قىتاي ەكسپانسياسىنىڭ قاتەرى
جازۋشى-پۋبليتسيست مارات ءبايدىلداۇلى (توقاشباەۆ):
قىتايلىق 51 (55) زاۋىتتى قازاقستانعا كوشىرۋ جوباسى حالقىمىزعا ماڭگى قۇتىلمايتىن بوداندىق قامىتىن كيگىزۋى ىقتيمال. قىتاي بەرەدى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرعان 26,5 ملرد دوللار قازاقستان تاعدىرىن تالكەككە سالاتىن قاقپان تىلشىگىندەگى «ءدامدى سىرعا» ۇقسايدى.
قازاقستانعا كوشىرىلەتىن 51 زاۋىتپەن كەلەتىن قىتايلار قازاقتاردى بايىتادى دەۋ اقىلعا سىيمايدى! ءىس جۇزىندە 51 قىتاي زاۋىتىن كوشىرىپ كەلۋ قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ەل ەكونوميكاسىن باسقارۋعا مۇلدە قابىلەتسىز ەكەندىگىن كورسەتەتىن دارمەنسىز ارەكەت. مەملەكەت رەيدەرلىك باسقىنشىلىقسىز، كوررۋپتسياسىز جاعداي تۋعىزىپ بەرسە ءوز بيزنەسمەندەرىمىز-اق 50 ەمەس 500 زاۋىت سالىپ بەرۋگە قۇمىل.
قازاقستاندا جالپى ىشكى ءونىم نەگە جىلدان جىلعا ورلەمەيدى؟ بۇعان وسى كەزگە دەيىن بىردە ءبىر ۇكىمەت جاۋاپ بەرگەن ەمەس. بۇرىن ەشقانداي ۇكىمەتتىك باعدارلامالاردا كوزدەلمەگەن، ەشقاشان تالقىلانباعان «51 قىتاي كومپانياسىن قازاقستانعا كوشىرۋ تۋرالى» كەلىسىم وقىستان نەگە پايدا بولدى؟
ۇكىمەت باسىندا ونشاقتى جىل وتىرعان كارىم ءماسىموۆ، ودان كەيىنگىلەر قازاقستان ەكونوميكاسىن تىعىرىققا تىرەگەنى ءۇشىن حالىق الدىندا نەگە جاۋاپ بەرمەيدى؟ ايتپەسە ەلىمىزدە سوڭعى 20 جىل ىشىندە قانشاما باعدارلامالار، كلاستەرلەر، باعىتتار، ءوندىرىس وشاقتارى تۋرالى جوسپارلار قابىلداندى دەسەڭىزشى. سونىڭ كوپشىلدىگى جۇزەگە اسپادى. ەڭ باستىسى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ تۋرالى جوسپارلار مۇلدە ورىندالمادى. ەندى كەلىپ قىتاي زاۋىتتارىن قازاقستانعا كوشىرمەكشىمىز؟
قىتاي ەش نارسەنى جايدان جاي جاساي سالمايدى. بۇل ارەكەتتەردىڭ نەگىزىندە ءۇش سەبەپ جاتىر. بىرىنشىدەن، الىستى كوزدەيتىن ساياسي سەبەپ – بۇل قىتايدىڭ بەيبىت ەكسپانسياسى. جەر كولەمى وراسان قازاقستان قىتايدى اۋماقتىق جاعىنان قىزىقتىرماۋى مۇمكىن ەمەس. قىتايعا قانداي سەبەپپەن بولسا دا ءوزىنىڭ قازاقستانعا جاپپاي ەنۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جوبالار اۋاداي قاجەت. «51 كاسىپورىن» سونىڭ تاپتىرماس جولى. ال قىتاي ءبىر كىرگەن جەرىنەن شىقپايدى. رەسەيدىڭ قىتايعا جالعا بەرگەن جەرى سونىڭ دالەلى. بەيبىت ەكسپانسيا – قىتايدىڭ رەسمي ساياساتى ەمەس، ول قىتايدىڭ عاسىرلاردان قالىپتاسقان ءۇردىسى، قىتايلىق مەنتاليتەتى.
ەكىنشىدەن، بىزگە كوشىرىلەتىن زاۋىتتار قىتايدىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارىن قازاقستانعا كوشىرەدى. ويتكەنى ءدال بۇگىندە قىتاي ەكولوگيالىق قيىندىقتاردىڭ اۋىر زارداپتارىن باستان كەشىرۋدە. قىتاي كومپانيالارى مەن قىتاي كولىكتەرى نەگىزىنەن ارزان وتىنمەن، ديزەلمەن جۇمىس ىستەيدى. New York Times گازەتى اتاپ وتكەنىندەي، قىتايدىڭ مەملەكەتتىك كاسىپورىندارى، اسىرەسە قىتايدىڭ مۇناي، حيميا كورپوراتسيالارى مەن ەنەرگەتيكالىق كومپانيالارى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنان گورى تاباتىن ەكونوميكالىق پايداسىن جوعارى قويادى. سوندىقتان شەنەۋنىكتەر ەكولوگيالىق جاڭا نورماتيۆتەردىڭ قابىلدانۋىنا جول بەرمەي وتىر. ماسقاراسى، قىتايدا ەكولوگيالىق ستاندارت جوق! «ءوزىنىڭ بەتىن اياماعان كىسىنىڭ بەتىن شيەدەي قىلادى» دەمەكشى، ءوز ەلىن اياماعان قىتاي كاسىپورىندارى قازاقستان حالقىن اياۋى مۇمكىن ەمەس.
51 زاۋىت قازاقستان ءۇشىن ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك وراسان پروبلەمالار تۋعىزارى انىق. ەرتەڭ كىرگىزىپ العان سوڭ ول زاۋىتتاردىڭ جۇمىسىن نە توقتاتا الماي، نە ەلدەن قايتا شىعارا الماي وزىمىزگە ءوزىمىز پروبلەمالار تاۋىپ الارىمىز ءسوزسىز. قازاقستاننىڭ ءوز ەكولوگياسىنىڭ دا جاعدايى جەتىسىپ تۇرعان جوق.
ۇشىنشىدەن، قىتاي جاعى «مىنە، سىزدەرگە 51 زاۋىتىمىزدى بەردىك، ەندى وزدەرىڭىز ىستەي بەرىڭىزدەر» دەپ قاراپ وتىرمايدى. 51 زاۋىت ورتاشا ەسەپپەن ارقايسىسى مىڭ ادامنان جۇمىسشى، مامان كىرگىزەتىن بولسا 51 مىڭ قىتاي كىرەدى دەگەن ءسوز. ولارعا قىتاي مۇعالىمدەرى، قىتاي دارىگەرلەرى، قىتاي اسپازدارى كەرەك بولادى. ارى قاراي وتباسىلارى، تۋىستارى، ءتۇرلى قىزمەت سالالارى قاپتايدى. «جەردى ساتپايمىز!» دەگەن ايقايىمىزدى جىلاعان بالانىڭ داۋىسى سياقتى ەشكىم قۇلاعىنا ىلمەيتىن بولادى. قىسقا مەرزىمدە ەكونوميكا ارقىلى ەلىمىزدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك احۋال قىتاي پايداسىنا قاراي بەت بۇرادى. شىن مانىندە قازاقستانعا كوشىرىلمەك قىتاي زاۋىتتارى تاۋەلسىزدىگىمىزگە تونگەن قاۋىپ!
ءيا، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان مەن رەسەي عانا ەمەس بۇكىل الەم قىتاي ەكسپانسياسى تۋرالى اتتان سالىپ جاتىر. بۇل سونشالىق ۇرەيلى مە؟ ويتكەنى قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكاعا ءالى دە ىقپالى ارتا تۇسەتىنى راس. قىتاي شىنىندا وراسان الىپ نارىق.
قحر، گونكونگ، تايۆان، سينگاپۋردى، سونداي-اق باسقا ءتۇرلى ەلدەردەگى ەتنيكالىق قىتايلاردىڭ جەكە كومپانيالارىن قوسىپ العاندا كۇللى قىتاي دياسپوراسىنىڭ جيىنتىق جالپى ىشكى ءونىمى 2 تريلليون دوللاردان اسىپ كەتەدى. بۇل سومانىڭ تەڭ جارتىسى قىتايدان تىسقارى، الەمنىڭ 140 ەلىندە تۇراتىن 80 ميلليون قىتايعا تيەسىلى.
ۋ گوگۋان مەن ۆان چجاوتسزيۋن سياقتى كورنەكتى سينولوگتار ايتپاقشى، قىتاي «دەموگرافيالىق ەكسپانسيانى» شەبەر پايدالانادى. «دەموگرافيالىق ەكسپانسيا قىتايدىڭ كۇللى پروبلەماسىن وڭاي شەشەدى، قىتاي ەلىندەگى حالىقتىڭ 10 پايىزى ءوز ەلىنەن سىرتقا ۇمتىلاتىن بولسا ول الەمنىڭ كەز كەلگەن ەلىنە تىپ تىيپىل بولۋ قاۋپىن توندىرەدى»، – دەيدى ولار.
بۇعان قاراپايىم دالەلدەردىڭ ءبىرى مىناۋ: ءۇندى مۇحيتىنداعى رەيۋنون ارالىندا 1861 جىلى العاشقى قىتاي دۇڭگىرشەگى پايدا بولسا، 1897 جىلى دۇڭگىرشەكتەردىڭ سانى 547-گە جەتكەن. تاعى ءبىر 20 جىلدان كەيىن تەك ساۋدا عانا ەمەس ارالداعى بۇكىل ەكونوميكا قىتاي دياسپوراسىنىڭ قولىنا كوشىپ كەتكەن.
قىتايدان سىرتقارى تۇراتىن قىتايلاردىڭ (حۋاتسياو) باقىلاۋىنداعى اكتيۆتەر 1,5-نان 2 تريلليون دوللارعا دەيىن دەپ باعالانادى. ماسەلەن، مالايزيادا حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى قىتايلار، ولار ەلدىڭ ۇلتتىق بايلىعىنىڭ 70 پايىزىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. تايلاندتا قىتايلار نەبارى 15-اق پايىز، الايدا ولار ەل ەكونوميكاسىنىڭ 80 پايىزىنا يەمدەنگەن. ۇندەنەزيادا نەبارى 4 پايىز حۋاتسياو ەكونوميكانىڭ 73 پايىزىن تىرپ ەتكىزبەي قولىنا شوعىرلاندىرعان. فيليپپين ەلىندەگى نەبارى 1 پايىز عانا قىتاي ۇلتتىق بايلىقتىڭ 60 پايىزىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىر. سينگاپۋرىڭىزدىڭ ەكونوميكاسى 100 پايىز قىتاي دياسپوراسىنىڭ بيلىگىندە. ازياداعى ەڭ باي 100 ميللياردەردىڭ 39-ى – قىتاي. اقش-تاعى نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارى اراسىندا جەتەۋى – قىتايلىق.
قىتاي كاسىپورىندارى سالىنعان رەسەي مەن افريكا ەلدەرى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ ناشارلاۋىنان زار قاعىپ وتىر. قىتايدىڭ ءوزى ەۋروپانىڭ وزىق تەحنولوگياسىنا مۇقتاج. ولار وزىق تەحنولوگياسىن قىتايدىڭ تۇمسىعىنا يىسكەتپەيدى دە. وزىندەگى ءىلدالاپ وتىرعان ورتان قول تەحنولوگياسىن قىتاي بەرە قويماسى انىق. قىتاي قازاقستانعا وزدەرى قۇتىلا الماي وتىرعان كاسىپورىندارىن تىقپالايدى. ەڭ سۇمدىعى قىتايدا ءالى كۇنگە ەكولوگيالىق مەملەكەتتىك ستاندارتتار قابىلدانعان ەمەس. مونوپوليستەر ۇنەمى توسقاۋىل قويىپ كەلەدى. ءبىز «كەدەرگى قويادى» دەپ ۇمىتتەنگەن قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق ستاندارتتارىنا ولار پىسقىرمايدى دا. قىتاي – ءپىل بولسا، قازاقستان – قۇمىرسقا. قىتايدىڭ سىرتقى بيزنەسىندە پاراعا بەرىلەتىن قاراجات الدىن الا بيۋدجەتكە ەنگىزىلىپ قويادى. وعان ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ كوك قاعازعا دەگەن «سۇيىسپەنشىلىگىن» قوسىڭىز. قىتاي تاراپىنىڭ كەز كەلگەن قۇجاتىن قۇلدىق ۇرىپ جوندەپ بەرەتىنىنە كۇمان جوق.
ال 51 زاۋىت – وراسان ەكولوگيالىق پروبلەما، ول از دەسەڭىز 51 زاۋىت – 51 «چاينا تاۋن». ابىلاي اتامىز كەزىندە «قىتايعا تۇسسەڭ قىل بۇراۋ» دەگەن، سول قىل تۇزاققا باسىمىزدى ءوز ەركىمىزبەن نەگە تىعامىز؟ تاۋەلسىزدىككە تونەر قاۋىپ رەتىندە «51 زاۋىت» باعدارلاماسىن دەرەۋ توقتاتۋ كەرەك!
سوندىقتان، مەملەكەت باسشىسى بۇل جوباعا موراتوري جاريالاپ، تۇبەگەيلى توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعانى ءجون دەپ ەسەپتەيمىن. ايتەۋىر بارماعىمىزدى تىستەپ قالمايىق. قىتايمەن ويناۋعا بولمايدى!
مارات توقاشباەۆ. «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتى. 18 قاڭتار 2017 ج
پىكىر قالدىرۋ