Чунциндегі кездесу | Kerey.kz/Керей.кз

سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح

چۋنتسيندەگى كەزدەسۋ

kerey.kz

| Feb 13, 2024

تاريحي سۋرەت

428382555_2838186846344884_7985662961388026938_n

ۋاقىتى: 28 تامىز 1945 ج.;

ورىنى: چۋنتسين (重慶) ق-سى;

تۇسىنىكتەمە: تاريحي سۋرەتتە اقش-تىڭ قىتايداعى وكىلەتتى ەلشىسى پاتريك حەرلي جانە قىتاي پرەزيدەنتى چان كايشي مەن قكپ توراعاسى ماو.

چۋنتسيندەگى كەزدەسۋ كەزىندە ديالوگقا كەلە باستاعان قىتايلىق پارتيا وكىلدەرى الپاۋىت ەل اقش پەن سوۆەت وداعىنىڭ “قىتاي ساياساتىن” جاڭا داعدارىسقا اكەلدى. كورىنىستە ازاماتتىق سوعىستى توقتاتىپ بۇكىلقىتايلىق ماسەلەنى شەشۋ بولعانىمەن ۇلكەن قاستاندىقتىڭ باسى سودان باستالدى.

428246391_2838211279675774_7425777896323122375_n

الپاۋىت تاراپتار قىتاي كارتاسىن وزگەرتەتىن جاڭا ديالوگتاردى قىزۋ تالقىلاپ جاتقاندا شىعىس تۇركىستان اۋماعىندا ءبىر ۋاقىتتا ءۇش بىردەي ۋاقىتشا ۇكىمەت ءومىر ءسۇردى. ولار:

ءبىرىنشى، وتستاۆكاداعى شەن شيتساي كلانى;

ەكىنشى، ۆۋ چجۋنسيننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى;

ءۇشىنشى، شىعىس تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى.

428263494_2838211253009110_8762311155556471009_n

اقش-تىڭ قىتايداعى وكىلەتتى ەلشىسى پاتريك حەرلي شىعىس تۇركىستان اۋماعىن نازارعا الا وتىرىپ اقش-تىڭ ۇرىمجىدەگى وكىلەتتى كونسۋلىنا جانە كونسۋلدىق سىرتقى بارلاۋ قىزمەتىنە ارنايى تاپسىرما بەردى. سونىڭ نەگىزىندە اقش-تىڭ رەسمي وكىلدەرى التاي، شاۋەشەك جانە ىلە مەن ەرەنقابىرعا ايماقتارىن ەركىن ارالاپ ايماقتانۋ جانە الەۋمەتتانۋ تۇرعىسىنان كوپ زەرتتەۋ جۇرگىزدى.

426988683_2838211239675778_3877995177537592854_n

وسى ءىس-قيمىل اياسىندا CIA-دىڭ شىعىس تۇركىستان تۋرالى اقپاراتتىق بازاسى قالىپتاستى. اقش جۋرناليستەرى مەن سىرتقى بارلاۋ قىزمەتى ماماندارى ايماقتاردى جاسىرىن ارالاپ اقپارات جينادى جانە ستراتەگيالى ساراپتامالار جاسادى. الداعى ۋاقىتتا CIA ماتەريالدارىن سىزدەرگە جاريالايتىن بولامىن.

428361863_2838186769678225_2858674685311573967_n

سول ماتەريالداردىڭ ىشىندە اقش-تىڭ قىتايداعى وكىلەتتى ەلشىسى پاتريك حەرليدىڭ ءوزى دايىنداعان راپورت قۇجاتتارى دا بار. ول ماتەريالداردا پ.حەرلي شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن كوبىرەك نازارعا الا وتىرىپ ءار ءىس-قيمىلدى بارىنشا وبەكتيۆتى تالداپ وتىرعان. سونىمەن بىرگە ۇرىمجىدەن جەتكىزىلگەن اقپاراتتىق دەرەكتەردىڭ بازاسىن دايىنداپ سوۆەت وداعىنىڭ ايماقتاعى كوڭىل كۇيىن تەكسەرىپ اقش تۇرعىسىنان نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ناقتىلايتىن پىكىرلەر بەرىپ وتىرعان.

ەلدەس وردا

13.02.2024

قازاق-جوڭعار ءدىن ءۇشىن سوعىسپاعان!

kerey.kz

قازاق-جوڭعار ءدىن ءۇشىن سوعىسقان دەگەندەر مىنا دەرەككە سۇيەنسە كەرەك: 1691 جىلى 6 اقپاندا يركۋتسك قالاسىندا جوڭعار حانى گالدان بوشوگتۋ (موڭعول. گالدان بوشيگت; قالم. گالدان-بوشيگت; 1644 – 1697) ەلشىلەرىنىڭ قازاق حاندىعى تۋرالى اڭگىمەسى. «…شابارماندار: «وسىدان ون جىلداي بۇرىن ولار، قالماق بۋشۋحتۋ حانى مەن كازاك ورداسى، ءدىنى ءارتۇرلى بولعان. بۋشۋحتۋ حان قالماقتارمەن جانە باسقا دا وردا مۇشەلەرىمەن بىرگە دالاي-لاماعا سەنەدى، ال كازاك ورداسى اسىرەسە مۇحامەتكە قىرىمدىق جولمەن سەنەدى، بۇسۋرماندىق جولمەن سۇندەتتەلەدى. ال بۋشۋحتۋ حان كازاك ورداسىنا ونىمەن، قالماق بۋشۋحتۋ حانىمەن جانە وردانىڭ باسقالارىمەن ءبىر دالاي لاماعا بىرىگىپ بۋدداعا سەنسىن دەپ جىبەردى. سوندىقتان دا ولارمەن جانجال تۋىندادى، ويتكەنى ولار قالماق جولىمەن دالاي-لاماعا سەنگىسى كەلمەدى، وسىنىڭ سالدارىنان ۇلكەن شايقاستار بولىپ، بۋشۋحتۋ حان ولاردىڭ كوپتەگەن
ۋراڭحاي تاڭبالارى

kerey.kz

بۇل قولجازبا پولياك تەكتى ورىس زەرتتەۋشىسى گ.ە. گرۋمم-گرجيمايلونىڭ 1903 جىلى تۋۆا مەن باتىس موڭعولياعا جاساعان ەكسپەديتسياسى بارىسىندا جازعان كۇندەلىگىنەن الىندى. جازبادا ۋراڭحاي تاڭبالارى بەرىلگەن. ولاردىڭ قايدان الىنعانى جانە اتاۋلارى جازىلعان. جوشى ۇلىسى تاڭبالارىمەن ۇقساستىق بايقالادى قاجىمۇرات تولەگەنۇلى
جين نودا: قازاق حاندارى مەن تسين يمپەرياسىنىڭ بايلانىسى تىم تەرەڭ

kerey.kz

وتكەن جىلى قولىما توكيو شەت تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جين نودانىڭ «رەسەي مەن تسين يمپەريالارى اراسىنداعى قازاق حاندىقتارى: XVIII-XIX عاسىرلارداعى ورتالىق ەۋرازيا حالىقارالىق قاتىناستارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى ءتۇستى. ءوز تاريحىمىزعا قاتىستى بولعان سوڭ، ءبىر دەممەن وقىپ شىقتىم. اتالعان كىتاپتا قازاق حانى ابىلاي مەن وزگە سۇلتانداردىڭ تسين يمپەراتورىنا جازعان حاتتارى تۋرالى باياندالادى. جاقىندا جين نودامەن حابارلاسىپ، كوكەيىمىزدە جۇرگەن سۇراقتاردى قويدىق. – عىلىمي زەرتتەۋ كىتابىڭىز ەرتەدەگى قازاق-تسين يمپەرياسى قاتىناسىن وزگەشە تانۋعا ارنالعان اكادەميالىق ەڭبەك ەكەن. بۇنداي زەرتتەۋگە بەت بۇرۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ – مەن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ بارىسىندا رەسەي جانە تسين يمپەرياسى تۋرالى كوزقاراستاردا ۇلكەن الشاقتىق بار ەكەنىن بايقادىم. وسى الشاقتىقتى جويۋ ماقساتىندا مەن قازاقتاردىڭ تاريحىن رەسەيلىك جانە قىتايلىق دەرەككوزدەر نەگىزىندە زەرتتەۋگە كىرىستىم.
دوعال شايقاسى

kerey.kz

1917 جىلى تورعاي دالاسىندا اتاقتى دوعال شايقاسى بولدى. بۇل امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنداعى ەڭ ءىرى شايقاس سانالادى. شايقاستا امانگەلدىمەن قاتار، ونىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرى ىبىراي اتامبەكوۆ، كەيكى كوكەمباەۆ ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. دوعال شايقاسى نەمەسە دوعال–ۇرپەك سوعىسى – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندەگى ا. يمانوۆ باستاعان تورعاي قازاقتارى كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ رەسەي ۇكىمەتىنىڭ جازالاۋشى وتريادىنا قارسى سوڭعى سوعىسى. شايقاس 1917 جىلى 22-23 اقپان كۇندەرى دوعال قوپاسى مەن ۇرپەك قونىسى ارالىعىندا بولعان. بۇل كەزەڭدە كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى كۇشى تورعاي قالاسىنان 150 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى باتپاققارا ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭىنداعى جالداما، تورعاي وزەندەرىنىڭ بويىنا ورنالاسقان ەدى. ال ەكىنشى بولىگى تورعاي قالاسىنان 140 شاقىرىم جەردەگى جىلانشىق وزەنىنىڭ بويىنا، ءۇشىنشىسى قالادان 80 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى پەروۆسك جولىنىڭ بويىندا توپتاستىرىلعان. تورعايداعى كوتەرىلىستى
الاشتىڭ العاشقى ماتەماتيكتەرى

kerey.kz

فوتو: aikyn.kz ماتەماتيكا – ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا نەگىز بولعان ىرگەلى عىلىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ باستاۋىن ەجەلگى مىسىر، ۆاۆيلون، ءۇندىستان، قىتاي جانە گرەكيا وركەنيەتتەرىنەن بايقاۋعا بولادى. بۇل حالىقتار ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ العاشقى جۇيەلەرىن قالىپتاستىرىپ، اريفمەتيكا، گەومەتريا، الگەبرانىڭ نەگىزدەرىن قالادى. كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا اراب-مۇسىلمان الەمى ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتتى. ءال-حورەزمي، ءال-فارابي، ومار حايام، ناسيرەددين تۋسي سىندى عالىمدار الگەبرا، تريگونومەتريا، ساندار تەورياسى مەن استرونوميا سالالارىندا جاڭالىقتار اشىپ، كەيىنگى ەۋروپالىق عىلىمعا نەگىز قالادى. بۇل ءۇردىس تۇركى حالىقتارى قونىستانعان ايماقتارعا دا اسەر ەتتى. قازاق دالاسىندا ماتەماتيكالىق ءبىلىمنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولدى. كوشپەلى وركەنيەت تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن ماتەماتيكامەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. قازاق حالقى استرونوميالىق ەسەپتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ۋاقىتتى انىقتاۋ ادىستەرىن قولداندى، گەومەتريالىق پرينتسيپتەردى جەر ولشەۋدە، قۇرىلىس سالۋدا،