1 .عۇندار، تۇركىلەر جانە شىڭعىسحان باستاعان موعول تاتارلار كىمدەر؟
kerey.kz
1 .عۇندار، تۇركىلەر جانە شىڭعىسحان باستاعان موعول تاتارلار كىمدەر؟.
عۇنداردى بارشا تۇرىك تەكتى ۇلىستاردىڭ اتا-باباسى رەتىندە قاراستىرادى، ال ول قالايشا تۇرىك ءتىلدى؟
جۇڭگو جىلنامالارىندا تۇرىكتەردى عۇنداردىڭ باسقا ءبىر اۋلەتى دەپ قارايدى، ال ودان بۇرىن جاساعان تەلەلەر تۇرىكپەن ۇقساس، سالتى دا، ءتىلى دە ءبىر.تەلەلەردەن شىققان ۇيعۇر تايپاسىنىڭ ءتىلى تۇرىكشە، بۇنى ماحمۇت قاشقاري:”ۇيعۇرلاردىڭ ءتىلى تازا تۇرىكشە” دەپ باياندايدى، ۇيعۇر قاعانى مويىنچوردان قالعان بىتىكتاستاعى تىلدە تۇركى قاعانى بىلگى قاعاننىڭ قۇلىپتاسىنداعى تىلمەن ۇقساس.ال وعىزداردا تۇرىك، وندا وعىزبەن ۇيعۇردىڭ اتا-باباسى تەلەلەر ياعىني تولەستەردە تۇرىك بولادى، ال جۇڭگو تاريحنامالارىندا تەلەلەرمەن عۇنداردىڭ سالتى بىردەي، تىلىندە تەك ازداعان پارىق بار دەيدى، بۇعان نەگىزدەلسەك عۇنداردا تەلەلەرمەن ۇقساس تۇرىك ءتىلدى حالىق بولادى، بۇعان ەش كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى، ال .
ەۈروپا، ورىستىڭ تۇرىكپەن ورتتەي ءوش تاريحشىلارى ءۇشىن عۇن تۇرىك ەمەس، قازىرگى مۇڭعۇل اتانعان حالىقتىڭ ارعى اتاسى، سەبەبى :وعان تىلدىك دالەل از ەكەن، سوندىقتان ونى تۇرىك دەپ تۇراقتاندىرۋعا بولمايدى ەكەن، ال ادەت-عۇرپىدا، تىلدىك جاقتاندا دالەل از بولسادا عۇن مۇڭعۇلدىڭ اتا-باباسى ەكەن، ال تۇرىككە كەلگەندە قۇلىپتاسقا جازىلعان جازۋ بولماسا مويىندامايدى ەكەندە، ال مۇڭعۇلعا كەلگەندە ەش دالەل بولماسادا مۇڭعۇل دەي سالادى، سوندىقتان ولاردىڭ ۇعىمىندا عۇن، ءسانبي، جۋجان، موعولدار مۇڭعۇل ەكەن، ارينە دالەلى از بولسادا، ال انا تۇرىك، تەلە، ۇيعۇر، وعىز، قىپشاق دەگەندەردىڭ قۇلىپتاسى جانە ماحمۇت قاشقاريدىڭ سوزدىگى ارقىلى زورعا تۇرىك دەپ تانىپ وتىر، ەگەر ولار بولماسا ولاردىدا مۇڭعۇل دەي سالار ەدى، ولارعا ياكۇتيادان انادولىعا دەيىنگى 200 ميلليون تۇرىك اسپاننان تۇسكەن، ەل قۇرماعان بەيشارالار ەكەندە، ال 10 ميلليونعا تولمايتىن مۇڭعۇل اتانعاندار ءبارىن ىستەپ، ءبارىن تىندىرعان بولىپ كورىنەدى ەكەن.ءال قازاق ەلى %80 تەن ارتىعى مۇڭعۇل بولىپ وزدەرىنە باعىنعان ازعانتاي قاڭلى، قىپشاقتاردىڭ تىلىندە سويلەپ تۇركىلەنىپ كەتكەندەر ەكەن!.
ال وسى اينىماس اقيقات بولىپ ورنىققان تەۋوريانى اۋداراتىن كەز كەلگەن ۇقسايدى.
ءبىر عاجاپ جەرى شىڭعىسحان باستاعان موعولداردىڭ قۇرامىندا قيىر شىعىستا ءۇيسىن، دۋلات رۋلارى بولعان، ۇيسىننەن بوروحول نويان شىققان، ال دۋلاتتار كەيىن موعولىستاننىڭ نەگىزگى بيلىگىن ۇستاعان.ال وسى ەكى تايپانىڭ تاريحى تىم ارىدا ءجاتىر.ءۇيسىن 2000جىل بۇرىن عۇن زامانىندا شۇلەن تاۋدان ىلە، جەتىسۋعا كەلىپ ەل قۇرعان، كەيىن ەلىنىڭ سانى 630 مىڭعان، اسكەرى188800 گە جەتكەن.ءال دۋلاتتى سول ءۇيسىن كۇنبيى ەلجاۋدىڭ ورتانشى ۇلى دۇلۇدىڭ ەنشىسىنە تيگەن ەل دەپ قارايدى.5-عاسىردا ءۇيسىن ەلى جۋجانداردىڭ شاپقىنشىلىعىنان جويىلادى.سودان تارتىپ ءۇيسىن اتاۋى تاريحتان وشەدى.ءتۋرا 10-عاسىرعا كەلگەندە قيىر شىعىستا شىعىس مۇڭعۇليادان بوي كورسەتىپ تۇيعىن، مۇركەتتەرمەن بىرگە قيدان حانىنا تارتۋ تارتىپ بارادى.بۇل تۋرالى:”938-جىلى 14-تامىز كۇنى شۇرشىتتەن، 24-تامىز كۇنى تۇيعۇن، ءۇيسىن، مۇركەتتەندە مامىلىلىك كادەسىمەن ەلشىلىكتەر كەلدى” (“جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر”3-توم، 168-بەت) .
قيدان پاتشالىعىنا قاراستى ەلدەردىڭ تىزىمىندەدە ء“ۇيسىن ەلى حان ورداسى” دەپ اتالادى.
ال دۋلات شىڭعىسحان زامانىندا قياتتاردىڭ نيرۋن تابىنداعى رۋلاردىڭ قاتارىنان بوي كورسەتەدى.ءال دۋلۇ اتتى ۇلىس .
باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ بەلدى رۋلارىنىڭ ءبىرى بولعان.ال ەندى ءبىر قايشىلىق شىقتى؟ سوندا بۇلار قالايشا باتىستا جۇرگەن ەلدەر ءبىرى ءۇيسىن 5 عاسىردان سوڭ، ال دۋلات 3 عاسىردان سوڭ شىعىستان بوي كورسەتەدى، ال الگى اتالمىش ەۈروپا مەن ورىس تاريحشىلارى بۇعان باس قاتىرماعان، ولاردىڭ ويىندا باتىس تۇرىك قاعاناتى جويىلعان سوڭ دۋلاتتا جويىلىپ بەينە جەر بەتىنەن جوق بولعان دا اياق استىنان شاعاتاي حاندىعى قۇرىلعاندا پايدا بولا كەتكەن، ونان قازاقتىڭ ءبىر رۋى بولعان.ال انا شىعىستاعىسى ول مۇڭعۇل قازاقپەن قاتىسسىز دەيدى.ءال ۇيسىندە سولاي ەكەن، 6 عاسىر جوعالىپ كەتىپ 9-عاسىردا شىعىستا مۇڭعۇل رۋى اتىمەن پايدا بولىپتى دا ولار مۇڭعۇل يىمپەرياسىن قۇرعان دارلەكىن قياتتىڭ ءبىرى بولىپتى.ال ونىڭدا قازاقپەن قاتىسى جوق، ال قازاقتاعى ءۇيسىن ول 5-عاسىردا جۋجاننان جويىلعان بەتى بەيشارا بولىپ ءجۇرىپ موعولىستان قۇرىلعاندا بارىپ قايتا ەل ءبولىپتى.ەشقانداي تاريحي وقيعاعا ارالاسپاعان، تاۋدا مال باعىپ قانا جۇرگەن، قازاقتىڭ ءۇيسىن دۋلاتى مەن انا قياتتىڭ ءۇيسىن دۋلاتى اتى عانا ۇقساس، ءبىر ەل ەمەس، ول عانا ەمەس اتاعى تاۋداي ءبىر ورىس تاريحشىسىنىڭ ايتۋىنشا شىڭعىسحان زامانىنداعى ايبىندى نايمان تايپاسىدا قازاقتاعى نايمان ەمەس.ءوسىلايشا ۇلى جۇزدەگى بىتكەن قازاقتىڭ كوبى تاريحسىز بولادى، ال كىشى ءجۇزدىڭ ؟.
بىرەن-سارانى بولماسا ولاردىڭدا تاريحتا اتى جوق توبىر عانا، ال ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاعى باتۋمەن، شىڭعىس قىرعاننان امان قالعان بەيشارالاردا، انا كەرەي، نايمان، قوڭىرات، جالايىر، مەركىت دەگەندەر شىڭعىسحاننان جەڭىلىپ قاشىپ كەلگەن قاشقىندار ەكەن ورىستاردىڭ ويىنشا.
ال قيات رۋلارىنىڭ تىزىمىندە سۇنۇت اتتى رۋ بولسا، تۇرىكتەردە سونون رۋى بولعان;مارعۇز باستاعان زۋبۋ ياعىني سابەك (سۇبۇك) كەيىنگى كەرەيدى قۇراعان، اشىنا تايپاسىنىڭ ءبىر رۋى سولتۇ بولسا قياتتىڭ ءبىر رۋى سولتوس، قورقىتتىڭ رۋى وعىز ىشىندە باياۋىت، ال قياتتىڭ دارلەكىن تابىنىڭ ءبىرى تاعى باياۋىت، نايماندار سەگىز وعىز.باتىس تۇرىكتىڭ ءبىر رۋى شانىش بولسا، قياتتىڭ ءبىر رۋى شانىشقۇت.عۇننىڭ ءبىر رۋى سۇبۇك، ال تۇرىكتىڭ ءبىر رۋى سۇبۇك، كەرەيلەر سۇبۇك، عۇننىڭ ءبىر رۋى قۇيان بولسا، شىڭعىسحان قيان (قيات) .قانداي عاجايىپ ۇقساستىقتار؟.
عۇندار:سۇبۇك، چۇلۇن، لاندي، لان، قۇيان، سۇبۇي قاتارلى 6 تايپاعا بولىنگەن.ءبۇندا سۇبۇك تۇرىكتىڭ سۇبۇ ياعىني سابەك رۋىمەن اتتاس تاعى چۇلۇن چۇمۇل رۋىمەن اتتاس، قۇيان شىڭعىسحاننىڭ قيان ياعىني قيات رۋىمەن ءاتتاس.دەمەك ءار كەزدەگى دەرەكتەردە ءار ءتۇرلى حاتتالسادا نەگىزگى .
دىبىستالۋى وزگەرمەگەن.
مىنا دەرەككە قارايىق:” «تەلە تايپالارىنىڭ قاتارىندا بۇركىت، توڭىرا، قۇيعىر، بايىرقى، بۇعىرا رۋلارى ;بۇلار تۋلا وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندە تۇرعان;
موندەن، تاناعىر، سەگەت، عۇن، قوقسىر، دەگەن ارىستارىنىڭ سوعىسقا جارامدى ادامى 20 مىڭدايۇبىردىڭ باتىسى مەن انگەنىڭ تەرىستىگىندەگى اق تاۋدى قاپتالداي قىبىت، بۇلاقشىق، ەدەر، سۇبا، ناعار، وعىز، قىرعۇت، يادىر، يۇرەگىرلە ر وتىرادى.بۇلاردىڭدا سوعىسقا جارايتىن ادامى 20 مىڭداي.التايدىڭ باتىس كۇنگەيىندە سىر-ەندا، تايناق، زىبان، دارقىتتار مەكەندەيدى.ءبۇلاردا جورىققا 10 مىڭداي ادام اتتاندىرا الادى.قاڭلىنىڭ تەرىسكەيىندەگى ەدىل وزەنىنىڭ بويىن ەدىز، عاجار، بارعۇت، بيعان، قوقى، قابىش، اجاسۋ، باياۋىت، كەردەرىلەر مەكەندەيدى، بۇلاردا جورىققا 30 مىڭ ادام اتتاندىرا ءالادى.تەڭىز كولىنىڭ شىعىس جانە باتىس جاعالاۋلارىندا سالار، قيات، ءۇش ساقسىن، مارسۇق، ساقىرالار وتىرادى.بۇلاردا 8 مىڭداي جاساق بار.پۇرۇمنىڭ باتىسىندا ۇڭعۇت، الان، پەچەنەك، قۇلاس، بارعۇندار مەكەندەيدى، بۇلاردا 20 مىڭداي جان ءبار.سولتۇستىك تەڭىزدىڭ كۇنگەيىندە تىبالار وتىرادى. (“جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر”2-توم 340 بەت) .
ال 5-عاسىرداعى قاڭعارلار اراسىندا عۇننىڭ قۇيان ياعىني قيات رۋى قايدان ءجۇر دەپ تاڭعالۋىڭىز مۇمكىن.بۇعان ەش تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق، بۇلار عۇندار باتىسقا ەۈروپاعا اۋعاندا كاسپيدىڭ ماڭىندا قالىپ قويعاندار دەۋىمىزگە بولادى.
ال ءۇيسىن تۇرىكپە؟ يرانبا؟
ورىستاردىڭ ويىنشا 2000 جىل بۇرىن قازاقىستاندا جاساعان ساق، قاڭلى، الان ءبارى تۇرىك ەمەس.ءال جۇڭگو دەرەكتەرىندە ۇيسىندەردىڭ عۇنداردىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگى ايتىلعان، ال ەلجاۋ كۇنبيدىڭ اڭىزىدا ءبورى اڭىزى، تۇرىكتەرگە ۇقساس.بۇعان نەگىزدەلگەندە ۇيسىندەر داۋسىز تۇردە تۇرىك بولادى.ال سوزىندە تۇراق جوق ورىس تاريحشىلارىنىڭ ءۇيسىن مولالارىنا جاسالعان اناليزىندە ءۇيسىن %80 ەۈروپالىق بولىپ شىعىپتى، مىنە ەۈروپالىقناسىل بولسا تۇرىك ەمەس (تاعى ءبىر قايشىلىق جەرى سول سارى ءناسىلدى تازا تۇرىك تىلىندە سويلەگەن تۇركى حالىقتارىن اسىرەسە كوشپەندىلەردى مۇڭعۇلدانعاندار انىق تۇرىك ەمەس دەپ، ال كەرىسىنشە ورتا شىعىس ەۈروپا شەگىنە بارىپ بۇكىلدەي ەۈروپالانعان تۇركيالىقتاردى ناعىز تۇرىك دەپ سانايدى، سوندا تۇرىك قاي ءناسىل؟), يران بولادى ەكەن، ال تاريحي دەرەكتەردە ۇيسىندەردىڭ العاشىندا 20-30 مىڭ عانا اسكەرى بار شاعىن ەك ەكەندىگى ايتىلادى.ال ولاردىڭ سانىن كوبەيتكەن سول ىلە، جەتىسۋدىڭ تۇرعىلىقتى ساقتارى.ال ؟.
ساقتار يران تەكتى بولسىن دەيىك، ونداي بولعاندا انا ورىس ارحولوكتارىنىڭ ءۇيسىن دەر دەپ جۇرگەنىنىڭ كوبى ساقتار بولادى، ولار ۇيسىندەرگە باعىنىشتى ساقتاردىڭ مولاسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن بولادى.ال قىتاي دەرەكتەرىندەدە:”ۇيسىندەر شۇڭىرەك كوك كوزدى، جيرەن شاش-ساقالدى، ات جاقتى كەلەدى” دەپ ايتىلادى، ال سول 630 مىڭ حالىقتى قانشاسى ءۇيسىن؟ قانشاسى ساقتار؟ العاشىندا 30 مىڭ اسكەرى بار ۇيسىندەردە 150 مىڭ ادام بولادى، دەمەك %75 تەن ارتىعى جەرگىلىكتى ادامدار دەگەن سان شىعادى، ال ۇيسىندەردە تازا سارى ءناسىل دەۋگە بولمايدى، عۇنداردىڭدا %11 ى ەۈروپەيد شىققان، ال ولاردىڭ باتىسىندا يۇزىلەر (توحار) لارمەن ارالاس جاساعان ۇيسىندەردە ەۈروپالىق قۇرام وناندا كوپ بولۋعا ءتيىستى.ءال جۋجاندار ءۇيسىن مەمىلەكەتىن جويعان كەزدە وسى باعىنىشتى ساقتار ۇيسىندەردەن تاۋەلسىزدىك الادى، ءۇيسىن وداعى ىدىرايدى، تاعى شاپقىنشىلىق سوعىستادا قىرعىنعا ۇشىرايدى، باس ساۋعالاپ بوتەن ەلدەرگە تەلىم بولاتىن جاعىدايلار كوپ، سونان ءۇيسىن السىرەپ كىشى ەلگە اينالادى، ال بۇنداي جاعىداي كەيىنگى تۇرىكپەن، ۇيعۇردىڭدا باسىنان وتكەن، ولاردا مەمىلەلەتى قۇلاعان سوڭ ازايىپ ءالسىز ەلگە اينالعان. ؟
ال تۇرىك قاعاناتى قۇرىلعاندا ۇيسىندەر سول باتىس
تۇرىكتىڭ قۇرامىنداعى شاعىن ەل بولسا كەرەك، سوندىقتان ۇلكەن ەسەپكە كىرمەگەن بولۋى مۇمكىن، ال ول كەزدە ۇيسىننەن شىققان دۋلات ياعىني دۋلۇلار بەلدى رۋعا اينالعان.ال 657-جىلى باتىس تۇرىك جويىلعان سوڭ بۇلاردىڭ اتى وشەدى، باتىس تۇرىك وداعىنداعى تۇركەشتەر باستى كۇشكە، كەيىن شىعىستان كەلگگن قارلىقتار باستى كۇشكە اينالادى، ونان كەيىنگى قاراحان داۋىرىندە ماحمۇت قاشقاري دەرەگىندەدە تۇرىك تايپالارىنىڭ قاتارىندا ءۇيسىن، دۋلات جوق، ونان بۇرىنعى “قۇدۇد ءال عالام”دادا اتالمايدى، شىڭعىسحان جورىعىنان بۇرىن قازاق دالاسىنداعى قىپشاق رۋلارىنىڭ قاتارىندا قاڭلى بار، تاعى ءۇيسىن، دۋلات كورىنبەيدى، جەتىسۋدادا اتالمايدى، تەك شىڭعىسحان جورىعىنان كەيىن شاعاتاي حاندىعىنداعى رۋلارمەن التىن وردا رۋلارىندا اتالا ءباستايدى.دەمەك ولار داۋسىز تۇردە شىڭعىسحان جورىعىمەن بىرگە قازاق دالاسىنا كەلگەن :كەرەي، نايمان، قوڭىرات، جالايىر، وڭعۇت، مەركىت، قاتاعان، بارلاس، دۇربەن، ماڭعىت… رۋلارىمەن بىرگە كەلگەن بولادى.انىق اقيقاتىدا سولاي، ولار قياتتار، ۇيسىندەر، دۋلاتتار، باياۋىتتار بۇرىن قازاق جەرىندە جاساپ كەيىن شىعىسقا كوشكەن، ارادا بىرنەشە عاسىردان سوڭ مەكەنىنە قايتا ورالعان، بەينە جوڭعار سوعىسىندا قازاقتاردىڭ اراعا 2 عاسىر سالىپ شىعىسقا .
ورالعانى ىسپەتتى.ءال قوڭىراتتىڭ باتىرى”الپامىس جىرىندادا قوڭىراتتاردىڭ قازىرگى وزبەكىستانداعى جيدەلى ءبايسىندى جايلاعانى ايتىلادى، ال قوڭىراتتار كەيىن شىعىس مۇڭعۇليادان كورىنەدى، كەيىن ولاردا قايتادان سول جيدەلى بايسىنعا كەلەدى…
2.تۇرىك تايپالارىنىڭ شىعىسقا قونىس اۋدارۋى .
نەشە عاسىردان بەرى تۇركى قاعاناتى تۋرالى كوپ زەرتتەلسەدە تۇركى قاعاناتىن تۇرىك تايپاسى قۇرعانى تۋرالى ورىس تاريحشىلارى ايتپاي كەلدى، ال تۇرىك تايپاسى ول تاعى ىشىنەن ۇساق رۋلارعا بولىنەدى، ونىڭ اۋىزعا الىناتىنى تەك اشىنا اۋلەتى عانا، بۇندا نە سىر بار؟
سەبەبى وتە انىق، تۇرىك رۋلارىنىڭ ىشىندەگى رۋلار موعول رۋلارىمەن اتتاس، كەيىنگى شىڭعىسحان شىققان تايپادا سول تۇرىكتەردىڭ شىعىسقا كەتكەن توبى بولعاندىقتان، ونى جازسا بۇكىل الەم الدىندا وتىرىكتەرى ايپاراداي اشىلاتىندىقتان ايتپايتىنى تابيعي.
تۇركى تەكتى ۇلىستاردىڭ قايسى ءبىرى قاعانات قۇرسا مەمىلەكەت سول ۇلىستىڭ اتىمەن اتالاتىن بولعان، ءمىسالى:تۇرىك تايپاسى-تۇرىك قاعاناتى، ۇيعۇر-ۇيعۇر قاعاناتى، وعىز وعىزقاعاناتى، قارلىق-قارلۇق قاعاناتى، تۇركەش-تۇركەش قاعاناتى، قارا-قاراحانيلار اۋلەتى، قيماق-قيماق حاندىعى، قىپشاق-قىپشاق حاندىعى.ال ورىستىڭ زەردەلى تاريحشىلارى سول باسقاسىن جازسادا تۇرىك قاعاناتىن تۇرىك تايپاسى قۇرعانىن، تۇرىك اتىمەن اتانعان تايپا قۇرعانىن سىرىت اينالىپ كەتكەن، كەيىن ونىڭ ورىنىنا تۇرىكتەن باسقا تۇركى تەكتەس رۋلاردى العا تارتقان.ءتىپتى تۇرىك قاعاناتىن وعىزدار قۇرعان دەگەن دە لوگيكا شىعارعان.
ال تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان تۇرىك تايپاسىنىڭ رۋلارى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر بار:
630-جىلى شىعىس تۇرىك، 657-جىلى باتىس تۇرىك قاعاناتى تاڭ يىمپەرياسى جاعىنان جويىلعاننان كەيىن، شىعىس تۇرىكتەر دى گۋاننەي بۇلىعى ارقىلى باسقارعان وندا 19
دۋان، بەس تۇتىق تۇرىك، 18 دۋان، 9 تۇتىق قۇيعۇر بولعان.ونان سىرت حىبەي بۇلىعىندا 2 دۋان تۇرىك بولعان، ودان باسقا كيدان شىعايلار 17 دۋان، عيلار 9 دۋان بولعان.ال باتىس تۇرىك قاعاناتى جەرىندەگى لۇڭيۋ بۇلىعىندا ۋدان، 27 تۇتىق تۇرىك بولعان.
“جيشياڭ تۇتىعىنا 4 دۋان قاراعان، ولار اتىق دۋانى، اشىنا تەك ۇلىسىندا قۇرىلعان، شىشپەت دۋانى شىشپەت ۇلىسىندا قۇرىلدى، سۇنۇن دۋانى سۇنۇن ۇلىسىندا قۇرىلدى، بايان دۋانى. (بۇلار ەلىك قاعاننىڭ قاۋىمى ەدى) .
جوعارىداعىلار شياجوۋ تۇتىعىنا قارادى.
يۇنجۇڭ تۇتىعىنا بەس دۋان قارادى (ولاردا ەلىك قاعاننىڭ باتىس ۇلىسى ەدى) .ولار شال دۋانى، شال-تۇل ۇلىسىندا قۇرىلدى، اشىنا دۋانى-اشىنا ۇلىسىندا قۇرىلدى.چىك دۋانى چىك ۇلىسىندا قۇرىلدى، سابەك دۋانى، باگدەڭ دۋانى.
سامعان تۇتىعىنا تورت دۋان قارادى.ولار ۇكەك دۋانى-ۇكەكشە ۇلىسىندا قۇرىلدى، نەش دۋانى تادىنەش ۇلىسىندا قۇرىلدى، بەرىش دۋانى بەرىش ۇلىسىندا قۇرىلدى.چىراق دۋانى.
قاعيان تۇتىعىنا 3 دۋان قارادى، ولار:قارا دۋانى-قارا ۇلىسىندا قۇرىلدى، قارلىق دۋانى، ەدىز دۋانى.
جوعارىداعىلاردى تاڭىرقۇت باسقاقتىعى باسقارادى. (مۇڭعۇل ءۇستىرتىنىڭ شىعىسىنداعى ھينگان تاۋىنىڭ .
باتىسىندا، ەرگۇنا وزەنىنە قاراي سولتۇستىككە ورنالاسقان) .
سەنلە دۋانى-كەرماندانىڭ ۇلىسى ءۇشىن قۇرىلدى (كەرماندا ادام اتى) .عۇنسۋ دۋانى (قارلۇقتاردىڭ وتۇكەن تاۋىن قونىستانعان سول قانات ۇلىسى ءۇشىن قۇرىلدى، ءبورىلى تاۋ دۋانى (قارلىقتاردىڭ وڭ قانات ۇلىسى ءۇشىن قۇرىلعان) .
كەنگۇن تۇتىعى (قىرعىزدار، ونى شىبارا يابعۇ باسقارعان) .
جوعارىداعىلاردى انبەي باسقاقتىعى باسقارعان.
…
حىبەي بۇلىعى
تۇرىك ەكى دۋان
تۇرىكتەر تىنىشتاندىرىلعاندا ليڭجوۋ، يۇيجوۋ دەيتىن ەكى دۋاننىڭ جەرىندەتۇرىك ۇلىستارى ءۇشىن شۇنجوۋ، يۋجوۋ، حۋاجوۋ، چاڭجوۋ قاتارلى 4 دۋان تۇتىق قۇرىلدى جانە بەيكاي، بەينيڭ، بەيفۋ، بەي ءان دەيتىن 4 دۋان تۇتىقتا قۇرىلدى…سۇنۇن ۇلىسى بولىنگەندە دە ونەن اۋدانى قۇرىلىپ، بيلىك ورتالىعى شيۋرۇڭ بولدى دا شۇنجوۋعا قارادى، كەيىن ءبارى قالدىرىلدى…رۇيجوۋ دۋانى، ول ۇتۇقان تارقاننىڭ ۇلىسىنا يىڭجوۋ وڭىرىندە قۇرىلدى…جوعارىداعىلاردى باستا يىڭجوۋ تۇتىعى باسقاردى، كەيىن لي جينجۇڭ يىڭجوۋدى باسىپ الىپ شۇنجوۋدى يۋجوۋ تۇتىعىنا ءبولىپ بەرگەندە، تۇرىكتەر سۇڭجوۋ وڭىرىنە كوشىرىلدى.
لۇڭيۋ بۇلىعى
تۇرىك 3 دۋان، 27 تۇتىق.
گاۋلان دۋانى-اشىنا تەك ۇلىسىندا قۇرىلعان.
شيڭشي تۇتىعى
تىكا دۋانى، كەرلاق دۋانى
مىڭچى باسقاقتىعى، اشىنا قارا ۇلىسىن نەگىز ەتىپ قۇرىلعان.
كۇنليڭ باسقاقتىعى
بوكەن تۇتىعى-شۇمۋگەن تۇتىعىندا قۇرىلعان.ورلىك دۋانى-تۇركەش ساعا تۇتىعىندا قۇرىلعان.كەرتاۋ تۇتىعى تۇركەش الاش تۇتىعىندا قۇرىلعان.ەكى وگىز تۇتىعى شەپ شاد، تون چور ۇلىستارىندا قۇرىلعان.يىڭسا تۇتىعى-شانىش شوپان چور ۇلىسىندا قۇرىلعان.تۇزكول دۋان تۇتىعى-كۇلىك چور ۇلىسىندا قۇرىلعان.بارقىنتاۋ دۋان تۇتىعى-قارلىقتىڭ 3 ۇلىسى 3 تۇتىققا بولىنگەندە بۇلاق ۇلىسىندا قۇرىلعان.دەشتى قۇم دۋان تۇتىعى-قارلىقتىڭ چىگىل ۇلىسىندا قۇرىلعان.شۋانچى تۇتىعى-قارلىقتىڭ تاشىلىق ۇلىسىندا قۇرىلعان.جيىفۋ دۋان تۇتىعى.
لۇنتاي دۋان تۇتىعى
جەمسارى دۋان تۇتىعى-چۇڭۇت ۇلىسى ءۇشىن قۇرىلعان.
ياعىما دۋان تۇتىعى (ياعىما رۋى), يانلۋ دۋان تۇتىعى، قاعاي دۋان تۇتىعى، قاسو دۋان تۇتىعى، باتىس تۇزكول دۋان تۇتىعى، شىعىس تۇزكول دۋان تۇتىعى، چىلىك دۋان
تۇتىعى، كاشەت دۋان تۇتىعى، يىڭلاق دۋان تۇتىعى، شادا (شادا تۇرىك) دۋان تۇتىعى، دالان دۋان تۇتىعى” (“جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر” 2-توم، 463-بەتتەن 473-بەتكە دەيىن) .
ال ەندى مىنا دەرەكتەن مىناداي رۋلاردىڭ تىزىمىنە يە بولامىز: اشىنا تەك (اشىنا رۋى، تۇرىكتەردىڭ قاعاندارى وسى رۋدان بولادى), شىشپەت، سۇنۇن، بايان، شال-تۇل، چىك، سابەك، ۇكەكشە، تادىنەش، بەرىش، قارا، قارلىق، ەدىز، قىرعىز، سەگەت، شۇمۋگەن، تۇركەش، ءشانىش، كۇلىك (قۇيلاۋ دەپتە اۋدارىلادى), ياعىما ء(جايما), قاسو، شادا.
بۇنىڭ ىشىندە تۇرىكتەن جات رۋ بارما دەپ سۇرارسىز، بەرىش رۋى قازىردە كىشى ءجۇز قازاعىندا بار، كەيىنگى قازار قاعاناتىندادا بەرشىلىك دەگەن تايپا بولعان.بۇل ءبىر تايپانىڭ ەكى تاراپقا بولىنۋى عانا (عۇنداردىڭ اتا مەكەنىندەگىلەرى مەن ەۈروپاعا كەتكەندەرى سياقتى) .بەرىش قازار قاعاناتىندا ەكى نەگىزگى تايپانىڭ ءبىرى ءبولىپتى.كەيىن قارلىقتار ەل سۇراعاندا قارلىقتارعا كىرگەن بەرىشتەردە بولعان.مىسالى «قۇدۇد-اال-عالامدا» : .
«وسى ەكى قىستاقتىڭ اراسىندا (قۇلان مەن مەركى) ءۇش قارلىق تايپاسى بار، ولار بيرىش، قاي، بيستان» .
بۇنداعى قاي ءاسىلى وعىزداردىڭ تايپاسى.قارلىقتار باستابىندا 3 قارلىق اتانعان، ولار:بۇلاق، ءجۇز، تاشىلىق رۋلارى ءبولاتىن.ازىرگە قارلىقتاردى تۇرىك تايپاسىنىڭ ءبىر بۇتاعى دەپ كەسىم ايتۋ ەرتەرەك.سوندىقتان قارلىق تۇرىككە جاتپاسا، وعان كەيىن كىرگەن بەرىش تۇرىككە جاتۋى ابدەن مۇمكىن.ءال قىرعىز عۇن زامانىندا جيانكۇن دەپ قاتتالعان ەجەلگى ۇلىس، ال شادالار تۇرىك تەكتى چۇڭۇتتاردان تارايدى.ال ەدىزدەرمەن سەگەتتەر ۇيعۇر وداعىنداعى رۋلار، ونىدا تۇرىك دەپ كەسىپ ايتا المايمىز.ال قاسو تايپاسىدا 3 قارلىقتىڭ قۇرامىندا بولماعان، قارلىق وداعىنا كەيىن كىرگەنىن بىلەمىز، دەمەك ولار تۇرىك بولۋى مۇمكىن.
وسىلايشا تۇرىك تايپاسى رەتىندە مىنا رۋلاردى تۇراقتاندىرۋعا بولادى:
اشىنا، شىشپەت، سۇنۇن، بايان، شالتۇل، چىك، سابەك، ۇكەكشە، تادىنەش، بەرىش، قارا، شۇمۋگەن، تۇركەش، ءشانىش، كۇلىك (قۇيلاۋ دەپتە اۋدارىلادى), ياعىما ء(جايما), قاسو.
ياعىما تايپاسى مەن قارا تايپاسى كەيىن قاراقانيلار مەمىلەكەتىن قۇرعان، مەمىلەكەت اتىنىڭ قاراحاندار اتانۋىندا ول قاعانداردىڭ قارا رۋىنان شىققاندىعى بولسا كەرەك، مەمىلەكەت اتى قارابولعانىمەن بيلەۋشىلەرى وزدەرىن تۇرىك اتاعان، وعان دالەل سول قاراقاندار مەمىلەكەتىندەگى اقسۇيەكتەردەن شىققان اتاقتى ءتىل عالىمى ماحمۇت قاشقاريدىڭ ءوزىن تۇرىك اتاعانى، «تۇرىك تىلدەر سوزدىگى» ىن جاساعانى.ەگەردە ول .
تۇرىك تايپاسى بولماعان بولسا، نە باسقا تۇركى تەكتى رۋدان بولسا سوزدىك اتىن ولاي قويۋى ەكىتالاي ەدى.
ال كەيىن شىڭعىسحان زامانىندا بۇنداعى سۇنۇن رۋى-سۇنۇت، سابەك رۋى تۇعىرىلدىڭ اتاسى مارعۇزدىڭ تۇسىندا سابەك (زۋبۋ، 1090-جىلى مارعۇز ساحاراداعى رۋلاردى بىرىكتىرىپ زۋبۋ پاتشالىعىن قۇرعان، دەسەدە 10 جىل عانا ءومىر سۇرىپ، تاتارلاردىڭ ساتقىندىعى سالدارىنان قيداندار ونى ۇستاپ اعاش ەسەككە شەگەلەپ ولتىرگەن، سونىمەن زۋبۋ قاعاناتى قۇلاعان), ال قارا رۋىدا كەرەيلەرمەن بايلانىستى، كەرەيت كيدان تىلىندە قارالار نەمەسە قارعالار دەگەن ماعىنادا، راشيد-اديندا كەرەيلەردى ءبىر حاننىڭ سەگىز ۇلى وڭكەي قارا بولعاندىقتان كەرەيلەر اتانعان دەيدى.ءول تەك وڭ تۇسىنە عانا ەمەس كيگەن كيىمىنەدە قاراتىلسا كەرەك، ول زاماندا ياعىني 10-12-عاسىرلاردا ساحاراداعى كەرەي سياقتى رۋلاردى قارا تاتار اتاعان، سول تەكتەس تۇرىك رۋلارى قارا قاڭعالىلار اتانعان.ال قويلاۋ كەرەيدىڭ يتەلى رۋىنىڭ ارعى تەگى، شۋمۋگەن شيمويىن بولۋى ىقتيمال.
ال تۇركەش تۇركەش قاعاناتىن قۇرعان رۋ، ال ءشانىش كەيىن قيات رۋلارىنىڭ ىشىندە شانىشعۇت (شانىشقى نەمەسە شانىشقىلى) اتىمەن بەلگىلى.
بۇل عانا ەمەس اشىنا رۋىنىڭ ءوزى مىناداي رۋلارعا بولىنگەن:ءاشىنا، قالي، اشاشىمدى، شارى تەوليس، لۋاد، پارسيان، سۇنۇن، نەبدال، رىنگيكەۈ، سولتو، يانتى.بۇلار تۇرىكشە جازۋ بويىنشا وقىلۋ بولماعاندىقتان پارىقتاۋ قيىن، بۇنداعى سولتو رۋى قياتتىڭ سۇلتۇس (بۇنداعى س كوپشە ماعىنادا، ايتالىق، بايىس، بايت) رۋى بولىپ شىعادى.
تۇرىكتەر عانا ەمەس، وعىزداردىڭ باياۋىت رۋى دا قياتتاردىڭ دارلەكىن تابىنداعى باياۋىت رۋى بولعان، ال مەركىتتىڭ ءبىر رۋىدا وعىز مەركىت بولعان.ال جالايىردى ۇيعۇر قاعاناتىنىڭ حان اۋلەتى ياعىلاقارمەن بايلانىستىرادى. چۇڭۇت ياعىني كەيىنگى شادالاردان وڭعىتتار تارايدى…
تۇرىك تايپاسى قانشا ادام بولعان؟
تۇرىك تايپاسىنىڭ ادام سانى قالايدا 200 مىڭنان كەم بولماعان، 550-جىلدارى بۋمين قاعان العاش باس كوتەرگەندە 50 مىڭ وتباسى تولەس تايپالارىن باعىندىرعان، سوعان قاراعاندا 50 مىڭ ءتۇتىن نەمەسە وداندا كوپ دەپ ايتۋعا بولادى.630-جىلى ەلىك قاعان جەڭىلگەندە وعان قاراستى 100 مىڭ ادام ىشكەرىگە كوشىرىلگەن، كەيىن ساحاراعا قايتا قايتارىلعان، بۇل شىعىس تۇرىكتىڭ بارلىعى ەمەس، ال وعان تاعى باتىس تۇرىك قاعاناتىنداعى تۇرىكتەردى قوسىڭىز، قالايدا 200مىڭنان كەم ەمەس.
باتىس تۇرىكتەرمەن شىعىس تۇرىكتەردىڭ شىعىسقا كوشىرىلۋى
601-جىلى 7-مامىردا تۇرىكتەردىڭ ەر-ايەلى بولىپ 90 مىڭ ادام كەلىپ باعىندى» .» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 764-بەت) .
630-جىلى شىعىس تۇرىك قاعاناتى جويىلعان سوڭ شىعىس تۇرىك جەرىندەگى تۇرىك تايپاسى ىشكى قىتايعا كوشىرىلەدى.
قىتاي دەرەكتەرىندە:
««ەلىك كۇيرەگەن سوڭونىڭ قول استىنداعىلاردىڭ ءبىر بولىگى سىر-ەنداعا پانالادى، ءبىر بولىگى باتىس وڭىرگە كەتتى، 100مىڭنان استام ادام سارايعا باعىندى…تاڭ پاتشاسى ءاۋزىر ۋىن يانبونىڭ ۇسىنىسىن قابىل الىپ تۇرىكتەردى سولتۇستىكتە يۋجوۋدان ليڭجوۋعا دەيىنگى شۇنجوۋ، يۋجوۋ، حۋاجوۋ، چاڭجوۋ دەيتىن تورت تۇتىق قۇردى دا جانە ەلىكتىڭ بايىرعى جەرىنىڭ سول جاعىنان ديڭشيڭ، وڭ جاعىنان يۇڭجۇڭ تۇتىعىن قۇرىپ ءبىر تۇتاس باسقاردى.ۇلىس باسىلارىنان 500 ادام سانعۇن، نوكەر، ساردار بولىپ مارتەبە الدى، ءجۇز شاقتى ادام ساراي نوكەرى بولىپ مارتەبە الدى، سونىمەن چاڭ-ان قالاسىنىڭ ەسەبىنە نەشە مىڭ ءتۇتىن كىردى…» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 359-بەتتەن 363-بەتكە دەيىن) وسىلايشا ەلىككە قاراستى تۇرىكتەر ۇلى قورعاننىڭ ىشىنە قونىستاندىلىپ، مۇڭعۇل ساحاراسىن سىر-ەندالار سۇرادى.
«…كەيىن ۋازىرلەر ايتقاندارىنان قايتىپ، تۇرىكتى كىندىك قاعاناتقا تۇرعىزۋ قاۋىپتى دەپ قاراپ پاتشاعا ۋاق ايتتى، پاتشادا حاۋىپتەنىپ اشىنا سىمانى ءىلبىس نيزەك سىلىك ءبىي قاعان دەپ جاريالادى دا، وعان لي اۋلەتى ەسىمىن بەرىپ ورداسىن حۋاڭحىنىڭ سۇلتۇستىگىنە تىكتىردى، تۇرىكتەردى تۇگەلدەي اتا-مەكەنىنە كوشىردى» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 359-بەتتەن 363-بەتكە دەيىن) .
وسىلايشا تۇرىكتەر قايتادان ساحاراعا قايتقان، بۇدان سىر-ەندالار قاۋىپتەنىپ اسكەر قيناعان، تاڭ پاتشاسى وعان اقىل ايتىپ كوندىردى، تۇرىكتەر 641-جىلى مەكەنىنە قايتتى، 100 مىڭنان اسا حالىق، 40 مىڭ اسكەر، 90 مىڭ جىلقىسى بولعان ەكەن.
ال وسىدان كەيىن 657-جىلى باتىس تۇرىك قاعاندىعى كۇيرەيدى.وعان ىلەسە باتىس تۇرىكتەر شىعىسقا كوشىرىلەدى.
بۇل تۋراسىندا: ««اشىنا ءبۇتىن ءوز ەلىندە سول تۇرعاۋىل تاي سانعۇن ەدى، مىشىمەن بىرگە قارانى تىنىشتاندىرعان سوڭ تاي سانعۇن، مىڭشى باسقاعى، جالعاس قاعان دەگەن لاۋازىمدارمەن بەس نۇشبە ۇلىسىن بيلەدى، سونان كوپ وتپەي ءولدى.ءونىڭ ۇلى قۇشىرا ءوز ەلىندە ءبورى شاد اتانىپ ەدى.685-جىلى وڭ سانعۇن، مىڭشى باسقاعى دەگەن شەندەر بەرىلىپ، جالعاستى قاعان لاۋازىمىنا مۇراگەرلىك ەتىپ بەس نۇشبە ۇلىسىن بيلەدى…ونىڭ ۇلى اشىنا وڭعارعا ىركەس-تىركەس وڭ تۇرعاۋىل تاي سانعۇن، ساناتكەر ءۋازىر دەگەن شەندەر بەرىلدى.كەيىن كولىك ءۋازىرى، مىڭشى باسقاعى جانە ون وق قاعانى بولىپ اۋىستى.ونان كەيىن ون وق ۇلىسى بۇگ چوردىڭ (سوڭعى تۇرىك قاعانى) سۇعاناقتىعىنا ۇشىراپ ولگەنى ءولىپ توزعانى توزىپ جوعالدى.قۇشىرا سوڭىنان ەرگەن بار-جوعى 60-70 مىڭ ادامىمەن ىشكى وڭىرگە بارىپ قونىستاندى، باتىس تۇرىك اۋلەتى وسىلاي اياقتالدى» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 411-بەت) .
«699-جىلى قۇشىرا توقساۋىل تاي سانعۇن، باتىستى تىنىشتاندىرۋ الايىنىڭ اعا توبەنايى بولىپ تاعايىندالىپ، ەلىن ورنىقتىرۋعا جىبەرىلدى، بۇل كەزدە ۇشەلىكتىڭ (تۇركەش قاعانى) قولى كوپ ءارى كۇشتى ەدى.قۇشىرا ەلىنە قايتۋعا جۇرەكسىنىپ قول استىنداعى60-70 مىڭ ادامىمەن ىشكەرىگە قونىس اۋداردىدا كەيىن چاڭ-اندا .
ءولدى.» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 548-بەت) .
«766-779-جىلدارى قارلۇق نىعايىپ، سۇياپ وزەنىنىڭ بويىنا قونىس اۋداردى، سارىلار مەن قارالار (سارى تۇركەش پەن قارا تۇركەشتەر) السىرەي كەلە قارلىقتارعا كىرىم بولدى، قۇشىرانىڭ قالعان ۇلىسى قۇيعۇرلارعا تىزە بۇكتى، قۇيعۇر جويىلعانعا دەيىن (745-840) گى ارالىقتا قۇيعۇر قاعانى بىڭ تەگىن انگە قالاسىنا ورىن تەۋىپ ءوزىن يابعۇ اتادى.ۇلىسىنىڭ قالعان بولەگى بوعداعا بەكىندى، ادامىنىڭ ۇزىن قاراسى 200مىڭ ادام ەدى» .» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 557-بەت) .
«712-جىلى ون وق ۇلىسىنىڭ بەس تۇرىك چورلارى مەن وڭ قانات بەس نۇشبەنىڭ بەس ىركىنى جانە …ەدىز تۇتىعى، ەدىز سەتەيلەر ءوز ۇلىستارىمەن كەلىپ بىرىنەن سوڭ-ءبىرى سارايعا تىزە بۇكتى، ولار ون مىڭداعان شاڭىراققا جەتتى، ولاردى سارى وزەننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايىرعى مەكەنىنە قونىستاندىرۋ…ابۇس ەلىن باستاپ كەلىپ سارايعا تىزە بۇكتى» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 381-بەت) .
«717-جىلى بيىڭجوۋدىڭ زۇرعانى جاڭ بين حات جازىپ: «تۇرىكتىڭ توعىز ۇلىسىنان جاڭا باعىنعاندار تايۋاننىڭ سولتۇستىگىنە بىتىراي قونىستانىپتى.ولاردى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن، بۇل جەرلەرگە كوپ اسكەر اكەلۋدى ءوتىنىش ەتەمىن» .» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 858-بەت) .
«كوپ وتپەي باعىنعان ەلدەر ارسىلان، ەدىز سەتەيلەردىڭ باسشىلىعىندا سارايدان بەت بۇرىپ تۇرىككە قوسىلدى» .» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، .
382-بەت) .
سوڭعى تۇرىكتىڭ جويىلۋى
«…قارلىق سياقتى بەس ۇلىس وزمىشقا شابۋىل جاسادى، وزمىش قاشىپ كەتتى، باتىس يابعۇ ابۇس پەن قاراشا 5 مىڭ ءتۇتىندى باستاپ سارايعا (تاڭ پاتشاسىنا) تىزە بۇكتى، قاراشاعا شاپاعاتقا بولەنگەن قاعان دەگەن ءنام بەرىلدى… كەلەسى جىلى (ارادا اشىنا اۋلەتىنەن شىققان باسىمىل قاعانى ەلتەرىس قاعان بولعان، 3 جىلدان سوڭ قارلىقتار مەن ۇيعۇرلار جاعىنان ءولتىرىلدى) ۇيعۇر قاعانى بەكبي قاعاندى ءولتىرىپ، ونىڭ باسىندا استاناعا جەتكىزدىردى. بىلگە قاعاننىڭ ايەلى قۇتىلىق سەبۇك قاتۇن جۇرتىن باستاپ كەلىپ تىزە بۇكتى، كوكتىڭ ۇلى حۋا-ى سارايىندا داستارقان جايعىزىپ توپتى ءۋازىردى قابىلدادى، بۇل ىستى ولەڭمەن ماداقتادى، قاتۇنعا باعىن ەل حانىمى دەگەن شەن بەردى، جىلدىق پوا دالابىنا جيرما تۇمەن تەڭگە بوساتتى» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 2-توم، 527-528-بەتتەر) .
بۇل دەرەكتەردەن بايقايتىنىمىز : شىعىس تۇرىك جويىلعاندا شىعىس تۇرىكتەردەن 100 مىڭنان ارتىق ادام ىشكەرىگە كوشىرىلگەنىمەن كوپ ۇزاماي ولاردى ساحاراعا قايتارعان، ول جەردە ولاردى باسقارۋ دۋان، تۇتىقتارىن قۇرعان.
ال 679-جىلى ولار قايتا كوتەرىلىس جاساپ سوڭعى تۇرىك قاعاندىعىن قۇرعان.
ال 685-جىلى باتىس تۇرىكتەردەن 60-70 مىڭ ادام ىشكەرىگە كوشىرىلىپ سول بەتى مەكەنىنە قايتپاي قالعاندىعى ايتىلعان.742-جىلى سوڭعى تۇرىك قاعاناتى قۇلاعاندا ابۇس باستاعان 5 مىڭ ءتۇتىن25-30 مىڭ ادام كەلىپ باعىنعان، ال وعان قوسا بىلگى قاعاننىڭ قاتۇنى قۇتىلىق سەبۇك (سەبۇك رۋىنان شىققان) جۇرتىن باستاپ كەلىپ تىزە بۇككەنى ايتىلعان، ەسەبى تاعى سول 200 مىڭعا تارتا تۇرىك تايپاسى ىشكى قىتايعا كەلگەن، وندا دا ولاردىڭ كەلگەن جەرلەرى ىشكى مۇڭعۇلمەن ىرگەدەگى سانشي، شانشي ولكەلەرى.ءال 756-جىلدان باستاپ تاڭ پاتشالىعى قۇلدىرادى، ال كەيبىر تۇرىكتەر 史 دەگەن اۋلەت ەسىمىن قابىلداپ قىتايلاسىپ كەتكەنىدە ىراس، بىراق كەيىنگى قيدان دەرەكتەرىندە مۇڭعۇل ساحاراسىنىڭ وڭتۇستىگى مەن شىعىسىندا تۇرىك ۇلىسىنىڭ اتى اتالۋىنا قاراعاندا بۇلار ءسوزسىز قايتا ساحاراعا قايتقان بولادى.
وعان ءبىر سەبەب ايتار بولساق 840-جىلى قىرعىزدار قۇيعۇر قاعاناتىن قۇلاتقان كەزدە 15 ۇلىستان كوپ ادام بەسبالىق، جەتىسۋ، قازاقىستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنا اۋعانى .وعىزدار سىر بويىنا بارىپ وعىز قاعاناتىن قۇردى، بۇرىن ساحاراداعى ارعۇن، باسىمىل، ياعما، بەسبالىقتاعى چارۇق سياقتى رۋلار دا باتىسقا جىلجىدى، ۇيعۇرلار وڭتۇستىككە گانسۋ، چيڭحاي وڭىرلەرىندە گانجوۋ ۇيعۇر قاعاناتىن، تۇرپان، قۇمىل، كورلادا يدىقۇت مەمىلەكەتىن قۇردى.ال ياعىما، شىعىل، قارلىقتار قاراحان مەمىلەكەتىن قۇردى.سوعان وراي ساحاراداعى ۇلىستاردا بوستىق پايدا بولعان.ال بۇل ساحارادا ادام قالمادى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى، ال سول زاماندا ساحارادا سەگىز وعىزدار ياعىني نايماندار پايدا بولدى، قۇلۇن كولىنىڭ وڭتۇستىگىندە تاتارلار كۇشەيدى.قىرعىز قاعاناتى قۇرىلدى، ول كەزدە ساحارادا ادام قالماۋى مۇمكىن ەمەس، ال ورىستار :ول كەزدە ساحارادا ادام قالماعاندىقتان بوس قالعان دالاعا شىعىستان شىعۇيلار كەلىپ ىرگە تەپتى، كەيىنگى قيات، جالايىر، مەركىت، كەرەي…بارى سول مۇڭعۇل تەكتى شىعۇيلار دەگەن لوگيكا ويلاپ تاپقان. ال ءبىز وسى شىڭعىسحاننىڭ مۇڭعۇل دەگەن تەۋورياسىن اۋدارايىق.
ەش تاريحتا شىعۇيلار باتىسقا اۋىپتى دەگەن دەرەك بولماعان، ال ونى بولجال رەتىندە شىعارعان قىتايمەن ورىس تاريحشىلارى.
تۇرىك قاعاناتى كۇيرەگەننەن كەيىنگى تۇرىك تايپاسى
تۇرىك
«تۇرىك-تاڭ اۋلەتىنىڭ سوڭعى كەزىندە ولار باسقا ۇلىستاردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ مەيلىنشە السىرەدى.ءۇلىستارىدا تورعايداي ءتوزدى.بەس اۋلەت تۇسىندا سارايعا كوپشىر تولەپ تۇردى.925-جىلى حۇن جيەلوۋ سارايعا زيارات ەتتى.927-جىلى جاڭ مۋقين دەگەن كوسەمى سارايعا قول تاپسىرا كەلدى.937-جىلى دۋاشۋ دەگەن كوسەمى سارايعا زيارات ەتتى. 941-جىلى شۋە تۇڭحايلاردى ەلشى ەتىپ جىبەردى.ءونان كەيىن كەلگەندەر جوق، تۇرىكتەر بۇل كەزدە بارىنەن ءالسىز ەدى.ءونىڭ ۇستىنە ارادا ات ءىزىن سالۋشىلار بولمادى داولاردىڭ ۇلىس باسىلارى تۋرالى دەرەكتەر بىزگە جەتپەي قاعازعا تۇسىرىلمەدى.
تاڭ اۋلەتى جويىلعاننان كەيىن ەل ءىشى مەيلىنشە بىلىقتى دا، لياڭجوۋدىڭ شىعىس تارابىن تۇرىكتەر، تاڭعۇتتار ءبولىپ جاتقاندىقتان يۇنجوۋلىق اسكەرلەر قايتا الماي سوندا تۇرىپ قالدى.» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-توم) .
بۇدان تۇرىكتەردىڭ ساحاراعا قايتا قايتقانىن بىلۋگە بولادى.
«925-جىلى 18-اقپان كۇنى تۇرىكتەن حۇن جيەلوۋ جىبەرگەن ەلشىلىك كەلدى…23-قازان كۇنى عي، تۇيعۇن، تۇرىكتەردەن ەلشىلىك كەلدى» . («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-. توم)
925-جىلى تامىزدىڭ تورتىنشى جاڭاسىندا تۇرىكتەرسارايعا سىيلىق تارتۋلادى. («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-توم) .
938-جىلى وڭتۇستىك-باتىس باعىتتاعى قوسىننىڭ باس باعىندرۋشىسى باتىس تۇرىك ۇلىستارىن جازالاۋ ءۇشىن كومەككە اسكەر ءسۇرادى.تارىسكەي حان ورداسىنداعى يەلۇي پۋنۋنيڭگە ديبي، ديەلە ۇلىستارىنىڭ جاساعىن ولارعا كومەككە بەرۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى… («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-توم) .
سيىر سيراقتى تۇرىكتەر
«ارى قاراي سولتۇستىك باعىتقا جۇرگەندە سيىر سيراقتى تۇرىكتەردىڭ ەلى كەزىگەدى.ءولار ادام بەينەلى، سيىر سيراقتى حالىق، جەرى قاتتى سۋىق بولادى، جەرىندە قاباقسۋ دەگەن وزەن بار، ونىڭ سۋى جاز-كۇز ايلارىندا ەكى كەز بويى، قىس كوكتەم ايلارىندا بىراق قاتىپ قالادى.مۇزدى ىدىسقا سالىپ وتقا ەرىتىپ سونىڭ سۋىن ىشەدى .
» (90)
(«جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-توم)
بۇلار ونون وزەنىنىڭ سولتۇستىگىن مەكەندەيتىن تۇرىكتەر بولسا كەرەك.
بۇلاردىڭ مەكەندەگەن جەرى حۇلۇنبۇيىر كولىنەن سولتۇستىككە، حينگان تاۋلارىنان باتىسقا قاراي ەرگۇنە وزەنىنە دەيىن.ءبۇلار بەس پاتشالىق داۋىرىندە سيىر سيراقتى تۇرىكتەر ەلى اتانعان، سەبەبى سيىر سياقتى ءىرى قارانى كوپ وسىرگەن.
تاڭىرقۇت تۇرىكتەرى
باتىس تاراپتا تۇرىكتەر، ۇيعۇرلار تۇرادى ولاردىڭ باتىسىندا ۇكىريلەر تۇرادى.ولاردىڭ ادامدارى ءىرى كەسەك بولادى، شاشتارىن ماڭدايلارىنا ءتۇسىرىپ جۇرەدى.ءۇلىس بەكتەرى شاشتارىن سولايمەن كۇلگىن بوعجاماعا سالىپ الادى، جەرى وتە سۋىق، سۋلارىندا باعالى بالىقتار كوپ، قيداندار بالىقتى سولاردان ءالادى.جەرىندە بۇلعىن، اقكىس، سۋسارلاردا كوپ.سولتۇستىكتەگى ەلدەردىڭ ۇلپا سۇرانىسىن سولار قامدايدى، حالقى وتە باتىر كورشىلەرى ولارعا سوقتىعا المايدى.
ۇكىريلەردىڭ باتىس تارابىندا قىرعىز، ونىڭ تەرىستىگىندە تاڭىرقۇت تۇرىكتەرى تۇرادى (94) . («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-توم) .
بايىرعى تاڭىرقۇت باسقاقتىعى شەگىندە تۇرعان كوك تۇرىكتەر (ياعىني تۇرىك تايپاسى), ءورىس-قونىستارى ھينگان تاۋلارىنان باتىسقا قاراي قونىستانعان، بۇلاردىڭ تۇرعان مەكەنى كەيىنگى شىڭعىسحاننىڭ رۋىنىڭ مەكەنىمەن ءبىر جەر.ءبۇل تۇرىكتەرحيلۇڭجياڭنىڭ جوعارعى اعارىندا، سىرتقى ھينگان تاۋلارىنان باتىسقا قاراي مەكەندەگەن، بۇل ءدال ونون وزەنى الابى شىڭعىسحاننىڭ تايپاسى مەكەندەگەن ءوڭىر.
«925-جىلى 18-اقپان كۇنى تۇرىكتەن حۇن جيەلوۋ جىبەرگەن ەلشىلىك كەلدى…23-قازان كۇنى عي، تۇيعۇن، تۇرىكتەردەن ەلشىلىك كەلدى» (95) («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-توم) .
916-جىلى شىلدە ايىنىڭ 19-كۇنى اباۋكە باستاعان وردا اسكەرى تۇرىك، تۇيعىن، كىشى ءپو، تاڭعىت، شادا ۇلىستارىنا جورىق جاساپ ولاردى تۇگەل تىنىشتاندىردى.ولاردىڭ ۇلىس بەكتەرى مەن 15600 ءتۇتىن تۇتقىن بولدى.900 مىڭداي ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراق، قۇرال-جابدىق، كيىم-كەشەك جانە ەسەپسىز كوپ باعالى بۇيىم، تورت تۇلىك مال ولجالاندى. («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-توم) .
925-جىلى تامىزدىڭ تورتىنشى جاڭاسىندا تۇرىكتەرسارايعا سىيلىق تارتۋلادى.
938-جىلى وڭتۇستىك-باتىس باعىتتاعى قوسىننىڭ باس باعىندرۋشىسى باتىس تۇرىك ۇلىستارىن جازالاۋ ءۇشىن كومەككە اسكەر ءسۇرادى.تارىسكەي حان ورداسىنداعى يەلۇي پۋنۋنيڭگە ديبي، ديەلە ۇلىستارىنىڭ جاساعىن ولارعا كومەككە بەرۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى… («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3-توم) .
بۇنداعى تۇرىك دەپ وتىرعانى جوعارىداعىتۇرىكتەر، تاڭىرقۇت تۇرىكتەرى، سيىر سيراقتى تۇرىكتەر ءبارى ءبىر تۇرىك تايپاسىنىڭ بولشەكتەرى.شادا دەگەنى شاتو تۇرىكتەر.تۇرىكتە بۇل زاماندا قايتادان ساحاراداعى بەلدى رۋلاردىڭ بىرىنە اينالسا كەرەك.ءبۇلاردان باسقا لياۋ تاريحىندا ۋەيان، تۇرىك جانە اۋيان تۇرىك اتىمەن اتالعان تۇرىكتەر بار، بۇنداعى اۋيان تۇرىگى قيان تۇرىكتى كورسەتسە كەرەك.تاعى تۇرىك ەلى حان ورداسى، باتىس تۇرىك ەلى حان ورداسى دەپ اتالاتىن ۇلىستار بار.بۇل قيدان دەرەكتەرىنەن تۇرىكتەردىڭ 10-عاسىردادا جاساعانىن، مەكەنى ءدال مۇڭعۇل ءۇستىرتىنىڭ شىعىسىنداعى، ھينگان تاۋىنان باتىسقا قاراي ءدال قيات رۋلارىنىڭ مەكەنى ەكەنىن كورەمىز.
3.شىڭعىسحاننىڭ تەگىنىڭ تۇرىك ەكەندىگىنە دالەلدەر .
موعۇل يىمپەرياسىن قۇرعان قيات شىڭعىسحاننىڭ تەگى تۇرىك ەكەنى اقيقات، دەسەدە مىناداي بىرنەشە بولجامدار بار:
(1) .تۇرىك بولجامى .
13-عاسىرداعى سۇڭ پاتشالىعىنىڭ ادامى جاۋحۋاڭ جازعان «مىڭ-دا بەي لۋ» (موعۇل-تاتاردىڭ سپاتناماسى) اتتى كىتاپتا شىڭعىسحاندى تاتار دەپ، ولاردى شاتو تۇرىكتەردىڭ باسقا ءبىر ءتۇرى رەتىندە قاراستىرادى.وندا مىناداي دەپ بەرىلگەن: .
蒙鞑备録 «مىڭ-دا بەي لۋ»
立国：鞑靼始起，地处契丹之西北，族出于沙陀别种，故于历代无闻焉。其种有三：曰黑、曰白、曰生
اۋدارماسى:
مەمىلەكەتى:ءتاتار باستابتا، قيداننىڭ باتىس تەرىستىگىندە تۇرعان، ءناسىلى جاعىنان شاتولاردىڭ (شاتو تۇرىكتەردىڭ) باسقا ءتۇرى، ءۇش ءتۇرى بار:اق تاتار، قارا تاتار، شيكى تاتار.
بۇندا شىڭعىسحان باستاعان قياتتار، كەرەيلەر تاعى باسقالارقارا تاتارعا ءتان، ال وڭعىتتارمەن قوڭىراتتار اق تاتارعا ءتان بولعان.اۈتور بۇل شىعارماسىن 1221-جىلى جازعان، سول كەزدە شۇرجەندەردىڭ التىن پاتشالىعىنىڭ كوپ جەرىن باسىپ العان شىڭعىسحاننىڭ اتاقتى قولباسشىسى مۇقالي مەن كەزىگەدى، وندا مۇقالي ءوزىن :”تاتار ادامىمىن” دەپ تۇسىندىرەدى.ءبۇل كىتاپتا تاتارلاردىڭ سالت-ساناسى، تاريحى، اسكەري ىستەرى قاتارلى ماسەلەلەر ءسوز بولادى.
پارىس تاريحشىسى راشيد-ادين.ونىڭ الەمگە ايگىلى 4 تومدىق كىتابى «جاميع-ات-تاۋاريح»، كىتاپ 1300-1310-جىلدارى جازىلعان، ونى جازۋ بارىسىندا كونە كوز كوپ جاساعان قارتتار تاعى ورداداعى شەجىرەلەرمەن ەستەلىكتەردەن پايدالانعان، ونىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا نەگىزىنەن ساحاراداعى تايپالارجانە ولاردىڭ تاريحى تانىستىرىلادى.وندا وعىز قاعاننان تارتىپ تۇرىك شەجىرەسى باياندالادى.وندا موعۇلدارمەن تاتارلاردى تۇرىكتەن، ونىڭ اۋلەتى الىنشا حاننان تاراتادى. وندا الدىمەن تۇركى تەكتى ۇيعۇر، قىپشاق، قارلىق، قالاچ، قاڭلى تايپالارى تانىستىرىلادى، ونان وعىزدىڭ ۇرپاقتارى ايتىلادى.
ونان كەيىن “قازىر مۇڭعۇل اتاناتىن تۇرىك رۋلارى” دەپ جالايىر، تاتار، سۇنۇت، مەركىت، كۇرلەۋىت، تارعۇت، ويرات، بارقى، قورى، تولەس، تۇمەت، بۇلاعاشىن، كەرەمۋشىن، وراسۇت، تەلەنگىت، كۇشتەمي، ورمان ۇراڭقايى، قۇرىقان، ساحايت رۋلارى تانىستىرىلادى.
ونان كەيىن ءوز الدىنا ءامىرشىسى بار تۇرىك رۋلارى دەپ كەرەيت، نايمان، ۇيعۇر، قاڭلى، قىپشاق، وڭعۇت، تاڭعىت، قىرعىز، قارلۇق، قىپشاق، بەكىرين تايپالارى ايتىلادى.
ونان ارى قازىر تۇرىك-موعۇل اتاناتىن رۋلار دەپ ەكىگە بولگەن، بۇل شىڭعىسحاننىڭ ءوز تايپاسىنداعى ۇساق رۋلار بىردەن تانىستىرىلادى، الدىمەن”دارلەكىن تۇرىك-موعۇل رۋلارى” دەپ قوڭىرات، ءۇيسىن، باياۋىت، قورالاس، ورناۋىت، ۇراڭقاي، سۇلتۇ سۇلتۇس، ەلدۇركىن، باياۋىت، كەڭگىت رۋلارى ايتىلادى.
ولاردان كەيىن “نيرۋن اتالاتىن تۇرىك رۋلارى” دەپ قاتاعان، سالجىعۇت، شونەس، جاجىرات، تايشىعۇت، ۇرعۇت، ماڭععىت، نوياقىن، سۋان، دۋلات، بۋدات، بارلاس، باعارىن، ادارقىن، سەجۋەيت، قارتاعان قاتارلى رۋلار ايتىلادى.
بۇنداعى دارلەكىندەرمەن نيرۋنداردىڭ تەگىن قياتتان تاراتادى.
ابىلعازى باھادۇر حان.1665-جىلى جازىلعان، ونىڭ ەڭبەگى «تۇرىك شەجىرەسى»، اۈتور شىڭعىسحاننىڭ جوشىدان تارايتىن ءشايبان اۋلەتىنەن شىققان، كىتاپتىڭ نەگىزگى جۇلگەسى ازداعان پارىقتاردى ايتپاعاندا تايپالارمەن شىڭعىسحان تاريحىندا «جاميع-ات-تاۋاريحتان» كوپ پارقى جوق.
قادىرعالي جالايىر.قازاق حانى تاۋەكەل تۇسىندا (16-عاسىردىڭ سوڭى مەن17-عاسىردىڭ باسى) جاساعان ادام، ۇرپاقتار بويى حان اۋلەتىنە قىزىمەت قىلعان ادام، “جيناقتى تاۋاريح”ونىڭ باستى ەڭبەگى، وندادا شىڭعىسحاننىڭ تەگى تۇرىكتەن ءتاراتىلادى.نەگىزى شەجىرە تۇرىندە جازىلعان شىعارما.
حى شاۋ مين. «جاڭا يۋان تاريحى»، بۇل شىعارمانى اۈتور چيڭ يىمپەرياسىنىڭ سوڭعى كەزىنەن باستاپ جازىپ 1920-جىلى زورعا بىتىرگەن، كىتاپ ميڭ پاتشالىعى داۋىرىندە جازىلعان «يۋان تاريحى» نەگىزىندە تەرىلىپ جازىلعان، 1922-جىلى سول كەزدەگى ۇكىمەت جاعىنان بۇيرىق ارقىلى مەمىلەكەت تاريحى نداعى «جيرما تورت تاريح» قا ەنگىزىلگەن، كەيىن تاعى «چيڭ پاتشالىعى» تاريحى قوسىلىپ 26 تاريح بولعان.
اۈتور بۇندا موعۇلداردىڭ تەگىن تۇرىكتەن تاراتادى:
«موڭعۇلداردىڭ تەگى تۇرىك، اتى اسىلىندە موڭۇل، كەيىن موعۇل، موڭعۇل بولىپ دىبىستىق وزگەرىسكە ۇشىرادى، التىن اۋلەتى تۇسىندا تاتار دەپتە اتالدى.مۇڭعۇلدار قارا باران ءتۇستى كيىم كيەتىندىكتەن قارا تاتار …دەپ اتالدى…ولاردىڭ ەل ناۋعىسىن قيات بورجىگىن دەۋشى ەدى، ءتايزۋ (شىڭعىسحان) دىڭ ونىنشى اتاسى بودانشاردان كەيىن بورجىگىن ناۋعى رەتىندە قولدانىلىپ ەدى، مارقۇم شاح اتانىڭ (ەسۋكەي) ءناسىلى دە وزدەرىن بورجىگىن قياتپىز دەپ اتادى، بورجىگىن تۇرىكشە ءسوز، كوكشىل كوز دەگەنگە كەلەدى، كوكشىل كوز مۇڭعۇلدار ءۇشىن تەكتى ءناسىل بولىپ سانالادى.» (جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر، 3 توم، 513-بەت) .
(2) عۇن-مۇڭعۇل بولجامى.بۇنى سىرتقى مۇڭعۇل تاريحشىلارى ۇستانادى، ولار ورىس تاريحشىلارىنىڭ لوگيكاسى بويىنشا عۇندى قازىرگى مۇڭعۇلدىڭ اتا-باباسى رەتىندە كورەدى.ءولار شىعاي، قيدانداردى عۇننان تاراتادى.باستا ايتقانىمىزداي ناقتى تۇرىك ەكەنىنە ايپاراداي دالەلى بارلارىن بولماسا قالعانىن تاقىر تازا مۇڭعۇل دەپ تانيدى.ورىس تاريحشىلارىنىڭ لوگيكاسىمەن بۇكىلدەي ۇقساس.حالحانىڭ تەگىن قياتپەن بايلانىستىرادى، ال قيات عۇنعا بارىپ تىرەلەدى.
(3) دۇڭحۋ بولجامى، بۇل قىتاي تاريحشىلارىنىڭ لوگيكاسى، ال انىعىنا كەلگەندە بۇل قازىر مۇڭعۇل اتىن جامىلعان حالىقتىڭ ناعىز ارعى تەگىنە ۇيلەسەدى، سەبەبى قازىر مۇڭعۇل اتانعان حالىقتىڭ كوبى ىشكى مۇڭعۇلدار قيدانداردىڭ ۇرپاعى، ال قيداندار عۇنعادا، تۇرىككەدە ۇقسامايدى.كەرىسىنشە دۇڭحۋ بولجامى تاريحتاعى مۇعول يىمپەرياسىن قۇرعان حالىققا ۇيلەسپەيدى، سەبەبى قازىرگى مۇڭعۇلمەن تاريحتاعى موعۇل ەكى حالىق.بەينە تاريحتاعى تاتار تايپاسىمەن قازىرگى تاتار ۇلتىن بايلانىستىرعان سىقىلدى.بۇل تەۋوريادا:دۇڭحۋلار، ولاردان شىعايلار، ولاردان بارىپ مۇڭعۇلدار، ال مۇڭعۇلدار 8-عاسىردان كەيىن ھينگان تاۋىنان اسىپ مۇڭعۇل ساحاراسىنا بارعان دەپ قارايدى، بىراق تاريحتا جۇڭگونىڭ 26 تاريحىندادا شىعايلاردىڭ اۋعانى تۋرالى دەرەك جوق. (4) تيبەت بولجامى.بۇل لاما ءدىنىنىڭ اسەرىنەن شىڭعىسحاننىڭ تەگىن ينديادان، تيبەتتەن تاراتادى، بەينە كەيبىر شەجىرەلەردە قازاقتىڭ تەگىن ارابتان تاراتقان سياقتى.
ءبىز كىمگە سەنەمىز؟
ءبىز سوندا كىمگە سەنەمىز؟ شىڭعىسحاننىڭ تەگىن تۇرىكتەن تاراتقان سول شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى ابىلعازى، ولدا ويىنان ايتپاعان، اتا-بابالارىنان جالعاسقان شەجىرەلەرمەن تاريحتاردى وقىعان، ال راشيد-ادين سول شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى حۋلاگۋدىڭ نەمەرەسى قازان حاننىڭ ءۋازىرى، ول سول شىڭعىسحاننىڭ كوزىن كورەەن ءجۇز جاساعان اقساقالدارمەن، اسكەر باسىلاردان ەستىپ وسى تاريحتى جازعان، وندادا سول تەگىن تۇرىكتەن تاراتقان، ال موعۇل تەك تۇرىكتىڭ ءبىر تابى رەتىندە ايتىلادى.ال جاۋحۋاڭ مۇقاليعا كەزىككەن ادام، مۇقاليدا وعان ءوزىن تاتارمىن دەگەن، ولدا سول جەردەگىلەردەن سۇراپ موعۇلداردىڭ تۇرىك ەكەنىن، شاتو تۇرىكتەرگە جاقىن ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن بارىپ موعۇل، تاتاردى تۇرىك دەپ جازعان.ال حى شياۋمين شىڭعىسحانعا قاتىستى دەرەكتەردى 30 جىل سۇرىپتاپ سونان بارىپ ولاردىڭ تەگىن تۇرىك دەپ شەشكەن.ءال قادىرعاليدىڭ جاعىدايىدا ابىلعازىمەن ۇقساس. ؟
بۇنداعى حى شياۋميننەن باسقاسى 13-14-15-16-عاسىردىڭ ادامدارى، ولار سول زاماننىڭ ناعىز تاريحى بويىنشا شىڭعىسحاننىڭ تەگىن تۇرىكتەن تاراتقان.
ال شىڭعىسحاندى شىعايدان، دۇڭحۋدان تاراتىپ ونى حالحا، چاحارعا تەلىپ، تۇرىك تايپاسىننىوڭ رۋلارىن اتاۋدان باس تارتۋ ارقىلى شىڭعىسحنمەن تۇرىكتىڭ بايلانىسىن جوققا شىعارعان ورىس تاريحشىلارى مەن تۇركولوكتارى، كەيىن ولارعا ەۈروپا تاريحشىلارى كەلىپ قوسىلدى، ولار جاۋ حۋاڭ، راشيد-ادين سياقتى 1-14-عاسىردىڭ ادامى بولىپ سول زاماندى كوزىمەن كورمەگەندەر، ال راشيد ادين، مەن جاۋحۋاڭ ءدال وقيعا كۋاگەرلەرىمەن سۇحباتتاسقان، ناقتى وقيعانى جازعان. ال اتاعى تاۋداي تۇركولوك ورىس تاريحشىلارىمەن وسى زامانداعى سول زاماندى كورمەگەن، ارىداعى التى-جەتى عاسىردى بەرىدە جاتىپ بولجاي سالعان مىقتىلار، ونى ادەيى بۇرمالاعان.
سوندا ءبىز سول زاماننىڭ ادامدارى راشيد-ادين مەن قاۋ حۋاڭعا سەنەمىزبە الدە، 6-7 عاسىر كەيىن تۋىپ كورمەگەن وقيعانى بولجاپ ادەيى بۇرمالاعان، گۋميلوۈ، اريستوۈ، بارتولدتارعا سەنەمىزبە؟
(5) ارينە كورگەن ادامعا سەنسەك، راشيد-ادين مەن جاۋ حۋاڭعا سەنەمىز.ءال 19-عاسىرمەن20-عاسىردا جاتىپ تۇرىكتىڭ سوڭعى 7 عاسىرلىق تاريحىن جوققا شىعارعان ورىس تۇركولوكتارىنا سەنبەيمىز.19-عاسىردان باستاپ ورناعان تۇركولوگيا ۇعىمى انىعىندا ورىس يىمپەرياسى ءۇشىن قىزىمەت ەتكەن.رەسەي يىمپەرياسىنىڭ انىق%90 جەرى شىڭعىسحان زامانىندا تۇركىلەردىكى بولعاندىعى ءۇشىن، ورىستار وزدەرىدە التىن ورداعا بودان بولعانى ءۇشىن ولار تۇرىك تاريحىن شامالارىنىڭ كەلگەنىنشە بۇرمالاعان .
ءبىز ايقىن تۇرە تۇرىك بولجامىن قۇپتايمىز، سەبەبى، تۇرىكتەر عۇننان تارايدى، ال موعۇلدار تۇرىكتەن تارايدى، بۇل تەڭدەۋگە كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرۋگە بولادى
شىعاي ۇعىمىنا تويتارىس
بۇندا تاتار تايپاسىن دانەكەر رەتىندە كورسەتۋ ارقىلى شىعايلاردىڭ، شىڭعىسحان تايپاسىمەن قاتىسسىز ەكەنىن كورسەتۋگە بولادى.
تاتار
كۇلتەگىن، بىلگى قاعان بىتىكتاستارىندا تاتارلار تۋرالى
kerey.kz
جالعاسى بار…
پىكىر قالدىرۋ