken edi. Temüjinmen dwrıs mämilege keluge itermelegen tağı bir
sebebi – osı bolatın. «Jaman aytpay, jaqsı joq», Jamwqanıñ «Temüjin
anda sıtılıp, toz-toz bolıp suıq toğayşa naymanğa barıp qosılmaq» degen
ösegi şındıqqa aynalatın bolsa şe? Onsız da küni keşe Temüjinniñ «tört
küligin» jiberip qwtqarıp aluı, rasında erlik. Qara bastı han retinde
mwnday qarızdı bwrınğıday moyındamay qoyudıñ däl qazir reti joq. Onıñ
ber jağında kärilik bolsa kele jatır. Wlı Sengümge, inisi Jakambuğa da
Toğwrıl hannıñ köñili tolmaydı. Küni erteñ özi ana-mına bola qalsa, wlısı
ne bolmaq. Basqanı bılay qoyğanda, öziniñ et-bauır qolqa jüregi «tonsız»
tuğan wlı Sengüm men «tonımen» tuğan wlı Temüjin arasında qanday
swmdıq jağday bolarına eşkimniñ de közi jetpeydi. Osınday kürdeli
jağdaylardı eskergende Toğwrıl hannıñ Temüjindi şaqırıp alıp äke-
balalıq salt ötkizui tura şeşim bolatın. Wrpaq üşin otqa da, suğa da
tüsetin äkeniñ öz wrpağınıñ bolaşağı üşin jasağan bir igi şarası edi bwl.
Biz endi bir sät, bwl twstağı Temüjinniñ jağdayına talqı jürgizip
köreyik. Şının aytsaq, Temüjinniñ mwñı da öz basınan asıp twrğan edi.
Bükil moñğoldıñ basın qwraudı armandasa da bwl maqsatı äli künge deyin
orındalmay keledi. Han tağınan ümitker Jamwqa da äli jer basıp jür.
Onıñ özi üşin endi qanday qastandıq saylap jürgenin kim bilsin. Özi pana
twtıp jürgen kereyler de, batıstağı naymandar da özinen äldeqayda quattı.
Olardıñ qay-qaysısımen de beldesuge küşi jetpeydi. Oğan ärine mämilege
keluden oñdı jol joq. Mwnday mämilegk basqa kimmen kelu kerek. Osı
orayda ol öziniñ kereylermen ortadağı baylanısın onan äri bekemdeuge
kiristi. Temüjin öziniñ twñğış wlı Joşığa, Sengümniñ qarındası Çağwr
begimge qwda bolıp, Senğwnnıñ wlı Twsaqqa öziniñ Qojın begimin ayttırıp,
oraylasqan qwda boludı ötinedi.
Bwl qwdalıqtı Toğwrıl han qwptadı ma, joq pa, ol jağı beymälim. Biraq
Sengüm estigen jerden qarsı şıqtı. Ol özin ör sanap: «Bizdiñ qızımız ol
auılğa baratın bolsa, esiginen törge ozbas, olardıñ qızı bizdiñ auılğa
tüser bolsa, törden esikke qarap otırar» dedi. Mwnı estigen Şıñğıs
hannıñ Toğwrıl Oñ han men Semgünnen köñili qaldı.
1202 jılı Temüjin tatarlarğa jorıq jasadı. Nätijesinde Temüjin
tatarlardı tübegeyli jeñdi. Söytip, bükil saharanıñ biligi Toğwrıl han,
Tayan han, Temüjin siyaqtı üş ülken topqa jiktele bastadı. Äsirese,
Temüjinniñ tatarlardı birjolata bağındıruı, Toğwrıl hannıñ köñilin
tipten alañdattı. Temüjinniñ tatarlardı bağındıruı, han tağınan küderdin
äli üzbegen Jamwqağa da auır tidi. Ol özi keşe ğana tastap ketken Toğwrılğa
qayta bardı. Osı kezde tatarlarğa qarsı soğısta Temüjinmen oljağa
talasıp arızdasqan Temüjinniñ tuısqandarı Darıltay, Otçigin, Altan,
Huçar qatarlılar da Toğwrıldı kelip panaladı.
Mine, bwl Toğwrıl men Temüjin ortasında bwrınğı baylanıstıñ müldem
suına bastağanınıñ nışanı boldı. Osıdan bastap Toğwrıl han men
Temüjinniñ qatınası bwrınğı qızğanış, küdiktenu satısınan tağı bir
satı örlep, aşıq jaugerşilik satısına qaray qadam bastı.
Temüjinge qarsı soğıstıñ wyımdastıru barısın negizinen moñğol
bileuşisin madaqtaudı maqsat etken tarihi derekterdiñ barlığı
Temüjinniñ dwspandarı Jamwqa, Sengüm, Altan siyaqtı adamdardıñ qart
Toğwrıl handı tws-twstan azğıruınan boldı degen twjırım şığaradı.
Biraq, bwdan basqa sebep izdeuge kömegin tigizetin basqa derekter joq. Sol
sebepti uaqiğanı sol derekter negizinde ğana bayandauğa tura keledi. Bizge
mälim boluınşa, Kerey bileuşileri 1203 jılı köktemde Temüjindi
qwdalıqqa şaqırıp, qonağasında öltiruge kelisken. Alayda, bwl jospar
sättiz ayaqtaladı. Sonımen, äsker attandırıp moñğoldardı bir jolata
joyuğa bel buadı. Nätijede aralarınan tağı satqın şığıp, bwl isti
Temüjinge jetkizip qoyadı. Temüjin asığıs dayındıq jasaydı da soğısqa
kirisedi. Soğıs Harhaljit-elet degen jerde boladı. Eki jaq taban bir kün
soğısadı, Temüjin äskeri negizinen küyrey jeñiledi. Temüjin aman qalğan
2600 şerigin bastap, Moñğol jeriniñ şalğay şetine qaray şeginuge mäjbür
boladı.
Bwl jeñis Kerey hanlığınıñ bileuşilerin bwrınğıdan beter astamsıtıp
jiberedi. Olar Temüjindi jau retinde elemeydi, astam-astam söyledi.
«Moñğoldıñ köbi Jamwqa, Altay, Huçarlarmen birge jür. Temüjinmen birge
jürgen Moñğoldar wzap qayda barar deysiñ, olar at üstinde, ağaş astında
qalıp tausıladı, bitti. Eger olar özderi kelip bağınbasa, biz barıp,
etegimizge tezek tergendey, terip äkelemiz» desti. Mine, mwnday astamdıq
keyin Kerey handığınıñ tarih betinen müldem joğaluınıñ bir sebebi
boldı. Sonımen qatar, wlıstıñ işki jağındağı alauızdıqtar da örşi
tüsken bolatın. Mısalı, Daritay Otçigin, Jamwqa, Huçar, Altan jäne
basqa ru basılardıñ qatısuımen olar birigip Toğwrıl handı öltirip öz
bilikterin ornatpaqşı bolıp, «Oñ handı şauıp özimiz han bolayıq. Oñ
hanğa da, Şıñğıs hanğa da bağınbayıq» desedi. Oyda joqta olardıñ bwl
josparın Toğwrıl han sezip qoyıp, äsker bastap kelip, olardı derkezinde
tınıştandırdı. Olardıñ bir bölimi Tayan hanğa endi, bir bölimi Temüjinge
barıp qosıldı.
Kerey handığınıñ işki jağında alauızdıq tuıp jatqan osınday älsiz
twsında oraydı jibermey, bir beldesip körudi maqsat etken Temüjin bir
jağınan öz küşin bekemdep, aldağı soğısqa tınım tappay dayındıq körse,
endi bir jağınan Toğwrıl hanğa elşi jiberip, qayta tatulasuğa wsınıs
jasap, qarsı jaqtı beyqam küyge tüsirdi. Jansızdar jiberip, kereylerdiñ
ne istep, ne qoyıp jatqanınan aqparat alıp otırdı. Aqırı olardıñ Altın
keregeli üy tigip, toy jasap jatqan kezinde, han ordasın qorşap aldı.
Soğısqa eş dayındıqsız, beyqam otırğan el üş kün, üş tün soğısıp,
aqırı tize bükti.
Toğwrıl han men Sengüm qaşıp naymandar jerine barğanda, Toğwrıl Oñ
handı naymandardıñ şolğınşıları öltirdi. Sengüm Tañğwttarğa qaştı,
odan şığıp, Qaşqar, Qotan ualayatına barğanda sol jerdiñ äkimi Qılış-
Qara degen öltirdi.
Biz söz etip otırğan Kerey handığınıñ Toğwrıl Oñ hanı men bolaşaq
jahandı jaulap aluşı Şıñğıs hannıñ arasındağı ötken-ketken
oqiğalardıñ wzın-ırğası osılay. Şıñğıs han men Moñğol aqsüyekteriniñ
erligi men aqıl-parasattılığın jırlau maqsatında jazılğan eski
jädigerlerde, barlıq izgilikti, batırlıqı, erlikti, adaldıqtı ärqaşan da
Şıñğıs han men olardıñ tuıs-tuğan, ağayın-dostarınıñ, adal
noyandarınıñ basına üyip-tögedi de, oğan qarsı bolğandardı nadan, topas,
qaraniet, ekibetkey, sayqal etip körsetedi. Öz zamanında tarihi twlğanı
madaqtau men marapattau maqsatında jazılğan jädigerlerdiñ mwnday
erekşeligine tüsinistikpen qarauğa boladı. Ökinişti jeri sol däuirdiñ
qajetinen tuındağan sıñarjaqtı közqarastıñ küni büginde jalğasın tauıp
kele jatqanı. Osı orayda säl de bolsa şındıqtıñ betin aşu nietinde,
kerey Toğwrıl Oñ han men Temüjinniñ arasındağı key baylanıstar turalı
mınalardı eskere ketudi jön kördik.
Temüjin Kerey hanlığın tübegeyli joyğanğa deyin, bwrınğı türki
qağanattarı orda tikken köşpendilerdiñ altın besigi sanalatın aymaqtıñ öz
iesi boldı desek, ol kerey handığınıñ Toğwrıl Oñ hanı boldı. Onıñ bükil
sanalı ğwmırı osı öñirde öz wlısınıñ biligin saqtau jäne onı bekemdeu
jolındağı kürestermen ötti. Onıñ qasında Temüjindi ertip alıp
naymandarğa jorıq jasauı, merkitterdi neşe märte şabuı, tatarlarmen
küresui, mine, osılardıñ barlığı qazirgi tarihşılar aytıp jürgendey, wlı
Şıñğı hannıñ moñğol wltınıñ basın qwraudağı jasağan jorıqtarı emes,
qayta Toğwrıl hannıñ Kerey hanlığınıñ osı aymaqta köp zamannan beri
qalıptasqan üstemdigin nığaytu, jalğastıru jolındağı qimıldarı
bolatın. Däl solay bolğandıqtan basqalardıñ atalğan öñirge jasağan
äskeri jorıqtarı Temüjinge emes köbinese Toğwrıl hanğa bağıttalıp
otırğan. Aytalıq, osı aymaqtıñ batıs jağın alıp jatqan naymandardıñ
atalğan aymaqqa neşe märte jürgizgen soğısı tek Toğwrıl hannıñ Kerey
hanlığın qwlatu maqsatında jasaldı. Tatar, merkit, nayman, oyrat,
tayşığwt t.b. birlesip, neşe dürkin jasalğan jorıqta Toğwrıl hannıñ qol
astındağı Temüjinniñ azğana moñğoldarına emes, Toğwrıl hannıñ Kerey
handığın joyu maqsatında wyımdastırıldı. Toğwrıl han men Temüjinniñ
Altaydan köktey ötip, naymandarğa jasağan jorığın, Toğwrıl hannıñ
naymandarğa jasağan jaza jorığı demegende, Temüjinniñ qay maqsattağı
qimılı demeksiñ? Bwl kezde Temüjin de auızın ayğa bilegen Nayman
handığına jorıqqa şığatın qauqar da, nietti joq bolatın. Moñğol men
naymandar ortasında jorıqqa attanatın müdde qaqtığısı da bolğan emes,
kerek deseñiz, Toğwrıl han Temüjinge qarsı soğıstı da derekterde
aytılğanday qaysı bireulerdiñ arağa ot jağuınan emes, däl osı maqsatta
wyımdastırdı. Sonımen, Toğwrıl hannıñ köziniñ tirisinde Temüjin tek
onıñ, vassalı, alarmanı, qolqanatı, senimdi serigi, Temüjinniñ öz sözimen
aytqanda «tonımen tuğan balası» ğana esepteletin. Toğwrıl Oñ han onı
osılay dep qaradı, äri ol öziniñ bwl közqarasın özimen birge o düniege ala
ketti. Biz endi Toğwrıl men Temüjinniñ, kereyler men moñğoldardıñ
daladağı tarihi ornı men kelbeti turalı basqalardıñ pikirin quzap köreyik.
Şın mäninde bwl saualğa Toğwrıl han ölgennen keyin Naymannıñ Tayan hanı
aytqan: «Kün şığısta jasaytın azğana moñğoldar, türli qitwrqı amaldardı
qoldanıp qart Oñ handı quıp jiberdi. Mine endi Oñ han öldi. Ol[Temüjin –
Oşan. J.] onıñ [Oñ hannıñ – Oşan. J.] halqın iemdenip alıp, endi qağan
bolğısı kelip jürgen şığar? Kök aspandı jarıq qılıp twru üşin, aspanda
bir kün, bir ay ğana boladı. Jer betinde eki qağan qalay bolsın? Biz endi
attanıp barıp sol az moñğoldı jaulap alayıq» degen sözderi tolıq
sipattay otırıp jauap bere alğan.
Kerisinşe Temüjin üşin Toğwrıl han onıñ mıqtı süyenişi boldı.
Keleşek jahandı jaulap aluşı Kerey hanlığı men onıñ bileuşileriniñ
bedelin öz paydasına şeber paydalana bildi. Däl solardıñ arqasında özi
qarapayım batırdıñ wlı, qatardağı rubası därejesinen aytulı hanğa, eli
osı aymaqtağı bedeldi wlısqa aynaldı, aqırı, aylasın «äkesinen» asırıp,
qatıgezdik tanıttı. Nätijesinde, şeşuşi kezeñde Toğwrıl handı tağınan
taydırdı, wlısın oyrandadı. Mwnday qadamğa Temüjin ğana bara aldı.
Toğwrıl han bolsa öziniñ bükil ömirinde Temüjindi tek öz paydasına
paydalanudi, uısınan şığarmaudı ğana oyladı. Onıñ bwl oyın äu bastan
sezgen Temüjin qaşan onıñ moynına qıl şılbır salğanşa han äkelep, onı
ımırağa keluge şaqırudan jazğan joq. Toğwrıl han özi de, onıñ
töñiregindegiler de moñğoldardı asa qaterli dwspan sanağan joq. Toğwrıl
han qaharına minip, Temüjindi qwrtıp jiberuge bel buğan kezde onıñ qol
astındağı bileuşileriniñ astamdığınan, onıñ bwl oyı jalğasın tappay
qaldı. Al, Temüjin bolsa Toğwrıl handı aldındağı eñ ülken böget, Kerey
hanlığın keleşek moñğol wlısınıñ irgeli jauı dep sanadı. Söytip, ol
Toğwrıl hannıñ är basqan qadamın qadağalap, odan kelgen qauiptiñ däyim
aldın orap otırdı.
Toğwrıl han men Temüjin ortasındağı baylanıstıñ aqır soñı nemen
tınñanın bärimiz bilemiz. Qağan öldi, wlıs ıdıradı. Mümkin atadan balağa
jalğasıp, büginge jetken «elemegen jau jaman, eskermegen dau jaman»,
«jau ayağan jaralı», degen atalı sözder ata-baba tarihınıñ osınday
twstarınan qortındılanıp, wrpaqqa mwra bolğan şığar.
Kerey.kz
Pikir qaldıru