1 .ğwndar, türkiler jäne şıñğıshan bastağan moğol tatarlar kimder?
kerey.kz
1 .ğwndar, türkiler jäne şıñğıshan bastağan moğol tatarlar kimder?.
ğwndardı barşa türik tekti wlıstardıñ ata-babası retinde qarastıradı, al ol qalayşa türik tildı?
Jwñgo jılnamalarında türikterdi ğwndardıñ basqa bir äuleti dep qaraydı, al odan bwrın jasağan teleler türikpen wqsas, saltı da, tili de bir.telelerden şıqqan wyğwr taypasınıñ tili türikşe, bwnı mahmwt qaşqari:”wyğwrlardıñ tili taza türikşe” dep bayandaydı, wyğwr qağanı moyınçordan qalğan bıtıktastağı tilde türki qağanı bilgi qağannıñ qwlıptasındağı tılmen wqsas.al oğızdarda türik, onda oğızben wyğwrdıñ ata-babası teleler yağıni tölesterde türik boladı, al jwñgo tarihnamalarında telelermen ğwndardıñ saltı birdey, tilinde tek azdağan parıq bar deydi, bwğan negizdelsek ğwndarda telelermen wqsas türik tildı halıq boladı, bwğan eş kümän keltiruge bolmaydı, al .
Eۈröpä, orıstıñ türikpen örttey öş tarihşıları üşin ğwn türik emes, qazirgi mwñğwl atanğan halıqtıñ arğı atası, sebebi :oğan tildik dälel az eken, sondıqtan onı türik dep twraqtandıruğa bolmaydı eken, al ädet-ğwrpıda, tildik jaqtanda dälel az bolsada ğwn mwñğwldıñ ata-babası eken, al türikke kelgende qwlıptasqa jazılğan jazu bolmasa moyındamaydı ekende, al mwñğwlğa kelgende eş dälel bolmasada mwñğwl dey saladı, sondıqtan olardıñ wğımında ğwn, sänbi, jujan, moğoldar mwñğwl eken, ärine däleli az bolsada, al ana türik, tele, wyğwr, oğız, qıpşaq degenderdiñ qwlıptası jäne mahmwt qaşqaridıñ sözdigi arqılı zorğa türik dep tanıp otır, eger olar bolmasa olardıda mwñğwl dey salar edi, olarğa iäkütiadan anadolığa deyingi 200 million türik aspannan tüsken, el qwrmağan beyşärälär ekende, al 10 millionğa tolmaytın mwñğwl atanğandar bärin istep, bärin tındırğan bolıp körinedi eken.äl qazaq eli %80 ten artığı mwñğwl bolıp özderine bağınğan azğantay qañlı, qıpşaqtardıñ tilinde söylep türkilenip ketkender eken!.
Al osı aynımas aqiqat bolıp ornıqqan teuöriäni audaratın kez kelgen wqsaydı.
Bir ğajap jeri şıñğıshan bastağan moğoldardıñ qwramında qiır şığısta üysin, dulat ruları bolğan, üysinnen borohol noyan şıqqan, al dulattar keyin moğolıstannıñ negizgi biligin wstağan.al osı eki taypanıñ tarihı tım arıda jätir.üysin 2000jıl bwrın ğwn zamanında şülen taudan ile, jetısuğa kelip el qwrğan, keyin eliniñ sanı 630 mıñğan, äskeri188800 ge jetken.äl dulattı sol üysin künbii eljäudiñ ortanşı wlı dwlwdıñ enşisine tigen el dep qaraydı.5-ğasırda üysin eli jujandardıñ şapqınşılığınan joyıladı.sodan tartıp üysin atauı tarihtan öşedi.turä 10-ğasırğa kelgende qiır şığısta şığıs mwñğwliadan boy körsetip twyğın, mürkettermen birge qidan hanına tartu tartıp baradı.bwl turalı:”938-jılı 14-tamız küni şürşitten, 24-tamız küni twyğwn, üysin, mürkettende mämililik kadesimen elşilikter keldi” (“jwñgo jılnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter”3-tom, 168-bet) .
Qidan patşalığına qarastı elderdiñ tizimindede “üysin eli han ordası” dep ataladı.
Al dulat şıñğıshan zamanında qiyattardıñ nirun tabındağı rulardıñ qatarınan boy körsetedi.äl dulw attı wlıs .
Batıs türik qağanatınıñ beldi rularınıñ biri bolğan.al endi bir qayşılıq şıqtı? Sonda bwlar qalayşa batısta jürgen elder biri üysin 5 ğasırdan soñ, al dulat 3 ğasırdan soñ şığıstan boy körsetedi, al älgi atalmış eۈröpä men orıs tarihşıları bwğan bas qatırmağan, olardıñ oyında batıs türik qağanatı joyılğan soñ dulatta joyılıp beyne jer betinen joq bolğan da ayaq astınan şağatay handığı qwrılğanda payda bola ketken, onan qazaqtıñ bir ruı bolğan.al ana şığıstağısı ol mwñğwl qazaqpen qatıssız deydi.äl üysinde solay eken, 6 ğasır joğalıp ketip 9-ğasırda şığısta mwñğwl ruı atımen payda bolıptı da olar mwñğwl iimperiäsin qwrğan därlekin qiyattıñ biri bolıptı.al onıñda qazaqpen qatısı joq, al qazaqtağı üysin ol 5-ğasırda jujannan joyılğan beti beyşärä bolıp jürip moğolıstan qwrılğanda barıp qayta el bölipti.eşqandäy tarihi oqiğağa aralaspağan, tauda mal bağıp qana jürgen, qazaqtıñ üysin dulatı men ana qiyattıñ üysin dulatı atı ğana wqsas, bir el emes, ol ğana emes atağı tauday bir orıs tarihşısınıñ aytuınşa şıñğıshan zamanındağı aybındı nayman taypasıda qazaqtağı nayman emes.ösiläyşä wlı jüzdegi bitken qazaqtıñ köbi tarihsız boladı, al kişi jüzdıñ ?.
Biren-saranı bolmasa olardıñda tarihta atı joq tobır ğana, al orta jüzdıñ qıpşağı batumen, şıñğıs qırğannan aman qalğan beyşärälärdä, ana kerey, nayman, qoñırat, jalayır, merkit degender şıñğıshannan jeñilip qaşıp kelgen qaşqındar eken orıstardıñ oyınşa.
Al qiyat rularınıñ tiziminde swnwt attı ru bolsa, türikterde sonon ruı bolğan;marğwz bastağan zubu yağıni säbek (sübük) keyingi kereydi qwrağan, aşına taypasınıñ bir ruı soltw bolsa qiyattıñ bir ruı soltos, qorqıttıñ ruı oğız işinde bayauıt, al qiyattıñ därlekin tabınıñ biri tağı bayauıt, naymandar segiz oğız.batıs türiktiñ bir ruı şanış bolsa, qiyattıñ bir ruı şanışqwt.ğwnnıñ bir ruı sübük, al türiktiñ bir ruı sübük, kereyler sübük, ğwnnıñ bir ruı qwyan bolsa, şıñğıshan qiyan (qiyat) .qanday ğajayıp wqsastıqtar?.
Ğwndar:swbwk, çwlwn, landi, lan, qwyan, swbwy qatarlı 6 taypağa bölingen.bündä sübük türiktiñ swbw yağıni säbek ruımen attas tağı çwlwn çwmwl ruımen attas, qwyan şıñğıshannıñ qiyan yağıni qiyat ruımen ättäs.demek är kezdegi derekterde är türli hattalsada negizgi .
Dıbıstaluı özgermegen.
Mına derekke qarayıq:” «tele taypalarınıñ qatarında bürkit, toñıra, qwyğır, bayırqı, bwğıra ruları ;bwlar tula özeniniñ söltüstiginde twrğan;
Mönden, tanağır, seget, ğwn, qoqsır, degen arıstarınıñ soğısqa jaramdı adamı 20 mıñdaywbırdıñ batısı men ängeniñ teristigindegi aq taudı qaptalday qıbıt, bwlaqşıq, eder, swba, nağar, oğız, qırğwt, yadır, iüregirle r otıradı.bwlardıñda soğısqa jaraytın adamı 20 mıñday.altaydıñ batıs küngeyinde sır-endä, taynaq, zıban, darqıttar mekendeydi.bülärdä jorıqqa 10 mıñday adam attandıra aladı.qañlınıñ teriskeyindegi edil özeniniñ boyın ediz, ğajar, barğwt, biğan, qoqı, qabış, ajasu, bayauıt, kerderiler mekendeydi, bwlarda jorıqqa 30 mıñ adam attandıra älädi.teñiz köliniñ şığıs jäne batıs jağalaularında salar, qiyat, üş saqsın, marswq, saqıralar otıradı.bwlarda 8 mıñday jasaq bar.pwrwmnıñ batısında wñğwt, alan, peçenek, qwlas, barğwndar mekendeydi, bwlarda 20 mıñday jan bär.söltüstik teñizdiñ küngeyinde tıbalar otıradı. (“jwñgo jılnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter”2-tom 340 bet) .
Al 5-ğasırdağı qañğarlar arasında ğwnnıñ qwyan yağıni qiyat ruı qaydan jür dep tañğaluıñız mümkin.büğan eş tañğaludıñ qajetı joq, bwlar ğwndar batısqa eۈropağa auğanda kaspidıñ mañında qalıp qoyğandar deuimizge boladı.
Al üysin türikpe? Iranba?
Orıstardıñ oyınşa 2000 jıl bwrın qazaqıstanda jasağan saq, qañlı, alan bäri türik emes.äl jwñgo derekterinde üysinderdiñ ğwndardıñ bir türi ekendigi aytılğan, al eljäu künbidiñ añızıda böri añızı, türikterge wqsas.bwğan negizdelgende üysinder dausız türde türik boladı.al sözinde twraq joq orıs tarihşılarınıñ üysin molalarına jasalğan änälizinde üysin %80 eۈropalıq bolıp şığıptı, mine eۈropalıqnasıl bolsa türik emes (tağı bir qayşılıq jeri sol sarı näsildi taza türik tilinde söylegen türki halıqtarın äsirese köşpendilerdi mwñğwldanğandar anıq türik emes dep, al kerisinşe orta şığıs eۈröpä şegine barıp bükildey eۈröpälänğan twrkiyalıqtardı nağız türik dep sanaydı, sonda türik qay näsil?), iran boladı eken, al tarihi derekterde üysinderdiñ alğaşında 20-30 mıñ ğana äskeri bar şağın ek ekendigi aytıladı.al olardıñ sanın köbeytken sol ile, jetisudiñ twrğılıqtı saqtarı.al ?.
Saqtar iran tekti bolsın deyik, onday bolğanda ana orıs arholoktarınıñ üysin der dep jürgeniniñ köbi saqtar boladı, olar üysinderge bağınıştı saqtardıñ molasına zertteu jürgizgen boladı.al qıtay derekterindede:”üysinder şüñirek kök közdı, jiren şaş-saqaldı, at jaqtı keledi” dep aytıladı, al sol 630 mıñ halıqtı qanşası üysin? Qanşası saqtar? Alğaşında 30 mıñ äskeri bar üysinderde 150 mıñ adam boladı, demek %75 ten artığı jergilikti adamdar degen san şığadı, al üysinderde taza sarı näsil deuge bolmaydı, ğwndardıñda %11 ı eۈröpeyd şıqqan, al olardıñ batısında iüziler (tohar) larmen aralas jasağan üysinderde eۈropalıq qwram onanda köp boluğa tiisti.äl jujandar üysin memileketin joyğan kezde osı bağınıştı saqtar üysinderden täuelsizdik aladı, üysin odağı ıdıraydı, tağı şapqınşılıq soğıstada qırğınğa wşıraydı, bas sauğalap böten elderge telim bolatın jağıdaylar köp, sonan üysin älsirep kişi elge aynaladı, al bwnday jağıday keyingi türikpen, wyğwrdıñda basınan ötken, olarda memileleti qwlağan soñ azayıp älsız elge aynalğan. ?
al türik qağanatı qwrılğanda üysinder sol batıs
Türiktiñ qwramındağı şağın el bolsa kerek, sondıqtan ülken esepke kirmegen boluı mümkin, al ol kezde üysinnen şıqqan dulat yağıni dulwlar beldi ruğa aynalğan.al 657-jılı batıs türik joyılğan soñ bwlardıñ atı öşedi, batıs türik odağındağı türkeşter bastı küşke, keyin şığıstan kelggn qarlıqtar bastı küşke aynaladı, onan keyingi qarahan däuirinde mahmwt qaşqari deregindede türik taypalarınıñ qatarında üysin, dulat joq, onan bwrınğı “qwdwd äl ğalam”dada atalmaydı, şıñğıshan jorığınan bwrın qazaq dalasındağı qıpşaq rularınıñ qatarında qañlı bar, tağı üysin, dulat körinbeydi, jetisudada atalmaydı, tek şıñğıshan jorığınan keyin şağatay handığındağı rularmen altın orda rularında atala bästäydi.demek olar dausız türde şıñğıshan jorığımen birge qazaq dalasına kelgen :kerey, nayman, qoñırat, jalayır, oñğwt, merkit, qatağan, barlas, dürben, mañğıt… Rularımen birge kelgen boladı.anıq aqiqatıda solay, olar qiyattar, üysinder, dulattar, bayauıttar bwrın qazaq jerinde jasap keyin şığısqa köşken, arada birneşe ğasırdan soñ mekenine qayta oralğan, beyne joñğar soğısında qazaqtardıñ arağa 2 ğasır salıp şığısqa .
Oralğanı ispetti.äl qoñırattıñ batırı”alpamıs jırındada qoñırattardıñ qazirgi ozbekıstandağı jideli bäysindi jäyläğani aytıladı, al qoñırattar keyin şığıs mwñğwliadan körinedi, keyin olarda qaytadan sol jideli baysınğa keledi…
2.türik taypalarınıñ şığısqa qonıs audaruı .
Neşe ğasırdan beri türki qağanatı turalı köp zerttelsede türki qağanatın türik taypası qwrğanı turalı orıs tarihşıları aytpay keldi, al türik taypası ol tağı işinen wsaq rularğa bölinedi, onıñ auızğa alınatını tek aşına äuleti ğana, bwnda ne sır bar?
Sebebi öte anıq, türik rularınıñ işindegi rular moğol rularımen attas, keyingi şıñğıshan şıqqan taypada sol türikterdiñ şığısqa ketken tobı bolğandıqtan, onı jazsa bükil älem aldında ötirikteri ayparaday aşılatındıqtan aytpaytını tabiği.
Türki tekti wlıstardıñ qaysı biri qağanat qwrsa memileket sol wlıstıñ atımen atalatın bolğan, misäli:türik taypası-türik qağanatı, wyğwr-wyğwr qağanatı, oğız oğızQağanatı, qarlıq-qarlwq qağanatı, türkeş-türkeş qağanatı, qara-qarahanilar äuleti, qimaq-qimaq handığı, qıpşaq-qıpşaq handığı.al orıstıñ zerdeli tarihşıları sol basqasın jazsada türik qağanatın türik taypası qwrğanın, türik atımen atanğan taypa qwrğanın sırıt aynalıp ketken, keyin onıñ orınına türikten basqa türki tektes rulardı alğa tärtqan.tipti türik qağanatın oğızdar qwrğan degen de logika şığarğan.
Al türik qağanatın qwrğan türik taypasınıñ ruları turalı mınaday derekter bar:
630-jılı şığıs türik, 657-jılı batıs türik qağanatı tañ iimperiäsi jağınan joyılğannan keyin, şığıs türikter dı guänney bwlığı arqılı basqarğan onda 19
Duan, bes twtıq türik, 18 duan, 9 twtıq qwyğwr bolğan.onan sırt hıbey bwlığında 2 duan türik bolğan, odan basqa kidän şığaylar 17 duan, ğilar 9 duan bolğan.al batıs türik qağanatı jerindegi lwñyu bwlığında udan, 27 twtıq türik bolğan.
“jişiyañ twtığına 4 duan qarağan, olar atıq duanı, aşına tek wlısında qwrılğan, şişpet duanı şişpet wlısında qwrıldı, swnwn duanı swnwn wlısında qwrıldı, bayan duanı. (bwlar elik qağannıñ qauımı edi) .
Joğarıdağılar şiyajou twtığına qaradı.
Iwnjwñ twtığına bes duan qaradı (olarda elik qağannıñ batıs wlısı edi) .olar şal duanı, şal-twl wlısında qwrıldı, aşına duanı-aşına wlısında qwrıldı.çık duanı çik wlısında qwrıldı, säbek duanı, bägdeñ duanı.
Samğan twtığına tort duan qaradı.olar ükek duanı-ükekşe wlısında qwrıldı, neş duanı tädineş wlısında qwrıldı, beriş duanı beriş wlısında qwrıldı.çıraq duanı.
Qağiyan twtığına 3 duan qaradı, olar:qara duanı-qara wlısında qwrıldı, qarlıq duanı, ediz duanı.
Joğarıdağılardı täñirqwt basqaqtığı basqaradı. (mwñğwl üstirtiniñ şığısındağı hingan tauınıñ .
Batısında, ergünä özenine qaray söltüstikke ornalasqan) .
Senle duanı-kermändäniñ wlısı üşin qwrıldı (kermändä adam atı) .ğwnsu duanı (qarlwqtardıñ ötüken tauın qonıstanğan sol qanat wlısı üşin qwrıldı, börili tau duanı (qarlıqtardıñ oñ qanat wlısı üşin qwrılğan) .
Kengün twtığı (qırğızdar, onı şıbara yabğw basqarğan) .
Joğarıdağılardı änbey basqaqtığı basqarğan.
…
Hıbey bwlığı
Türik eki duan
Türikter tınıştandırılğanda liñjou, iwyjou deytin eki duannıñ jerindetürik wlıstarı üşin şwnjou, yujou, huajou, çañjou qatarlı 4 duan twtıq qwrıldı jäne beikay, beyniñ, beyfu, bey än deytin 4 duan twtıqta qwrıldı…swnwn wlısı bölingende de önen audanı qwrılıp, bilik ortalığı şyurwñ boldı da şwnjouğa qaradı, keyin bäri qaldırıldı…rwyjou duanı, ol wtwqan tarqannıñ wlısına iıñjou öñirinde qwrıldı…joğarıdağılardı basta iıñjou twtığı basqardı, keyin li jinjwñ iıñjoudı basıp alıp şwnjoudı yujou twtığına bölip bergende, türikter swñjou öñirine köşirildi.
lwñyu bwlığı
Türik 3 duan, 27 twtıq.
Gaulan duanı-aşına tek wlısında qwrılğan.
Şiñşi twtığı
Tıka duanı, kerlaq duanı
Mıñçı basqaqtığı, aşına qara wlısın negiz etip qwrılğan.
Künliñ basqaqtığı
Böken twtığı-şümugen twtığında qwrılğan.orlık duanı-türkeş sağa twtığında qwrılğan.kertau twtığı türkeş alaş twtığında qwrılğan.ekı ögiz twtığı şep şad, ton çor wlıstarında qwrılğan.iıñsa twtığı-şanış şopan çor wlısında qwrılğan.twzkol duan twtığı-külik çor wlısında qwrılğan.barqıntau duan twtığı-qarlıqtıñ 3 wlısı 3 twtıqqa bölingende bwlaq wlısında qwrılğan.deştı qwm duan twtığı-qarlıqtıñ çigil wlısında qwrılğan.şuançı twtığı-qarlıqtıñ taşılıq wlısında qwrılğan.jiıfu duan twtığı.
Lwntay duan twtığı
Jemsäri duan twtığı-çwñwt wlısı üşin qwrılğan.
YAğıma duan twtığı (yağıma ruı), yanlu duan twtığı, qağay duan twtığı, qaso duan twtığı, batıs tüzköl duan twtığı, şığıs tüzköl duan twtığı, çilik duan
Twtığı, kaşet duan twtığı, iıñlaq duan twtığı, şada (şada türik) duan twtığı, dalan duan twtığı” (“jwñgo jılnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter” 2-tom, 463-betten 473-betke deyin) .
Al endi mına derekten mınaday rulardıñ tizimine ie bolamız: aşına tek (aşına ruı, türikterdiñ qağandarı osı rudan boladı), şişpet, swnwn, bayan, şal-twl, çik, säbek, ükekşe, tädineş, beriş, qara, qarlıq, ediz, qırğız, seget, şümugen, türkeş, şäniş, külik (qwylau depte audarıladı), yağıma (jäymä), qaso, şada.
Bwnıñ işinde türikten jat ru barma dep swrarsız, beriş ruı qazirde kişi jüz qazağında bar, keyingi qazar qağanatındada berşilik degen taypa bolğan.bwl bir taypanıñ eki tarapqa bolınuı ğana (ğwndardıñ ata mekenindegileri men eۈropağa ketkenderi siyaqtı) .beriş qazar qağanatında eki negizgi taypanıñ biri bölipti.keyin qarlıqtar el swrağanda qarlıqtarğa kirgen berişterde bolğan.mısalı «qwdwd-aal-ğalamda» : .
«osı eki qıstaqtıñ arasında (qwlan men merki) üş qarlıq taypası bar, olar birış, qay, bistan» .
Bwndağı qay äsılı oğızdardıñ taypası.qarlıqtar bastabında 3 qarlıq atanğan, olar:bwlaq, jüz, taşılıq ruları bölätin.äzirge qarlıqtardı türik taypasınıñ bir bwtağı dep kesim aytu erterek.sondıqtan qarlıq türikke jatpasa, oğan keyin kirgen beriş türikke jatuı äbden mümkin.äl qırğız ğwn zamanında jiänkün dep qattalğan ejelgi wlıs, al şadalar türik tekti çwñwttardan taraydı.al edizdermen segetter wyğwr odağındağı rular, onıda türik dep kesip ayta almaymız.al qaso taypasıda 3 qarlıqtıñ qwramında bolmağan, qarlıq odağına keyin kirgenin bilemiz, demek olar türik boluı mümkin.
Osılayşa türik taypası retinde mına rulardı twraqtandıruğa boladı:
Aşına, şişpet, swnwn, bayan, şaltwl, çik, säbek, ükekşe, tädineş, beriş, qara, şümugen, türkeş, şäniş, külik (qwylau depte audarıladı), yağıma (jäymä), qaso.
YAğıma taypası men qara taypası keyin qaraqanilar memileketin qwrğan, memileket atınıñ qarahandar atanuında ol qağandardıñ qara ruınan şıqqandığı bolsa kerek, memileket atı qarabolğanımen bileuşileri özderin türik atağan, oğan dälel sol qaraqandar memileketindegi aqswyekterden şıqqan ataqtı til ğalımı mahmwt qaşqaridıñ özin türik atağanı, «türik tilder sözdigi» ın jäsäğani.egerde ol .
Türik taypası bolmağan bolsa, ne basqa türki tekti rudan bolsa sözdik atın olay qoyuı ekitäläy edi.
Al keyin şıñğıshan zamanında bwndağı swnwn ruı-swnwt, säbek ruı twğırıldıñ atası marğwzdıñ twsında säbek (zubu, 1090-jılı marğwz saharadağı rulardı biriktirip zubu patşalığın qwrğan, desede 10 jıl ğana ömir swrıp, tatarlardıñ satqındığı saldarınan qidandar onı wstap ağaş esekke şegelep öltirgen, sonımen zubu qağanatı qwlağan), al qara ruıda kereylermen baylanıstı, kereyt kidän tilinde qaralar nemese qarğalar degen mağınada, raşid-adinda kereylerdi bir hannıñ segiz wlı öñkey qara bolğandıqtan kereyler atanğan deydi.öl tek oñ tüsine ğana emes kigen kiiminede qaratılsa kerek, ol zamanda yağıni 10-12-ğasırlarda saharadağı kerey siyaqtı rulardı qara tatar atağan, sol tektes türik ruları qara qañğalılar atanğan.al qoylau kereydiñ iteli ruınıñ arğı tegi, şumugen şimoyın boluı ıqtimal.
Al türkeş türkeş qağanatın qwrğan ru, al şäniş keyin qiyat rularınıñ işinde şanışğwt (şanışqı nemese şanışqılı) atımen belgili.
Bwl ğana emes aşına ruınıñ özi mınaday rularğa bölingen:äşinä, qali, aşaşımdı, şarı teölis, luad, parsiyan, swnwn, nebdäl, ringikeۈ, solto, yantı.bwlar türikşe jazu boyınşa oqılu bolmağandıqtan parıqtau qiın, bwndağı solto ruı qiyattıñ swltws (bwndağı s köpşe mağınada, aytalıq, bayıs, bayt) ruı bolıp şığadı.
Türikter ğana emes, oğızdardıñ bayauıt ruı da qiyattardıñ därlekin tabındağı bayauıt ruı bolğan, al merkittiñ bir ruıda oğız merkit bolğan.al jalayırdı wyğwr qağanatınıñ han äuleti yağılaqarmen baylanıstıradı. Çwñwt yağıni keyingi şadalardan oñğıttar taraydı…
Türik taypası qanşa adam bolğan?
Türik taypasınıñ adam sanı qalayda 200 mıñnan kem bolmağan, 550-jıldarı bumin qağan alğaş bas kötergende 50 mıñ otbası töles taypaların bağındırğan, soğan qarağanda 50 mıñ tütin nemese odanda köp dep aytuğa boladı.630-jılı elik qağan jeñilgende oğan qarastı 100 mıñ adam işkerige köşirilgen, keyin saharağa qayta qaytarılğan, bwl şığıs türiktiñ barlığı emes, al oğan tağı batıs türik qağanatındağı türikterdi qosıñız, qalayda 200mıñnan kem emes.
Batıs türiktermen şığıs türikterdiñ şığısqa köşirilui
601-jılı 7-mamırda türikterdiñ er-äyeli bolıp 90 mıñ adam kelip bağındı» .» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 764-bet) .
630-jılı şığıs türik qağanatı joyılğan soñ şığıs türik jerindegi türik taypası işki qıtayğa köşiriledi.
Qıtay derekterinde:
««elik küyregen soñonıñ qol astındağılardıñ bir böligi sır-endağa panaladı, bir böligi batıs öñirge ketti, 100mıñnan astam adam sarayğa bağındı…tañ patşası äuzır uın yanbonıñ wsınısın qabıl alıp türikterdi söltüstikte yujoudan liñjouğa deyingi şwnjou, yujou, huajou, çañjou deytin tort twtıq qwrdı da jäne eliktiñ bayırğı jeriniñ sol jağınan diñşiñ, oñ jağınan iwñjwñ twtığın qwrıp bir twtas basqardı.wlıs basılarınan 500 adam sanğwn, nöker, sardar bolıp märtebe aldı, jüz şaqtı adam saray nökeri bolıp märtebe aldı, sonımen çañ-an qalasınıñ esebine neşe mıñ tütin kirdi…» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 359-betten 363-betke deyin) osılayşa elikke qarastı türikter wlı qorğannıñ işine qonıstandılıp, mwñğwl saharasın sır-endälär swradı.
«…keyin uäzirler aytqandarınan qaytıp, türikti kindik qağanatqa twrğızu qauıptı dep qarap patşağa uaq ayttı, patşada hauıptenıp aşına sımanı ilbis nizek silik biy qağan dep jariyaladı da, oğan li äuleti esimin berip ordasın huañhınıñ sültüstigine tiktirdi, türikterdi tügeldey ata-mekenine köşirdi» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 359-betten 363-betke deyin) .
Osılayşa türikter qaytadan saharağa qaytqan, bwdan sır-endälär qauıptenıp äsker qinağan, tañ patşası oğan aqıl aytıp köndirdi, türikter 641-jılı mekenine qayttı, 100 mıñnan asa halıq, 40 mıñ äsker, 90 mıñ jılqısı bolğan eken.
Al osıdan keyin 657-jılı batıs türik qağandığı küyreydi.öğan ilese batıs türikter şığısqa köşiriledi.
Bwl turasında: ««aşına bütin öz elinde sol twrğauıl tay sanğwn edi, mışımen birge qaranı tınıştandırğan soñ tay sanğwn, mıñşı basqağı, jalğas qağan degen lauazımdarmen bes nüşbe wlısın biledi, sonan köp ötpey öldi.öniñ wlı qwşıra öz elinde böri şad atanıp edi.685-jılı oñ sanğwn, mıñşı basqağı degen şender berilip, jalğastı qağan lauazımına mürägerlik etip bes nüşbe wlısın biledi…öniñ wlı aşına oñğarğa irkes-tirkes oñ twrğauıl tay sanğwn, sänätker uäzir degen şender berildi.keyin kölik uäziri, mıñşı basqağı jäne on oq qağanı bolıp auıstı.onan keyin on oq wlısı büg çordıñ (soñğı türik qağanı) swğanaqtığına wşırap ölgeni ölip tozğanı tozıp joğaldı.qwşıra soñınan ergen bar-joğı 60-70 mıñ adamımen işki öñirge barıp qonıstandı, batıs türik äuleti osılay ayaqtaldı» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 411-bet) .
«699-jılı qwşıra toqsauıl tay sanğwn, batıstı tınıştandıru alayınıñ ağa töbenäyi bolıp tağayındalıp, elin ornıqtıruğa jiberildi, bwl kezde üşeliktiñ (türkeş qağanı) qolı köp äri küşti edı.qwşıra eline qaytuğa jüreksinip qol astındağı60-70 mıñ adamımen işkerige qonıs audardıda keyin çañ-anda .
Öldi.» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 548-bet) .
«766-779-jıldarı qarlwq nığayıp, swyap özeniniñ boyına qonıs audardı, sarılar men qaralar (sarı türkeş pen qara türkeşter) älsirey kele qarlıqtarğa kirim boldı, qwşıranıñ qalğan wlısı qwyğwrlarğa tize bükti, qwyğwr joyılğanğa deyin (745-840) gi aralıqta qwyğwr qağanı bıñ tegin änge qalasına orın teuip özin yabğw atadı.wlısınıñ qalğan bölegi boğdağa bekindi, adamınıñ wzın qarası 200mıñ adam edi» .» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 557-bet) .
«712-jılı on oq wlısınıñ bes türik çorları men oñ qanat bes nüşbeniñ bes irkini jäne …ediz twtığı, ediz seteyler öz wlıstarımen kelip birinen soñ-biri sarayğa tize bükti, olar on mıñdağan şañıraqqa jetti, olardı sarı özenniñ öñtüstigindegi ayırğı mekenine qonıstandıru…abws elin bastap kelip sarayğa tize bükti» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 381-bet) .
«717-jılı biıñjoudıñ zwrğanı jañ bin hat jazıp: «türiktiñ toğız wlısınan jaña bağınğandar tayyuannıñ söltüstigine bıtıray qonıstanıptı.olardı wstap twru üşin, bwl jerlerge köp äsker äkeludi ötiniş etemin» .» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 858-bet) .
«köp ötpey bağınğan elder arsılan, ediz seteylerdiñ basşılığında saraydan bet bwrıp türikke qosıldı» .» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, .
382-bet) .
Soñğı türiktiñ joyıluı
«…qarlıq siyaqtı bes wlıs ozmışqa şabuıl jasadı, ozmış qaşıp ketti, batıs yabğw abws pen qaraşa 5 mıñ tütindi bastap sarayğa (tañ patşasına) tize bükti, qaraşağa şapağatqa bölengen qağan degen näm berildi… Kelesi jılı (arada aşına äuletinen şıqqan basımıl qağanı elteris qağan bolğan, 3 jıldan soñ qarlıqtar men wyğwrlar jağınan öltirildi) wyğwr qağanı bekbi qağandı öltirip, onıñ basında astanağa jetkizdirdi. Bilge qağannıñ äyeli qwtılıq sebük qatwn jwrtın bastap kelip tize bükti, köktıñ wlı hua-ı sarayında dastarqan jayğızıp toptı uäzirdi qabıldadı, bwl ıstı öleñmen madaqtadı, qatwnğa bağın el hanımı degen şen berdi, jıldıq poa dalabına jirma twmen teñge bosattı» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter», 2-tom, 527-528-better) .
Bwl derekterden bayqaytınımız : şığıs türik joyılğanda şığıs türikterden 100 mıñnan artıq adam işkerige köşirilgenimen köp wzamay olardı saharağa qaytarğan, ol jerde olardı basqaru duan, twtıqtarın qwrğan.
Al 679-jılı olar qayta köterilis jasap soñğı türik qağandığın qwrğan.
Al 685-jılı batıs türikterden 60-70 mıñ adam işkerige köşirilip sol beti mekenine qaytpay qalğandığı aytılğan.742-jılı soñğı türik qağanatı qwlağanda abws bastağan 5 mıñ tütin25-30 mıñ adam kelip bağınğan, al oğan qosa bilgi qağannıñ qatwnı qwtılıq sebük (sebük ruınan şıqqan) jwrtın bastap kelip tize bükkeni aytılğan, esebi tağı sol 200 mıñğa tarta türik taypası işki qıtayğa kelgen, onda da olardıñ kelgen jerleri işki mwñğwlmen irgedegi sanşi, şanşi ölkeleri.äl 756-jıldan bastap tañ patşalığı qwldıradı, al keybir türikter 史 degen äulet esimin qabıldap qıtaylasıp ketkenide ıras, biraq keyingi qidan derekterinde mwñğwl saharasınıñ öñtüstigi men şığısında türik wlısınıñ atı ataluına qarağanda bwlar sözsiz qayta saharağa qaytqan boladı.
oğan bir sebeb aytar bolsaq 840-jılı qırğızdar qwyğwr qağanatın qwlatqan kezde 15 wlıstan köp adam besbalıq, jetisu, qazaqıstannıñ öñtüstik aymaqtarına auğanı .oğızdar sır boyına barıp oğız qağanatın qwrdı, bwrın saharadağı arğwn, basımıl, yağma, besbalıqtağı çarwq siyaqtı rular da batısqa jıljıdı, wyğwrlar öñtüstikke gansu, çiñhay öñirlerinde ganjou wyğwr qağanatın, twrpan, qwmıl, körlada idıqwt memileketin qwrdı.al yağıma, şığıl, qarlıqtar qarahan memileketin qwrdı.soğan oray saharadağı wlıstarda bostıq payda bolğan.al bwl saharada adam qalmadı degen wğımdı bildirmeydi, al sol zamanda saharada segiz oğızdar yağıni naymandar payda boldı, qwlwn köliniñ öñtüstiginde tatarlar kwşeydı.qırğız qağanatı qwrıldı, ol kezde saharada adam qalmauı mümkin emes, al orıstar :ol kezde saharada adam qalmağandıqtan bos qalğan dalağa şığıstan şığwylar kelip irge tepti, keyingi qiyat, jalayır, merkit, kerey…bäri sol mwñğwl tekti şığwylar degen logika oylap tapqan. Al biz osı şıñğıshannıñ mwñğwl degen teuöriäsin audarayıq.
Eş tarihta şığwylar batısqa auıptı degen derek bolmağan, al onı boljal retinde şığarğan qıtaymen orıs tarihşıları.
Türik qağanatı küyregennen keyingi türik taypası
türik
«türik-tañ äuletiniñ soñğı kezinde olar basqa wlıstardıñ şabuılına wşırap meylinşe älsiredi.ülistäridä torğayday tözdi.bes äulet twsında sarayğa köpşir tölep twrdı.925-jılı hwn jielöu sarayğa ziyarat etti.927-jılı jañ muqin degen kösemi sarayğa qol tapsıra keldi.937-jılı duaşu degen kösemi sarayğa ziyarat etti. 941-jılı şue twñhaylardı elşi etip jiberdi.önän keyin kelgender joq, türikter bwl kezde bärinen älsız edi.öniñ üstine arada at izin saluşılar bolmadı daolardıñ wlıs basıları turalı derekter bizge jetpey qağazğa tüsirilmedi.
Tañ äuleti joyılğannan keyin el işi meylinşe bılıqtı da, liyañjoudıñ şığıs tarabın türikter, tañğwttar bölip jatqandıqtan iwnjoulıq äskerler qayta almay sonda twrıp qaldı.» («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-tom) .
Bwdan türikterdiñ saharağa qayta qaytqanın biluge boladı.
«925-jılı 18-aqpan küni türikten hwn jielöu jibergen elşilik keldi…23-qazan küni ği, twyğwn, türikterden elşilik keldi» . («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-. Tom)
925-jılı tamızdıñ tortınşı jañasında twrıktersarayğa sıylıq tartuladı. («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-tom) .
938-jılı öñtüstik-batıs bağıttağı qosınnıñ bas bağındruşısı batıs türik wlıstarın jazalau üşin kömekke äsker sürädi.täriskey han ordasındağı ielüy pununiñge dibi, diele wlıstarınıñ jasağın olarğa kömekke beru turalı jarlıq şığardı… («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-tom) .
siır siraqtı türikter
«arı qaray söltüstik bağıtqa jürgende siır siraqtı türikterdiñ eli kezigedi.ölär adam beyneli, siır siraqtı halıq, jeri qattı suıq boladı, jerinde qabaqsu degen özen bar, onıñ suı jaz-küz aylarında eki kez boyı, qıs köktem aylarında biraq qatıp qaladı.mwzdı ıdısqa salıp otqa eritip sonıñ suın işedi .
» (90)
(«jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-tom)
Bwlar onon özeniniñ söltüstigin mekendeytin türikter bolsa kerek.
Bwlardıñ mekendegen jeri hwlwnbwyır kölinen söltüstikke, hingan taularınan batısqa qaray ergüne özenine deyin.bülär bes patşalıq däuirinde siır siraqtı türikter eli atanğan, sebebi siır siyaqtı iri qaranı köp ösirgen.
täñirqwt türikteri
Batıs tarapta türikter, wyğwrlar twradı olardıñ batısında ükiriler twradı.olardıñ adamdarı iri kesek boladı, şaştarın mañdaylarına tüsirip jüredi.ülis bekteri şaştarın solaymen külgin boğjamağa salıp aladı, jeri öte suıq, sularında bağalı balıqtar köp, qidandar balıqtı solardan älädi.jerinde bwlğın, aqkıs, susarlarda köp.söltüstiktegi elderdiñ wlpa swranısın solar qamdaydı, halqı öte batır körşileri olarğa soqtığa almaydı.
ükirilerdiñ batıs tarabında qırğız, onıñ teristiginde täñirqwt türikteri twradı (94) . («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-tom) .
Bayırğı täñirqwt basqaqtığı şeginde twrğan kök türikter (yağıni türik taypası), öris-qonıstarı hingan taularınan batısqa qaray qonıstanğan, bwlardıñ twrğan mekeni keyingi şıñğıshannıñ ruınıñ mekenimen bir jer.bül twrıkterhilwñjiyañnıñ joğarğı ağarında, sırtqı hingan taularınan batısqa qaray mekendegen, bwl däl onon özeni alabı şıñğıshannıñ taypası mekendegen öñir.
«925-jılı 18-aqpan küni türikten hwn jielöu jibergen elşilik keldi…23-qazan küni ği, twyğwn, türikterden elşilik keldi» (95) («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-tom) .
916-jılı şilde ayınıñ 19-küni äbäuke bastağan orda äskeri türik, twyğın, kişi pö, tañğıt, şada wlıstarına jorıq jasap olardı tügel tınıştandırdı.olardıñ wlıs bekteri men 15600 tütin twtqın boldı.900 mıñday sauıt-sayman, qaru-jaraq, qwral-jabdıq, kiim-keşek jäne esepsiz köp bağalı bwyım, tort tülik mal oljalandı. («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-tom) .
925-jılı tamızdıñ tortınşı jañasında twrıktersarayğa sıylıq tartuladı.
938-jılı öñtüstik-batıs bağıttağı qosınnıñ bas bağındruşısı batıs türik wlıstarın jazalau üşin kömekke äsker sürädi.täriskey han ordasındağı ielüy pununiñge dibi, diele wlıstarınıñ jasağın olarğa kömekke beru turalı jarlıq şığardı… («jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3-tom) .
Bwndağı türik dep otırğanı joğarıdağıTürikter, tañırqwt türikteri, siır siraqtı türikter bäri bir türik taypasınıñ bölşekteri.şada degeni şato türikter.türikte bwl zamanda qaytadan saharadağı beldi rulardıñ birine aynalsa kerek.bülärdän basqa liyau tarihında ueyiän, türik jäne auiyan türik atımen atalğan türikter bar, bwndağı auiyan türigi qiyan türikti körsetse kerek.tağı türik eli han ordası, batıs türik eli han ordası dep atalatın wlıstar bar.bwl qidan derekterinen türikterdiñ 10-ğasırdada jasağanın, mekeni däl mwñğwl üstirtiniñ şığısındağı, hingan tauınan batısqa qaray däl qiyat rularınıñ mekeni ekenin köremiz.
3.şıñğıshannıñ teginiñ türik ekendigine dälelder .
Moğwl iimperiäsin qwrğan qiyat şıñğıshannıñ tegi türik ekeni aqiqat, desede mınaday birneşe boljamdar bar:
(1) .türik boljamı .
13-ğasırdağı swñ patşalığınıñ adamı jauhuañ jazğan «mıñ-da bey lu» (moğwl-tatardıñ spatnaması) attı kitapta şıñğıshandı tatar dep, olardı şato türikterdiñ basqa bir türi retinde qarastıradı.onda mınaday dep berilgen: .
蒙鞑备録 «mıñ-da bey lu»
立国：鞑靼始起，地处契丹之西北，族出于沙陀别种，故于历代无闻焉。其种有三：曰黑、曰白、曰生
Audarması:
Memileketi:tätär bastabta, qidannıñ batıs teristiginde twrğan, näsili jağınan şatolardıñ (şato türikterdiñ) basqa türi, üş türi bar:aq tatar, qara tatar, şiki tatar.
Bwnda şıñğıshan bastağan qiyattar, kereyler tağı basqalarqara tatarğa tän, al oñğıttarmen qoñırattar aq tatarğa tän bolğan.aۈtor bwl şığarmasın 1221-jılı jazğan, sol kezde şürjenderdiñ altın patşalığınıñ köp jerin basıp alğan şıñğıshannıñ ataqtı qolbasşısı mwqali men kezigedi, onda mwqali özin :”tatar adamımın” dep tüsindiredi.bül kitapta tatarlardıñ salt-sanası, tarihı, äskeri isteri qatarlı mäseleler söz boladı.
Parıs tarihşısı raşid-adin.onıñ älemge äygili 4 tomdıq kitäbi «jamiğ-at-tauarih», kitap 1300-1310-jıldarı jazılğan, onı jazu barısında köne köz köp jasağan qarttar tağı ordadağı şejirelermen estelikterden paydalanğan, onıñ birinşi kitäbindä negizinen saharadağı täypälärjäne olardıñ tarihı tanıstırıladı.onda oğız qağannan tartıp türik şejiresi bayandaladı.onda moğwldarmen tatarlardı türikten, onıñ äuleti alınşa hannan taratadı. Onda aldımen türki tekti wyğwr, qıpşaq, qarlıq, qalaç, qañlı taypaları tanıstırıladı, onan oğızdıñ wrpaqtarı aytıladı.
Onan keyin “qazir mwñğwl atanatın türik ruları” dep jalayır, tatar, swnwt, merkit, kürleuit, tarğwt, oyrat, barqı, qorı, töles, tümet, bwlağaşın, keremuşin, oraswt, telengit, küştemi, orman wrañqayı, qwrıqan, sahayt ruları tanıstırıladı.
Onan keyin öz aldına ämirşısı bar türik ruları dep kereyt, nayman, wyğwr, qañlı, qıpşaq, oñğwt, tañğıt, qırğız, qarlwq, qıpşaq, bekirin taypaları aytıladı.
Onan arı qazir türik-moğwl atanatın rular dep ekige bölgen, bwl şıñğıshannıñ öz taypasındağı wsaq rular birden tanıstırıladı, äldimen”därlekin türik-moğwl ruları” dep qoñırat, üysin, bayauıt, qoralas, ornauıt, wrañqay, swltw Swltws, eldürkin, bayauıt, keñgit ruları aytıladı.
Olardan keyin “nirun atalatın türik ruları” dep qatağan, saljığwt, şönes, jajırat, tayşığwt, wrğwt, mañğğıt, noyaqın, suan, dulat, budat, barlas, bağarın, adarqın, sejueyt, qartağan qatarlı rular aytıladı.
Bwndağı därlekindermen nirundardıñ tegin qiyattan taratadı.
Äbılğazı bahadwr han.1665-jılı jazılğan, onıñ eñbegi «türik şejiresi», aۈtor şıñğıshannıñ joşıdan taraytın şäybän äuletinen şıqqan, kitaptıñ negizgi jülgesi azdağan parıqtardı aytpağanda taypalarmen şıñğıshan tarihında «jamiğ-at-tauarihtan» köp parqı joq.
Qadırğali jalayır.qazaq hanı täuekel twsında (16-ğasırdıñ soñı men17-ğasırdıñ bası) jasağan adam, wrpaqtar boyı han äuletine qızımet qılğan adam, “jinaqtı tauarih”onıñ bastı eñbegi, ondada şıñğıshannıñ tegi türikten tärätilädi.negizi şejire türinde jazılğan şığarma.
Hı şau min. «jaña yuan tarihı», bwl şığarmanı aۈtor çiñ iimperiäsiniñ soñğı kezinen bastap jazıp 1920-jılı zorğa bitirgen, kitap miñ patşalığı däuirinde jazılğan «yuan tarihı» negizinde terilip jazılğan, 1922-jılı sol kezdegi ükimet jağınan bwyrıq arqılı memileket tarihı ndağı «jirma tort tarih» qa engizilgen, keyin tağı «çiñ patşalığı» tarihı qosılıp 26 tarih bolğan.
Aۈtor bwnda moğwldardıñ tegin türikten taratadı:
«moñğwldardıñ tegi türik, atı äsilinde moñwl, keyin moğwl, moñğwl bolıp dıbıstıq özgeriske wşıradı, altın äuleti twsında tatar depte ataldı.mwñğwldar qara baran tüsti kiim kietindikten qara tatar …dep ataldı…olardıñ el nauğısın qiyat börjigin deuşi edi, täyzu (şıñğıshan) dıñ onınşı atası bodanşardan keyin börjigin nauğı retinde qoldanılıp edi, marqwm şah atanıñ (esukey) näsili de özderin börjigin qiyatpız dep atadı, börjigin türikşe söz, kökşıl köz degenge keledi, kökşıl köz mwñğwldar üşin tekti näsil bolıp sanaladı.» (jwñgo tarihnamalarındağı qazaqqa qatıstı derekter, 3 tom, 513-bet) .
(2) ğwn-mwñğwl boljamı.bwnı sırtqı mwñğwl tarihşıları wstanadı, olar orıs tarihşılarınıñ logikası boyınşa ğwndı qazirgi mwñğwldıñ ata-babası retinde köredi.ölär şığay, qidandardı ğwnnan taratadı.basta aytqanımızday naqtı türik ekenine ayparaday däleli barların bolmasa qalğanın taqır taza mwñğwl dep tanidı.orıs tarihşılarınıñ logikasımen bükildey wqsas.halhanıñ tegin qiyatpen baylanıstıradı, al qiyat ğwnğa barıp tireledi.
(3) dwñhu boljamı, bwl qıtay tarihşılarınıñ logikası, al anığına kelgende bwl qazir mwñğwl atın jamılğan halıqtıñ nağız arğı tegine üylesedi, sebebi qazir mwñğwl atanğan halıqtıñ köbi işki mwñğwldar qidandardıñ wrpağı, al qidandar ğwnğada, türikkede wqsamaydı.kerısınşe dwñhu boljamı tarihtağı mwğol iimperiäsin qwrğan halıqqa üylespeydi, sebebi qazirgi mwñğwlmen tarihtağı moğwl eki halıq.beyne tarihtağı tatar taypasımen qazirgi tatar wltın baylanıstırğan sıqıldı.bwl teuoriada:dwñhular, olardan şığaylar, olardan barıp mwñğwldar, al mwñğwldar 8-ğasırdan keyin hingan tauınan asıp mwñğwl saharasına barğan dep qaraydı, biraq tarihta jwñgonıñ 26 tarihındada şığaylardıñ auğanı turalı derek joq. (4) tibet boljamı.bwl lama dininiñ äserinen şıñğıshannıñ tegin indiadan, tibetten taratadı, beyne keybir şejirelerde qazaqtıñ tegin arabtan taratqan siyaqtı.
Biz kimge senemiz?
Biz sonda kimge senemiz? Şıñğıshannıñ tegin türikten taratqan sol şıñğıshannıñ wrpağı äbılğazı, olda oyınan aytpağan, ata-babalarınan jalğasqan şejirelermen tarihtardı oqığan, al raşid-adin sol şıñğıshannıñ wrpağı hulagudıñ nemeresi qazan hannıñ uäziri, ol sol şıñğıshannıñ közin köreen jüz jasağan aqsaqaldarmen, äsker basılardan estip osı tarihtı jazğan, ondada sol tegin türikten taratqan, al moğwl tek türiktiñ bir tabı retinde aytıladı.al jauhuañ mwqaliğa kezikken adam, mwqalida oğan özin tatarmın degen, olda sol jerdegilerden swrap moğwldardıñ türik ekenin, şato türikterge jaqın ekenin bilgennen keyin barıp moğwl, tatardı türik dep jazğan.al hı şiyaumin şıñğıshanğa qatıstı derekterdi 30 jıl swrıptap sonan barıp olardıñ tegin türik dep şeşken.äl qadırğalidıñ jağıdayıda äbılğazımen wqsas. ?
Bwndağı hı şiäuminnen basqası 13-14-15-16-ğasırdıñ adamdarı, olar sol zamannıñ nağız tarihı boyınşa şıñğıshannıñ tegin türikten taratqan.
Al şıñğıshandı şığaydan, dwñhudan taratıp onı halha, çaharğa telip, türik taypasınnıoñ ruların ataudan bas tartu arqılı şıñğıshnmen türiktiñ baylanısın joqqa şığarğan orıs tarihşıları men twrkoloktarı, keyin olarğa eۈröpä tarihşıları kelip qosıldı, olar jau huañ, raşid-adin siyaqtı 1-14-ğasırdıñ adamı bolıp sol zamandı közimen körmegender, al raşid adin, men jauhuañ däl oqiğa kuägerlerimen swhbattasqan, naqtı oqiğanı jazğan. Al atağı tauday twrkolok orıs tarihşılarımen osı zamandağı sol zamandı körmegen, arıdağı altı-jeti ğasırdı beride jatıp boljay salğan mıqtılar, onı ädeyi bwrmalağan.
Sonda biz sol zamannıñ adamdarı raşid-adin men qau huañğa senemizbe älde, 6-7 ğasır keyin tuıp körmegen oqiğanı boljap ädeyi bwrmalağan, gumilöۈ, aristoۈ, bartoldtarğa senemizbe?
(5) ärine körgen adamğa sensek, raşid-adin men jau huañğa senemiz.äl 19-ğasırmen20-ğasırda jatıp türiktiñ soñğı 7 ğasırlıq tarihın joqqa şığarğan orıs twrkoloktarına senbeymiz.19-ğasırdan bastap ornağan türkologiya wğımı anığında orıs iimperiäsi üşin qızımet etken.resey iimperiäsiniñ anıq%90 jeri şıñğıshan zamanında türkilerdiki bolğandığı üşin, orıstar özderide altın ordağa bodan bolğanı üşin olar türik tarihın şamalarınıñ kelgeninşe bwrmalağan .
Biz ayqın türe türik boljamın qwptaymız, sebebi, türikter ğwnnan taraydı, al moğwldar türikten taraydı, bwl teñdeuge köptegen dälelder keltiruge boladı
şığay wğımına toytarıs
bwnda tatar taypasın däneker retinde körsetu arqılı şığaylardıñ, şıñğıshan taypasımen qatıssız ekenin körsetuge boladı.
Tatar
Kültegin, bilgi qağan bitiktästärindä tatarlar turalı
kerey.kz
jalğası bar…
Pikir qaldıru