|  |  | 

كوز قاراس تاريح

گەرمانيا نەگە سوعىس اشتى؟

جازۋشى-پۋبليتسيست
مارات ءبايدىلداۇلى (توقاشباەۆ):
289413225_10228210905207386_7129489016619088970_n
ەرتەڭ، 22-ماۋسىمدا گەرمانيانىڭ سوۆەت وداعىنا قارسى شابۋىل باستاعانىنا 81 جىل بولادى ەكەن. جىل سايىن وسىنداي كەزەڭدە «1941 جىلى 22 ماۋسىمدا فاشيستىك گەرمانيا وپاسىزدىقپەن سوعىس جاريالاماستان سوۆەت وداعىنا باسىپ كىردى» دەگەن قۇلاققا ءسىڭىستى تۇجىرىم كەزەكتى رەت قايتالانىپ جاتادى. وسى شىندىققا ۇيلەسە مە؟ نەمىستەردىڭ وپاسىزدىقپەن باسىپ كىرگەنى راس پا؟
رەسەي تاريحشىلارى 2009 جىلعا دەيىن بۇل تاقىرىپقا اۋىز اشىپ كورگەن ەمەس. ويتكەنى اقيقاتتى ايتۋعا جول بەرىلمەيتىن. تاريحي قۇجاتتار بولسا نە دەيدى؟ تاريحي قۇجاتتار گەرمانيا 1941 جىلى 21 ماۋسىمدا سوعىس جاريالاۋ تۋرالى بەرليندە ازىرلەنگەن قۇجاتتىڭ 22-ماۋسىمعا قاراعان تۇندە ماسكەۋدىڭ رەسمي وكىلدەرىنە تاپسىرىلعانىن ايتادى.
گەرمانيا ەلشىسى ۆەرنەر فون دەر شۋلەنبەرگ 1941 جىلى 22 ماۋىمدا كرەملگە كەلىپ، قابىلداۋ بولمەسىندە بىرنەشە ساعات توسىپ، تاڭعى ساعات ۇشتە سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارى ۆ.مولوتوۆقا ءوزى تەلەگراف ارقىلى بەرليننەن العان سسسر-گە قارسى سوعىس جاريالاۋ تۋرالى نوتانى تاپسىرعان. شامامەن سول ۋاقىتتا گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ي.ريببەنتروپ بەرليندە وزىنە سسسر-ءدىڭ گەرمانياداعى ەلشىسى ۆ.دەكانوزوۆتى شاقىرىپ الىپ سوۆەت وداعىنا قارسى اسكەري قيمىل باستالعانى تۋرالى نوتا تاپسىرادى. قۇجات تولىقتاي «نوتا مينيستەرستۆا ينوستراننىح دەل گەرماني سوۆەتسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ وت 21 يۋنيا 1941 گودا» دەپ اتالادى.
سوندىقتان «گەرمانيا سوۆەت وداعىنا قارسى وپاسىزدىقپەن تۇتقيىلدان سوعىس باستادى» دەگەن تۇجىرىم جالعان بولىپ شىقتى.
سونداي-اق نوتاعا گەرمانيانىڭ سسسر-گە سوعىس اشۋعا ءماجبۇر بولعان سەبەپتەرىن ايعاقتايتىن ءۇش ۆەدومستۆو ازىرلەگەن حابارلاما قوسا تىركەلگەن. ءبىرىنشىسى، گەرمانياعا قاراستى اۋماقتاردا توقتاۋسىز سوۆەتتىك ديۆەرسيالار ءجۇرىپ جاتقانىن، ەكىنشىدەن، ماسكەۋ تاراپىنان رەيحقا قارسى دۇشپاندىق ناسيحات ءورشىپ كەتكەنىن جانە كورشى ەلدەردە كومينتەرن جۇمىسىنىڭ بەلسەندىلىگى كۇرت ارتقانىن، ۇشىنشىدەن، گەرمانيامەن شەكارالىق ايماقتاردا قىزىل ارميانىڭ 160-تان استام ديۆيزياسى شوعىرلاندىرىلىپ قويىلعانىن ءۋاج ەتەدى. بەرلين سسسر-ءدىڭ مۇنداي ارەكەتتەرىن «تۋ سىرتىنان سوققى بەرۋگە ازىرلىك» دەپ باعالاپ، فيۋرەر ۆەرماحتقا شىعىس شەكارادا تۋىپ وتىرعان «قاۋىپتى جويۋعا» بۇيرىق بەرگەنىن حابارلايدى.
قۇجاتتا 1939 جىلى 23-تامىزدا ماسكەۋدە مولوتوۆ پەن ريببەنتروپ قول قويعان سوۆەت وداعى مەن گەرمانيانىڭ ءوزارا شابۋىل جاساسپاۋ تۋرالى شارتتى سسسر كۇش جيناۋ ءۇشىن ۋاقىتشا تىنىس بەرەتىن قۇجات رەتىندە باعالاعانى ايىپتالعان.
سول نوتادا گەرمانيانىڭ پرەۆەنتيۆتىك سوققى بەرۋگە، ياعني سسسر-دەن بۇرىن سوعىس باستاۋىنا سەبەپ بولعان جايتتار راس پا ەدى؟ رەسەيلىك ۆ.رەزۋن، ي.ل.بۋنيچ، س.س.زاحارەۆيچ، ل.م.ملەچين سياقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە سوۆەت وداعىنىڭ گەرمانياعا شابۋىل جاساۋدى كوزدەيتىن «گروزا» وپەراتسياسىنا ازىرلىك ءبىر جىل بۇرىن، 1940 جىلى ناۋرىز ايىنان باستالعانى ايتىلادى.
ناقتى دەرەكتەرگە قاراعاندا 1941 جىلعى 12-مامىرعا دەيىن سسسر-ءدىڭ بەلورۋس، كيەۆ جانە لەنينگراد اسكەري وكرۋگتارىنا 2 ميلليون 200 مىڭ سولدات، 8112 تانك پەن برونەتەحنيكا، 6500 اسكەري ۇشاق، 37 مىڭ زەڭبىرەك پەن مينومەت شوعىرلاندىرىلعان. شەكارا تۇبىنە تاسىلعان جانارماي مولشەرىنىڭ مولدىعى سونشالىق، نەمىستەر شابۋىل باستاعان سوڭ ءبىر جىلدان استام ۋاقىت اسكەري تەحنيكاسىنا سول جانارمايدى پايدالانعان. ي. ءبۋنيچتىڭ جازۋىنشا گەرمانياعا قارسى شابۋىل وپەراتسياسىنا 5 ميلليون ادام، 11 مىڭ تانك، 35 مىڭ زەڭبىرەك، 9-10 مىڭ ۇشاق قاتىسۋعا ءتيىستى بولعان. «لەدوكول» دەگەن كىتابىندا ۆيكتور سۋۆوروۆ قىزىل ارميا كۇشتەرى شەكارا تۇبىندەگى ەكىنشى ستراتەگيالىق ەشەلونعا 1941 جىلى 10-شىلدەگە دەيىن جايعاسىپ ۇلگەرۋى كوزدەلگەنىن ايتادى. الايدا قالىپتاسقان اسكەري شيەلەنىس جاعدايىندا گەرمانياعا قارسى «گروزا» وپەراتسياسىن باستاۋ 1941 جىلعى 6-شىلدەگە بەلگىلەنىلگەن. مۇنداي قيمىلداردى سەزىپ قويعان گەرمانيا سوندىقتان 17 كۇن بۇرىن قيمىلداپ، 1941 جىلى 22-ماۋسىمدا سوۆەت وداعىنا سوعىس اشقان.
سىرتقى ساياساتىندا ءوزىنىڭ باسقىنشىلىق پيعىلىنان ءالى كۇنگە باس تارتپاعان رەسەي بيلىگى، ارينە، مۇنى مويىندامايدى. ارحيۆتەردە سوۆەت-گەرمان سوعىسىنا قاتىستى ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ كوپشىلىگىنەن «قۇپيالىلىق» تاڭباسى سىپىرىلعان جوق. قايتا مەرزىمى تاعى 30-50 جىلعا ۇزارتىلىپ تاستالدى. بىراق سوۆەت-گەرمان سوعىسىنىڭ باستالۋىنا الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋدى كوزدەگەن بولشەۆيكتىك سسسر-ءدىڭ تۋرا جانە جاناما ىقپالى بولعانىنا كوزىمىز ايدان انىق جەتىپ وتىر. ءارى بۇل شىندىق قازاقستاندىق مەكتەپ وقۋلىقتارىندا قامتىلعانى قۇبا قۇپ بولار ەدى.
سۋرەتتە: تۇتقىنعا تۇسكەن قىزىل اسكەرلەر. سوعىستىڭ العاشقى ەكى ايىندا عانا 3,5 ملن سوۆەت سولداتى نەمىسكە تۇتقىن بولعان.

Related Articles

  • ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

    ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

    وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن 106-قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ دەرەكتەرى ەندى بەلگىلى بولا باستادى. 1942 جىلى ديۆيزيا اقمولادا جاساقتالىپتى. اسكەري شالا دايىندىقپەن جاساقتالعان ديۆيزيا 1942 جىلدىڭ مامىرىندا، حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا بۇيرىق بەرەر الدىندا، 4091 ساربازعا 71مىلتىق، ياعني 7 ادامعا ءبىر مىلتىق جانە بارىنە 3100 جارىلعىش وق ء–دارى ءبارىلىپتى. قازاق بوزداقتارىن قارۋسىز جالاڭ قىلىشپەن ولىمگە جۇمساۋى – «گيتلەرمەن سالىستىرعاندا ستالين سولداتتاردى ولىمگە 8 ەسە كوپ جۇمسادىنىڭ» ايعاعى (ميحايل گارەەۆ، اسكەري اكادەميادان.2005 جىل). ء“تورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ 2016 – جىلعى مامىردىڭ 28-جۇلدىزىنداعى سانىندا شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنعان ۆيدەوسيۋجەتتەگى 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسى جونىندەگى نەمىس وفيتسەرىنىڭ ايتقانى: «نە دەگەن قىرعىز (قازاق) دەگەن جان كەشتى باتىر حالىق، اتقا ءمىنىپ، اجالعا قايمىقپاي جالاڭ قىلىشپەن تانكتەرگە

  • جارايسىڭدار، ازەربايجان

    جارايسىڭدار، ازەربايجان

    ولار قر ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىندە ورىس تىلىندە وقۋدان باس تارتقان. نەگە سولاي ؟ ويتكەنى ولار قازاق ءتىلىن تاڭداعان! قازىر ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ءتىلى كۋرستارى اشىلىپ جاتىر. ايتقانداي، ازەربايجاندارعا ءتىلىمىزدى قولداعانى ءۇشىن قۇرمەت پەن قۇرمەت. ولار ناعىز باۋىرلاس حالىق ەكەنىن كورسەتتى. بىراق قازىر ءبىزدىڭ قورعانىس مينيسترلىگىنە سۇراقتار تۋىندايدى. بۇعان دەيىن بارلىق شەتەلدىكتەردى ورىسشا ۇيرەتىپ پە ەدى؟ بىرەۋ نە سۇرايدى؟ ايتەۋىر، ءبىلىم – قازاق ءتىلىن ناسيحاتتاۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى. ال نەگە ورىس تىلىندە وقىتادى؟ ال كىم ءۇشىن؟ ەڭ قىزىعى، وسىنىڭ ءبارىن تەك ازەربايجانداردىڭ ارقاسىندا عانا بىلەتىن بولامىز. ال نەگە بۇرىن قازاقشا وقىتپاعان، ەڭ بولماسا كەيبىر ەلدەردە. نەگە سول قىتاي ءتىلىن ورىسشا ۇيرەتەدى؟ رۋسلان تۋسۋپبەكوۆ

  • شوقان ۋاليحانۇلى دەگەن ەكەن..

    شوقان ۋاليحانۇلى دەگەن ەكەن..

    ەل اۋزىندا قازاق وقىمىستىلارى ايتتى دەگەن سوزدەر از ەمەس. بەلگىلى عالىم، ەتنوگراف ا. سەيدىمبەك قۇراستىرعان تاريحي تۇلعا، اسقان وقىمىستى شوقان بابامىزدىڭ تاپقىر سوزدەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. * * * ومبىعا وقۋعا جۇرەر الدىندا بالا شوقان اكەسىنىڭ ەل ءىشى ماسەلەسىن شەشۋدەگى كەيبىر وكتەم، وجار قىلىقتارىنا كوڭىلى تولماي، «وقۋعا بارمايمىن» دەپ قيعىلىق سالسا كەرەك. تىپتەن كونبەي بارا جاتقان بالاسىن قاتال شىڭعىس جاردەمشى جىگىتتەرىنە بايلاتىپ الماققا ىڭعايلانىپ: «شىقپاسا كوتەرىپ اكەلىڭدەر، ارباعا تاڭىپ الامىز!» − دەيدى. سوندا دارمەنى تاۋسىلعان شوقان اكەسىنە: «بايلاتپا! ابىلاي تۇقىمىنان بايلانعاندار مەن ايدالعاندار جەتەرلىك بولعان!» − دەپ ءتىل قاتادى. بالا دا بولسا اقيقات ءسوزدى ايتىپ تۇرعان بالاسىنان توسىلعان اكە دەرەۋ شوقاندى بوساتتىرىپ جىبەرەدى. * * * پەتەربۋرگتە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءبىر

  • ۋكراينا(سبۋ) «پاۋتينا» ستراتەگيالىق وپەراتسياسى

    ۋكراينا(سبۋ) «پاۋتينا» ستراتەگيالىق وپەراتسياسى

    بۇگىن ۋكراينا قاۋىپسىزدىك قىزمەتى (سبۋ) «پاۋتينا» دەپ اتالاتىن ستراتەگيالىق وپەراتسياسىن جۇزەگە اسىرىپ، رەسەيدىڭ اسكەري اۆياتسياسىن نىساناعا الدى. ۋكرايانا تارابى وپەراتسيا بارىسىندا رەسەيدىڭ 41 سوعىس ۇشاعى جويىلعان العا تارتتى. ولار رەسەيدىڭ ا-50, تۋ-95مس جانە تۋ-22م3 سىندى ستراتەگيالىق بومبالاۋشى ۇشاقتارىن ىستەن شىعارىپ، 2 ميلليارد دوللار شىعىنعا باتىرعان. ۋكراينانىڭ ارنايى قىزمەتى وپەراتسيانى جۇزەگە اسىرۋعا ءبىر جارىم جىل بويى دايىندالىپتى. وپەراتسيا بارىسىن ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيدىڭ ءوزى باقىلاعان، ال ونىڭ ورىندالۋىن سبۋ باسشىسى ۆاسيلي ماليۋك پەن ارنايى جاساقتاردىڭ ۇيلەستىرىلگەن ۇجىمى اتقارعان. ۋكراينا تارابى الدىمەن FPV-درونداردى رەسەيگە كونتراباندالىق جولمەن جەتكىزەدى. ارتىنشا – اعاشتان جاسالعان شاعىن ۇيلەر جىبەرەدى. دروندار سول ۇيلەردىڭ شاتىرىنىڭ استىنا تىعىلعان. كەيىن بۇل ۇيلەر جۇك كولىكتەرگە تيەلىپ، رەسەيدىڭ ىشكى اۋماقتارىنا جەتكىزىلەدى. ءدال ءسات

  • شىعىس تۇركىستان

    شىعىس تۇركىستان

    ەرزات كارىباي سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.  دەموگرافياسى، اكىمشىلىگى مەن قارۋلى كۇشتەرى كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن التاي، ىلە، تارباعاتايداعى قازاقتى نەگىز ەتكەن ءار ۇلت حالقىنىڭ كۇرەسى 1944-1946 جىلدارداعى «شىعىس تۇركىستان» رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. دەسە دە وسى ءبىر تاريح الىگە دەيىن بۇرمالانىپ كەلەدى. كەيبىر ساياسي توپتار بۇنى ءوز بىلگەنىنشە ماقسات-مۇددەلەرىنە پايدالانىپ ءجۇر. قازاقتى نەگىز ەتكەن 30 مىڭ قارۋلى ارمياسى بار مەملەكەت (تولىق دەربەس بولماسا دا) 20-شى عاسىردىڭ باسى مەن ورتاسىندا بولماعان جاعداي. ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتى ءتورت جىل عانا (ناقتى اتىمەن ەكى جىل عانا) بولعانىمەن، ورتا ازيا اسىرەسە، قازاقستان تاريحىندا بەلگىلى ءمان-ماڭىزى بار ەكەنىن باسىپ ايتقان دۇرىس! ويتكەنى وسى ۋاقىتشا مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا مىڭداعان قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر مەن وقىعان زيالىلار ات سالىستى. ءتىپتى قىرعىزستان مەن

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: