تۇلعالار

قويتاس-مولدا ءبولتايۇلى اس-ءسابيلان ات-تۇركىستاني

kerey.kz

 |  May 15, 2015

قويتاس-مولدا ءبولتايۇلى اس-ءسابيلان ات-تۇركىستاني 1877-ءشى جىلى تۇركىستان قالاسىندا تۋعان. سوندا اراب تىلىندە ءدىني باستاۋىش ءبىلىم العان. حيۋا ءشاھارىندا وقۋىن جالعاستىرعان. 1892-ءشى جىلى اكەسى ءبولتاي قوجامۇراتۇلى (1819-1907 ج.ج) يسلام قاعيدالارىن بىلە ءتۇسسىن دەگەن ماقساتپەن جىبەرگەن. حيۋا شاھارىنداعى يشانقالادا ءدىني ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن سوڭ، مۇحاممەد ومار ءامينحان مەدىرەسەسىنە تۇسەدى. وندا يسلام ەرەجەلەرى مەن شاريعاتتان، فيلوسوفيادان، لوگيكادان، تاريحتان ءبىلىم الادى. شىعىس دانىشپاندارىنىڭ شىعارمالارىن وقيدى. 1902-ءشى جىلى وقۋىن بىتىرگەننەن سوڭ، ۋفا قالاسىنا بارىپ بىرەر جىل مەكتەپ-مەدىرەسەدە مانتيق (لوگيكا), شاريعات ەرەجەلەرى، قۇران ءتاپسىرى پاندەرىنەن ساباق بەرەدى.
1905-1906-شى جىلدارى 2-ءشى رەت مەككە-مادينەگە بارىپ، قاجىلىق پارىزىن وتەگەن سوڭ، ەلگە قايتاردا جولاي 2-3 اراب ەلدەرىندە ارنايى توقتالىپ، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ىزدەستىرەدى. وسىدان كەيىن تۋعان حالقىنىڭ تاريحىن، شەجىرەلەرىن جينايدى. ارقانى، اقمەشىتتى، اۋليە-اتانى شارلايدى. سول ماقساتپەن 1911-1913-ءشى جىلدارى فەرعانا، ءاندىجان ارقىلى قاشعارعا وتەدى. تارىن ويپاتىن شارلاپ، اڭىزى مەن ءاپساناسى، مەشىتى مەن مازارى كوپ تۇرپان ءوڭىرىن، يەدىقۇت مازارىن ارالايدى. ءتاڭىر تاۋىنىڭ جوتاسى جۇلدىزدى باسىپ، كۇنەسكە تۇسەدى. ونداعى قازاق اۋىلىنىڭ مەيمانى بولادى. قۇلجا قالاسىندا بايتوللا مەدىرەسەسىندە عۇلامالارمەن پىكىرلەسەدى. قاس بويىنداعى ءۋايىس مازارىن، كونە المالىق قالاسىنىڭ ورنىن، تۇعلىق تەمىر مازارىن زيارات ەتەدى. جاركەنت قالاسىنا توقتاپ، ءۋالىباي مەشىتىندە ناماز وقيدى. سودان كەيىن التىنەمەل اسىپ، كۇرەڭبەلدەگى ەلدى ارالايدى. الماتى قالاسى ارقىلى ۇزىناعاشتى باسىپ، اۋليەاتاعا وتەدى دە، قۇمكەنت ارقىلى اۋلىنا قايتادى.
قويتاس-مولدا جيناعان دۇنيەلەرىن جاريا ەتە المايدى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا بايدىڭ بالاسى ءارى مولدا بولعاندىقتان قاعاجۋ كورەدى. 1920-شى جىلدارى ءمىرزاشول-ماقتاارال جاعىنا بارىپ تۇرادى. 1930-1940-شى جىلدارى كولحوز باسقارىپ جۇرگەن بالاسى ءاشىمباي ۇكىمەت جاعىنان قاستاندىقپەن ولتىرىلگەي سوڭ، قالعان بالا-شاعاما زيانى تيەدى دەپ، بارلىق كىتاپتارى مەن جازبالارىن كومىپ تاستايدى. 1943 ءشى جىلى 13 ءشى قاراشادا ءوزى دۇنيەدەن وتەدى. قويتاس-مولدا ەل ىشىندە سىيلى بولعان. عۇلامالىعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز بوپ ايتىلادى.

حورەزم ءۋالاياتى حيۋا شاھارىنداعى الدىمەن ءدىني مەكتەپتە، سودان سوڭ «مۇحاممەد ومار ءامينحان» مەدىرەسەسىندە كوپ جىلدار بويى بىرگە ءدارىس العان فەرعانالىق نازرۋللا مولدا ءاس-ساقيب ءال-فارعوني (1878-1929 ج.ج.), سامارقاندىق قاجى تۇحفاتۋللا مولدا ءاس-سامارقاندي (1876-1929 ج.ج.) جانە تۇركىستاندىق قاجى قويتاس-مولدا ات-تۇركىستاني (1877-1943 ج.ج.) اقساقالداردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىندا ساقتالىنىپ تۇرعان كونە قولجازبالار مەن تاريحي مۇراعاتتاردى زەرتتەۋشى فەرعانالىق وزبەك جازۋشىسى ۋتان ساديروۆتىڭ (ۋتانقوجا سادىراددينقوجاۇلى) 1997-ءشى جىلى تاشكەن قالاسىنداعى «مەحنات» باسپاسىنان وزبەك جانە قازاق تىلدەرىندە باسىلىپ شىققان «قويتاس-مولدا ات-تۋركيستوني» اتتى كىتابىنان، جانە 2000 جىلى جارىق كورگەن اكەمنىڭ “بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا سويلەگەن تۇڭعىش قازاق” دەگەن كىتاپشاسىنان قازاقتىڭ اتاقتى حاندارى – ەسىمحان مەن ءتۇرسىنحانداردىڭ تۇسىندا حان سارايىنىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارعان ءارى 1626 – 1628 جىلدارى تاعدىر تالكەگىمەن تاشكەنتتە ءومىر سۇرگەن، بولاشاق تۇرىكتانۋشى عۇلاما، (1644 – 1664) جىلدارى حيۋا حانى بولعان ابىلعازى باھادۇرگە (1601 – 1664) كوپتەگەن اعالىق كەڭەستەرىن اياماعان قادىرمەندى ءسابيلان شەشەن ءال-قوڭىر ات-تۇركىستاني (1583 – 1667) بابامنىڭ ۇرپاقتارى ءبولتاي مەن قويتاس-مولدا اتامدار تۋرالى ءبىرشاما دەرەكتەر تابۋعا بولادى.
“ايتا كەتۋ كەرەك، فەرعانالىق نازرۋللا مولدانىڭ ءبۇل ەستەلىكتەرى نەگىزىنەن 1926 جىلعى ەرتە كوكتەمدە قويتاس-مولدانىڭ ماقتاارال وڭىرىندەگى ونىمكەر اتتى ەلدى مەكەندەگى ۇيىنە قوناققا بارعان كەزىندە بولعان كەزدەسۋ ۇستىندە دوسىنىڭ ءوز جازبالارى مەن 1902 جىلعى دەرەكتەرگە قاراپ وتىرىپ ايتقان اۋىزەكى اڭگىمەلەرىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان. ۇلكەن ۇلى، جاس كوممۋنيست ءاشىمبايدى كەڭەس ۇكىمەتى 20-جىلداردىڭ باسىندا بەتپاقدالا – ءمىرزاشولدى يگەرۋگە قىزمەتكە جىبەرۋىنە بايلانىستى قويتاس-مولدا وتباسىمەن تۇركىستان قالاسىنان سوندا قونىس اۋدارعان. وسى جولى نازرۋللا مولدانىڭ فەرعانادان بەتپاقدالا-مىرزاشولگە تۇڭعىش رەت كەلۋى انىقتالدى…” دەپ ءتۇجىرىمداما جاسايدى “قويتاس-مولدا ات-تۋركيستوني” اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى ۋتان ساديروۆ. (تاشكەنت، “مەحنات” باسپاسى، 1997 جىل).
جاستىق كەزەندى ءاردايىم ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءتاتتى قىيالدارعا بەرىلىپ، سول كەزەڭدەردەگى وتكەن ءومىرداريانىڭ تەك قانا جاقسى، راحات سەزىمدەرىن ەسىمىزگە ءتۇسىرىپ قانا قويماي، كۇندە وتىرعانعا نە جەتسىن، دوستىم. ونداي كەزەڭدەردە جاستار تاراپىنان ەستيتىن قۇلاق، كورەتىن كوز، جانى اشىپ، جۇرەگىمەن ەلجىرەپ سەزىنەتىن باۋىرماشىپ جان بولعانعا نە جەتسىن!
- دەپ قويتاس-مولدا ءسال تۇنجىرادى دا اڭگىمەسىن ارى قاراي جالعاستىرا بەردى.
مەن سوندا بايقاپپىن، جاس كەزىمنەن حيۋاعا وقۋعا ەرتە كەتكەننەن بە، جوق بولماسا، اعايىندارىمىزدىڭ كوپشىلىگى قالانىڭ سىرتىندا، مايقالادا، اسىقاتا توعايلارىن جاعالاي، سىرداريانىڭ بويىندا تاعى باسقا جەرلەردە الىسىراق، شەتىرەك تۇرىپ جاتقاندىقتان با، ايتەۋىر كوپشىلىگىن جىعا تاني المادىم. دەگەنمەن، سول جيىندا ەسىمدە قالعاندارى اتامنىڭ جاقىن اعايىندارى مەن قۇدا-جەگجاتتارى، الىستان ات ارىلتىپ كەلگەن دوس-جاراندارىنىڭ ءبىرازى جانە كىسىلەردىڭ كەيبىر اڭگىمەلەرى ەسىمدە قالىپتى.

قاسىرەتى مەن قۋانىشى دا مول تالاي تاريحي وقيعانى باسىنان وتكىزگەن تۇركىستان ءشاھارى 1902-شى جىلى كۇزگە قاراتا عالامات ءبىر توي سالتاناتىنىڭ كۋاسى بولعان.
وسىنداعى الەمگە ايگىلى ازىرەتى سۇلتان – قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ (قۇبىلا) جاق بەتىندە ورنالاسقان قالانىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى، ءارى ورتا ءجۇزدىڭ قوڭىرات تايپاسىنداعى العىي رۋىنىڭ ءوز توڭىرەگىنە سىيلى دا اۋقاتتى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى ءبولتاي قوجامۋراتۇلى ءاس-ءسابيلان ات-تۇركىستاني (1819-1907) اقساقالدىڭ شاڭىراعىندا كەنجە ۇلى قويتاستىڭ حيۋا شاھارىنداعى “يشانقالادا” ءامينحان مەدرەسەسىن ءتامامداپ كەلۋىنە بايلانىستى بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان ۇلكەن توي سالتاناتى وتكەن.

سول توي سالتاناتىنا ءبولتاي اتامنىڭ (ول جىلى قاريا 80-ءنىڭ ۇستىندە) تۇركىستان قالاسى توڭىرەگىندە ءومىر سۇرەتىن دوس-جاران، قۇدا-جەكجات، اعايىن-تۋىستارىمەن قاتار سارىارقا، جەتىسۋ، زايسان ءوڭىرى، ەرەيمەنتاۋ، كەكشەتاۋ، جاي-ىق بويى، ماڭعىستاۋ، ارال اتىرابى، سىر بويى، بەتپاقدالا – ءمىرزاشول ەڭىرى، تاشكەنت ويپاتى، فەرعانا جازىعى، ءبۇحارا ماڭايى، جيدەلى – بايسىن، قاراقالپاقستان، تۇركىمەنستان، ءتىپتى الىستاعى قىتاي مەن موڭعول ەلىنەن، انادولىدان، ت.ب. جەرلەردەن قوناقتار كەلىپتى. ۇزىن سانى شامامەن 2,5-3 مىڭ ادام، ايتپەسە ودان دا كوپ.
تويعا كەلىپ قاتىسقان كىسىلەردىڭ بارلىعىنىڭ ەسىمدەرى ەستەلىك داپتەرشەدە جازىلىپ قالدىرعان بولاتىن، ونى وزىڭە كەيىنىرەك كورسەتەرمىن، دوستىم. جالپى العاندا، ءبولتاي اتام، كوپشىل، مەيماندوس، اققوڭىل، جانىنا شەجىرەشىل، اقىن-جىراۋ، باتىر-بالۋان، ەرجۇرەك، سىپا جىگىتتەردى كوپ جيناپ، ەل اعالارى – تالاي-تالاي بولىس-بيلەرمەن ءدام-تۇزداس بولىپ، تەرەزەسى تەڭ وتكەن جان بولسا كەرەك.
اڭگىمە ەتىپ وتىرعان كەزەڭ، 1902-ءشى جىل مەن مەدىرەسەنى ءبىتىرىپ تۇركىستانعا كەلگەنىمە ارنالىپ جاسالعان توي جاز ايلارى وتە بەرە ەرتە كۇزدە ءوتتى. ءبىزدىڭ ءۇي قالانىڭ شەتىنە جاقىن، احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ قىبىلا جاق بەتىندە ورنالاسقان بولاتىن. كەلگەن قوناقتارعا ارنالىپ ءۇيىمىزدىڭ وڭ جاعىنداعى الاڭقايعا 18 قانات ۇلكەن ءۇي تۇرعىزىلىپ، اينالا 14-15 شاقتى 8-10-12 قاناتتى اقشاڭقان كيىز ۇيلەر ورنالاستىرىلىپ، الىس-جاقىننان كەلگەن قوناقتار رەت-رەتىمەن جايعاستىرىلدى. قاز-قاتار تىگىلگەن اقشاڭقان ۇيلەردىڭ ىرگەلەرى ءتۇرىلىپ، ۇيلەرگە سىيماعان ەل دالاعا، وقالى كىلەم، ويۋلى تەكەمەت پەن ورنەكتى سىرماقتار جايعىزىپ، قۇراق كورپەشەلەر توسەتتىرىپ القا-قوتان وتىرىسقان بولاتىن.
بۇل ءپاني دۇنيەدەن ەرتەلى-كەش وتكەن اتا-بابالارىمىز بەن ءازىز انالارىمىزدىڭ ارۋاق-رۋحتارىنا ارنالىپ قاسيەتتى قۇران سۇرەلەرى باعىشتالعاننان سوڭ، جينالعان كوپشىلىك بالۋاندار سايىسىن، جاياۋ جارىستى، ساياساتشى، اتبەگى، قۇسبەگىلەر مەن ۇستا-زەرگەرلەردىڭ ونەرلەرىن تاماشالاپ، بي-بولىستار مەن قادىرمەندى اقساقالدارىمىزدىڭ بيلىك-جورالعىلارىن ەسىتىپ، جاس-جەلەڭدەر جاعى التىباقان تەۋىپ، اندەتكەن دۋماندى مەرەكە 2-3 كۇنگە سوزىلدى.
ايتا بەرسەم، ونىڭ ءبارى كوپ نارسە …
تويعا جينالعان كوپشىلىكتىڭ الدى ءبىر اپتاداي ۋاقىت بۇرىن جينالا باستاعان بولاتىن. ارينە، تويدا قىزمەت كورسەتەتىن ءبولتاي اتامنىڭ تۋعان اعاسى تولەگەن مەن ونىڭ ۇلى قوشقار جانە بەكتاس (1844 ج.ت), نۇرتاس (1858 ج.ت), جانتاس (1865 ج.ت) اعالارىم مەن ولاردىڭ ۇلدارى الديار (1867 ج.ت), ايبوتا (1880 ج.ت), مۇرات (1885 ج.ت.), اتامنىڭ جاقىن ىنىلەرى اگى شۇلعاۋباي بي (1850 ج.ت.) تۇڭعىشى ءابدىرايىم (1877 ج.ت.) قۇرداسىممەن بىرگە، مولدا قولداس (1860 ج.ت), ورازباي مەن باينازار اعالارىم، ساسىقكولدەن قۇلبابا اڭشى، قاراسپان بولىسىنىڭ 99-شى اۋىلىنان ءبورىباي قالپەنىڭ ءىنىسى مىڭباي اقساقالدىڭ ۇلدارى كورىكباي، ارىستان مەن مامبەتالى، شاقاباي بابامنىڭ نەمەرەسى ورىنباي (1855 ج.ت.) مەن ورداش اعالارىم، تاسقۇتاننان سارتەك بابامنىڭ شوبەرەسى امانباي قاجى (1826 ج.ت.) اتام مەن ونىڭ نەمەرەسى سەيدازىم زامانداسىم، كەرەي-العىي بابامنىڭ ۇرپاقتارى – وتەباي اتامنىڭ بالاسى مارقاباي 10 جاسار ۇلى ابدىكەرىمدى، بايسەڭگىر اقساقالدىڭ ۇلى بايسەيىت اعام ۇلى سىمايىل (1875 ج.ت.) مەن بوتابەك زامانداسىمدى الىپ، قاڭتاربايداعى كولباي بابامنىڭ نەمەرەلەرى مومىن، بايبوتا، قارپىق اعالارىم مەن جانتاس اعامنىڭ ۇلى مۇرات ءىنىمنىڭ قۇرداسى سادىقان (1885 ج.ت.) ىنىلەرىم جانە قۇلاجان اتامنىڭ ۇلكەن ۇلى ەسىمحان 10-جاسار مۇتالحانمەن، كىشى ۇلى سىرمان ءىنىم. بايىرقۇمنان بەكتاس اتامنىڭ نەمەرەسى كارىباي ساقى (1855 ج.ت.), تاڭاتار اتامنىڭ نەمەرەسى تولەباي ساۋداگەر تۋىستارىم مەن اسان ءاجى (1857 ج.ت.) جاكەم، ونىڭ ۇلى ابساق، قۇرداسىم مەن كەرىمبەك شاباندوز (1888 ج.ت.), بوزان اتامنىڭ نەمەرەسى قالدىبەك، كەلدىبەك جانە سەركە اقساقالدىڭ نەمەرەسى نۇرىمبەت (1879 ج.ت.) ىنىلەرىممەن بىرگە تاعى ءبىراز جىگىتتەر ۇيدە بولاتىن. بۇل كىسىلەردىڭ ارى-بەرى جۇرگىزەتىن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارىنىڭ بارلىعىن باسقارىپ جۇرگەن ءبولتاي اتامنىڭ زامانداس ىنىلەرىنىڭ ءبىرى تاشكەن اتىرابىندا تۇراتىن قاراسيراق اتالارىمىزدىڭ ىشىندەگى تانا ۇرپاعى ءبورىباي قالپە (1821 ج.ت.) اتامىز بولاتىن … »
« … توي باستالعان كۇنى جۇما نامازدى قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ مۇراجايىنىڭ قاسىنداعى مەشىتتە وقىدىق …
تاعى دا اڭگىمە-دۇكەن، دۋمان قىزىقشىلىق، جالعاسا بەردى…
ءبولتاي اتامنىڭ جاس كەزىنەن بەرى تىعىز ارالاسىپ كەلە جاتقان 82 جاستاعى ەسكى دوسى ءامين باقشى اتامىزدىڭ اڭگىمەسى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، سونى ايتىپ بەرەيىن، – دەدى دە قويتاس-مولدا اڭگىمەسىن ارى قاراي جالعاستىردى.
« … 1844 ءشى جىلى تۇڭعىش رەت تۇركىستان ءشاھارىندا ءبولتاي دوسىمنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپ، ول كەزدە جاس نارەستە – بۇگىندەرى الپىستى القىمداپ قالعان جىگىت اعاسى، اناۋ جۇرگەن بەكتاستىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە قۋانىپ، بىرگە شاتتانعانبىز. ول كەزدە ءبولتاي اعام 25-جاسقا تولىپ، جايراڭداپ جۇرگەن جاستىق شاق كەزدەرىمىز بولاتىن.
ول كەزەڭدەردە مەن، جاتقان جەرلەرى جايلى، بولعىر، اتا-انام، اعالارىممەن بىرگە تۇراتىن ەدىم، ەندى عانا 23 جاسقا تولعان كەزىم بولاتىن. ءبىز تۇركىمەندەر، رۋلاس-جەرلەستىگىمىزدى ەسكەرەتىن بولساق، بىلايشا بولىنەمىز. جوۋمىت، چالدار، ؟ نەگىزىنەن تاشھوۆۋز ۆەلاياتىندا جاسايدى، گەكلەن اتتى تايپانىڭ ۇرپاقتارى اشعابات ۆەلاياتىندا، ؟ تايپاسى اشعابات ۆەلاياتىنىڭ شىعىس جانە مارى ۆەلاياتىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى اتىرابتاردا، ال سالىر تايپاسى چارجاۋ ۆەلاياتىن مەكەندەيتىن بولعان. مەن بۇل ماسەلەلەردى تولىعىراق ايتىپ وتىرۋىمنىڭ سەبەبى، بۇگىنگى مەرەكەدە نەمەرەلەرىمىز قاتارلى جاستار كوپ ەكەن، سولار دا ەستىسىن، ءبىلسىن دەپ وتىرمىن، ال ۇلكەن كىسىلەرگە بۇلاردىڭ ءبارى بەلگىلى جايلار عوي دەپ ويلايمىن. قازىرگى كەزدە بالا-شاعامىز، نەمەرە-شوبەرەلەرىمىزبەن بىرگە قاراقالپاقستاننىڭ تورتكۇل تۋمانىنا قاراستى اقباشلى قىستاعىندا تۇرامىز. ول جەردە قازاق، تۇركىمەن، قاراقالپاق، وزبەكتەرمەن بىرگە ءبىر اتانىڭ بالالارىنداي تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرەمىز. بۇگىنگى تويعا 70-جاستان اسقانىمدا كورگەن ەڭ كەنجەتاي قىزىم 10 جاسار ساپارگۇلدى دە الىپ كەلدىم، قالىڭمالىن قالىڭداتىپ بەرسەڭدەر، قۇداي بۇيىرتقان قۇدا بولىپ تا قايتارمىن قاراقالپاقستانىما. ونىڭ ۇستىنە بالاقايىمىز قويتاس-مولدانىڭ قۇرداسى، مەنىڭ ەلگە تانىمال جەزتاڭداي شاكىرتىم مۇرات باقشىنى دا ەرتىپ كەلگەنمىن.
ال ەندى ءوزىمىزدىڭ جاس كەزەڭدەرىمىزگە كەلەتىن بولساق، ول كەزدە مەن بويداق ەدىم، ءۇيىمىز تۇركىمەنستاننىڭ اشعابات ءشاھارىندا بولاتىن. ءبولتاي اعامنىڭ مەنەن ەكى جاس ۇلكەندىگى بارتىن. سونى ەسكەرىپ، مەن ءاردايىم ءبولتاي اعامدى كىشىلىك جولىممەن قادىر-قۇرمەتتەپ ءجۇردىم، بىراق ءبولتاي اعام كوپ جەردە مەنىڭ ويلارىممەن كەلىسكىسى كەلمەي، «قويسايشى، ءامين، ءبىر-ەكى جاسىڭدى بۇلداپ قايتەسىڭ، ودان دا قۇرداس دەي سالسايشى!»، – دەيتىن. ونداي جاعدايلاردا مەن باسقا ىلاج تابا الماستان «جارايدى، قۇرداس اعا بولا عوي!»، – دەپ ازەر قۇتىلاتىنمىن. مىنە، سول قۇداي قوسقان «قۇرداس اعاممەنەن» ارالاس-قۇرالاس بولىپ جۇرگەندەرىمىزگە دە الپىس جىلداي بولىپ قالىپتى، قۇدايعا شۇكىر، اعالى-ىنىلىگىمىزگە دە، قۇرداس-دوستىعىمىزعا دا شاڭ تۇسكەن جوق، ەندى تۇسپەيدى دە، نەگە دەسەڭىزدەر ءبىز قيامەتتىك دوستار ەمەسپىز بە؟!
بۇگىندەرى ساليحالى ەل اناسى بولىپ وتىرعان، اناۋ بايپاڭداپ جۇرگەن قاراشاش جەڭگەم بولسا، ول كەزدە 18-جاستاعى سىرىقتاي قاراتورى كەلىنشەك ەدى، بۇگىنگى توي باسقارۋشى، ول كەزدە مۇرتى ەندى عانا قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقان ءبورىباي قالپە مەنىمەن، ال، اناۋ توردەگى وتىرعان سارتەك بابامنىڭ شوبەرەسى امانباي قاجى قاينىسى قاراشاش جەڭگەسىمەن ءبىر جىلدا تۋىلعان قۇرداستار بولاتىنبىز.
ءيا، ءبولتاي اعامنىڭ ءاردايىم ايتىپ وتىراتىن ەلۋ-جىلدا – ەل جاڭا دەگەن ءسوزى راس بولدى-اۋ. بۇگىنگى قوناقتاردىڭ ىشىندە بىرەن-ساران عانا قالىپپىز!…
مايرىق بابامنىڭ ۇرپاقتارىنان مىنا ماماسالىنىڭ اكەسى وتەش باي جوق. جانۇزاقتىڭ اكەسى قارامەرگەن، وتەپ پەن ارقابايدىڭ اكەلەرى قۇديار قۇرداس اعامىز كەلە الماپتى. ۇمبەتاي قۇرداسىمنىڭ نەمەرەسى مومبەك ءجۇر. مامبەتقۇل بابامنىڭ ۇرپاعى تاڭاتار قۇرداسىمنىڭ تۇڭعىشى مىنا بۇلتباي بالامنىڭ ۇلى تولەبايدى كورىپ قالدىم، ونى ءوزىنىڭ قۇرداستارى تولەباي ساۋداگەر دەپ ازىلدەسەدى ەكەن. ءبولتاي اعامنىڭ قۇرداستارى ۇلى ءجۇز قاتاعان كوككوز ءبيدىڭ ۇلى اداي باتىر، مىنا شىنالى مەن جۇمابەك بولىس ىنىلەرىمىزدىڭ اكەسى جانە قاراشاڭىراقتا وتىرعان بەكقۇلى بالاقايىمىزدىڭ باباسى اساباي بي اعامىز، ايداربەكتىڭ باباسى ءدارىمباي، اناۋ توردەگى وتىرعان ەرەيمەنتاۋدان كەلگەن مۇحاممەد سوپى ىنىلەرىمىزدىڭ اكەسى لەكەر مەن نۇرالىنىڭ باباسى تەلىباي، بەكباۋ قۇرداسىمنىڭ ۇلى، مىنا رىسبەكتىڭ اكەسى ءومىرتاي ءىنىمىز دە، جاقسىباي بالامىزدىڭ باباسى سارتباي زامانداسىم، مىنا قۇلعارا مولدا مەن بايان باتىردىڭ اكەلەرى قىدىرباي اعالارىمىز (اللا ولاردىڭ جانىنا تىنىشتىق بەرسىن!) دۇنيەدەن ءوتىپتى.
داۋلەتياردىڭ اكەسى ايمەن زامانداسىم مەن جەتىسۋداعى البان رۋىنان شىققان ەسكەنە باتىردىڭ ۇرپاعى شاداي جاكەمنىڭ نەمەرەسى مىنا تولىبايدىڭ اكەسى سايبەك قۇرداستارىم جوق. سايبەكتى ءبىز ازىلدەپ ساقاۋ سايبەك دەپ اتايتىن ەدىك. اناۋ توردە وتىرعان زايساننان كەلگەن بايتىك ءىنىمنىڭ باۋىرى ءارى ءبولتاي اعامنىڭ قۇرداسى، ءبىز ۇشەۋىمىز بىرگە جاس كەزدەرىمىزدە بۇحارادا ءدارىس العان نۇرمۇحاممەت ابىز اقساقالدىڭ ۇلى ءسابيت داموللا (1819-1883 ج.ج.) اعام دا پايعامبار جاسىن جاساپ دۇنيەدەن وتكەن ەدى.
مىنا وتىرعان ازىلقوي قالمەن كۇيەۋ بالامىزدىڭ باباسى ايداربەك تە، اناۋ جۇرگەن ءارى ءوز زامانداستارى ابىلاق كوجە بەرگىش دەپ ازىلدەسەتىن بالاقايىمىزدىڭ اكەسى، قادىرمەندى كۇلان كەلىنىمىزدىڭ جۇبايى، بيباتىر قۇرداسىمنىڭ ۇلى اقبەردى بالام دا، سەيدىن ءىنىمىزدىڭ اكەسى قۇلشىعاش جامانقارا باتىر دا، جيدەلى بايسىننان كەلگەن مىنا الپامىس باتىردىڭ ۇرپاعى تيلوۆمۋرودتىڭ اكەسى مىرزاقۇل اعام دا مارقۇم بوپتى …
قايسىبىرىن ايتايىن، تازدىڭ باسىنداعى سەلدىر شاشىنداي. بىرەن-ساران اق قالىپپىز، وتىرعانداردىڭ ءبارى جاستار. وسىلاردىڭ ءومىرى ۇزاق بولسىن دەپ تىلەيمىز، اللا تاعالادان!»، -دەپ ءامين باقشى اتامىز ءبىر كۇرسىنىپ قويدى …
ءبولتاي اتام 83-جاستان اسىپ قالعانىمەن ءالى باقۋاتتى، ەل اراسىندا ابىرويلى ادام ەدى. اتامنىڭ سوزدەرى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە: « … ءبىزدىڭ ءۇي ۇلكەن بابالارىمىز العىي قۇلشەكەدەن تارايتىن بيگەلدى (لاقاب اتى اگى.) اقساقالدان قالعان قاراشاڭىراق. بيگەلدىنىڭ ۇلكەنى قاناي بابامىز ءدىندار كىسى بولعان. سوپى، تاقۋالىعىمەن ەل اراسىنا كەڭىنەن تارالىپ، كوپشىلىك جۇرت ول كىسىنى «قاناي تاقۋا» اتاندىرىپ جىبەرسە، قۇتتىباي، المانباي مەن قارىمباي بابالارىمىز شارۋاقور كىسىلەر بولىپ، ال كوشىكباي مەن ابىز اقساقالدارىمىز ەرجۇرەك، باتىر جىگىتتەر بولعان كورىنەدى. ەل اراسىندا ساقتالعان «ەر كوشىك جىرى» سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك. بيگەلدىدەن تارالعان قاناي، قۇتتىقباي، المانباي، كوشىكباي، ابىز بەن قارىمباي اتتى بالالارىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءاربىر وتباسى مۇشەلەرى – بۇل ءۇيدى – اردايىم ءوزىنىڭ – ۇلكەن ءۇيى – دەپ ەسەپتەيدى.
ەندى كورىپ تۇرسىڭدار، كىشكەنە ۇلىم – قويتاس – اللا تاعالامىز ءناسىپ ەتىپ، ءوزىمىزدىڭ حيۋاداعى مەدىرەسەنى ءتامامداپ – ارابتانۋشى – ۋلەم – مۇدارريس – ال، بىزدىڭشە عۇلاما – ۇستاز ياكي «مولدا» دەگەن اتاققا يە بولدى.
«مۇدارريس» نەمەسە ءدارىس بەرۋشى ۇستاز، ال، بىزدىڭشە «مولدا» دەگەن اتاعىن العان ادام اراب، پارسى تىلدەرىن وتە جاقسى بىلگەن. شاريعات زاڭى بويىنشا، «مولدا» قۇران وقىپ، وعان ءتاپسىر جاساۋى كەرەك.
ال ەندى قۇران سۇرەلەرىن قۇر جاتتاپ الىپ، ءارتۇرلى قىرااتقا سالىپ، داستارقان باسىندا نەمەسە باسقا دا كوپشىلىك قاۋىم باس قوسقان جەرلەرىندە وقۋ جانە كۇندەلىكتى بەس ۋاقىتىلى نامازىن قازا ەتپەي اللا تاعالامىزدىڭ الدىندا ءوز پارىزىن وتەپ ءجۇرۋ – ءاربىر مومىن مۇسىلماننىڭ بورىشى – ول مولدالىققا جاتپايدى.
جاسىم بولسا مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ جاسىنان ءوتىپ، ءسابيلان بابامىزدىڭ جاسىن جاساپ وتىرمىن. بيىلعى ناۋرىزدا مەن «مىڭ ايدىڭ ءجۇزىن كوردىم!» اللا تاعالامىز ءناسىپ ەتىپ، تاعدىر جازسا، الداعى ۋاقىتتاردا دا تالاي جۇزدەسەرمىز، قۇدايعا مىڭ دا ءبىر رەت، شۇكىر، مەن ريزامىن. سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا تۇرعان قويتاس-مولدا قاسيەتتى بيگەلدى بابامىزدىڭ وسى ءۇي – قاراشاڭىراعىنىڭ – قۇقىقتى ميراسقورى … »
توي-دۋمانعا الىس-جاقىننان كەلىپ جينالعان جۇرت 2-3 كۇن بويى مولدا مۇسانىڭ، الشەكەي كۇيشىنىڭ، اتاقتى قۇرمانعازى كۇيشىنىڭ شاكىرتى نامەن كۇيشىنىڭ، ءماديدىڭ، بازار جىراۋدىڭ، مۇحامبەتكەرەيدىڭ ء(انشى مۇحيت.), قۇلان اقىننىڭ، ءامين باقشىنىڭ، قۇلىنشاق اقىننىڭ، اتاقتى ءبىرجان سالدىڭ شاكىرتى، ءانشى جارىلعاپبەردى ساياتشىنىڭ، ايبەرگەن زامانداسىمنىڭ، شاڭگەرەي ءانشىنىڭ، قازانقاپ كۇيشىنىڭ، مۇرات باقشىنىڭ، ءانشى قوزىكەنىڭ، نۇرتۋعان كەرشىنىڭ، تۇرماعانبەتتىڭ، جامبىل اقىننىڭ، قالمەن ازىلقويدىڭ، جىرشى قىلىشباي مولدانىڭ، باققاس پەن باقى بيشىلەردىڭ، مىڭباي ءانشىنىڭ، عۇمار قاراش پەن ەرعوجا كۇيشىنىڭ، ءجۇسىپ اقىننىڭ، ءشادى شايىردىڭ، سانباي اقىننىڭ، تولىمبەك ءىنىمنىڭ، اتاقتى ىقىلاس قوبىزشىنىڭ شاكىرتى سۇگىر كۇيشىنىڭ، ابساق قۇرداسىمنىڭ، بەساسپاپ بەرىكبول – اعاشاياقتىڭ، بايسەركە كۇيشى مەن اتاقتى داۋلەتكەرەي كۇيشىنىڭ شاكىرتى الىكەي كۇيشىنىڭ ونەرلەرىنە تاڭ قالىسىپ راقىمەتىن جاۋدىردى.
كارى تارلان اقنازار، بورانباي باتىر مەن ومارقوجا دارابوز، پايعامبار جاسىن جاساپ وتىرعان بايان مەن جاقىپ باتىرلاردىڭ، تىلەۋبەردى شاباندوزدىڭ، قىرىقتىڭ قىرقاسىنداعى قىلشىلداعان قۇرمانبەك، بينازار باتىردىڭ، سەيدىن ءىنىمنىڭ، تەكە شاباندوزدىڭ، مولدادوس بالۋاننىڭ، جاس بورىلەر قويشىبەك پەن اسىلبەك باتىر-بالۋانداردىڭ، كوبجان شاباندوزدىڭ، قاراقۇل اتبەگىنىڭ، كوزتاي شاباندوزدىڭ، قۇلبالا ۇستانىڭ، اللابەرگان اتانىڭ. الىستان ات ارىلتىپ كەلگەن اتبەگى، تولىباي ساياتشىنىڭ، وزبەك تورەنىڭ، اعمان قۇسبەگىنىڭ، مامبەت شاباندوزدىڭ، جولداسبەك اتبەگىنىڭ، ءجۇنىس شاباندوزدىڭ، بوشان جاياۋ جۇرگىشتىڭ، سايدقۋل شاباندوزدىڭ، تولەباي ساۋداگەردىڭ، جانتورە اتبەگىنىڭ، جاناي زەرگەردىڭ، ءۋاليحان اتبەگىنىڭ، رىسبەك شاباندوزدىڭ، ءجۇنىس تاپكەردىڭ، جاپەك شاباندوزدىڭ، كۇلتاي اتبەگىنىڭ، ءۇسىپ قۇسبەگىنىڭ، بەردىباي اتبەگىنىڭ، جاراس تاپكەردىڭ، ايبولات باۋىرىمنىڭ، قۇلبالا اڭشىنىڭ، يزەنباي شاباندوزدىڭ، شەرتان جۇلقاردىڭ ونەرلەرىنە ءسۇيسىندى.
ءبورىباي قالپە، فەرعانادان كەلگەن مۇساحان قوجا مەن سايپ قوجا اقساقالدار، ماناپ اقساقال، امانباي قاجى، سايپ قوجا، بازارالى ءاجى، باشەن سىپا، ءالى اعام، ۇسەن قوجا سىپا، ۋسمان قارى، ساتىبالدى اعام، بايعارىن ءاجى، قۇلعارا مولدا، جارماحامبەت اقساقال، بازارباي ءاجى، كەنجەباي اقساقال، بايمۇحامبەت قوجا، ماماش اعام، اسان ءاجى، قايمولدا اعام، مۇحامەدجان مولدا، سارى اقساقال، نۇرجان اعام، اقمەشىت پەن شيولىدەن كەلگەن قىپشاق ابىلسەيىت قاجى، جاقسىباي اعام، بوتاباي اعام، ابىلقايىر مولدا، بولات قوجا، قارماقشىدان كەلگەن رامادان احمەت سىپا، يمانقۇل مولدا، تۇرسىنباي اعام، ەرباتشا ءتاۋىپ، جيدەباي اقساقال، ناۋرىزباي مولدا، اسىلبەك سىپا، جەتىمدەر ايتجان داموللا، بارلىباي اقساقال، قۇدايبەردى مولدا، اقبالا اعام، الدانازار ءاجى، تولەش مولدا، تاتۋباي اقساقال، دەربىسالى اعام، ۇسىپبەك اعام، تۇركمەنستاننان كەلگەن كىشى ءجۇز ءجانتىن وتەۋلى يشان، قۇرمانباي اعام، جاقسىلىق مولدا، مىرزالى باقسى، قاناي اعام، شامۇرات اقساقال، ءابدىرايىم قوجا، كەرىمقۋل مولدا، جابەك اعام، احمەت قالپە، سۇلتانبەك اعام، ەسىم قوجا، سەكەربەك اعام، قۇرباراق تۇراش ءاجى، ۇسىپبەك دۋانا، تورەبەك اعام، ءجۇنىس مولدا، يسلاميددين مولدا، باتىربەك ءاجى، قاسىم اعام، جۇرىن قوجا، قالدىبەك اعام، بۇلتباي اعام، مۇحاممەد سوپى، كوزجان مولدا، قاينازار اقساقال، قوجابەرگەن اعام، وسپان مولدا مەن مىرزاگەلدى ءاجى، احمەت ايباتىر اعام، كەڭەسبەك اقساقال، مايلىباي ءتاۋىپ، باعىمبەت مولدا، داۋلەتيار ءاجى، ءجۇندىباي اقساقال، ءساۋىرباي تۋىسىم، بيباتىر اعام، سۇلەيمەن مولدا، تولەگەن اقساقال، ؟ ايقوجا، ؟ مەن قانتاي يشانداردىڭ ۋاعىزدارىن تىڭدادى …
مۇحامەدزيا ويشىل، قازىعۇرتتان كەلگەن جانىس بەگاسىل بي مەن سيقىم جانتەمىر سال ، مومبەك بي، ساۋمالكولدەن كەلگەن ءباش اقساقال، ءبۇيراباي مەن سادىبەك بولىستار، ءساتباي سەرى، قاراۋىل اقساقال، اعاتاي سەرى، وستەمىر بولىس، وتەپ اقساقال، تاشكەنباي سەرى، الىستان اڭساپ كەلگەن احمەت باۋىرىم، قۇيىسقانسىزدار اسانبەك سەرى، داۋلەت اتام، بايان سەرى، بيعارا اعام، وتەگەن سەرى، بايزاق اعام مەن جەتىمدەر كوبەك، كەمەلباي اعام، بەكتۇرسىن بي. السەيىت قوجا، بارقى اقساقال، بازار جاكەم، جۇمابەك بولىس، يسابەك اعام، ەسكەن اقساقال، باەكە بولىس، دىلىمبەت شەرى، مىرزادين باۋىرىم، اشىمبەك تۋىسىم، سارىباتىر سەرى. تولەباي ساۋداگەر، كارى سىپا، يمانبەردى كوسەمسوز شەبەرى، جانباتىر سەرى، ماۋلەن ءتىلماش پەن سەيىتقالي. جۇرگەنباي اعام، جانتورە بولىس، ءاشىربايدىڭ شاكيى، قيباق شويبەك پەن ءماشىرىپ، مامبەتالى اعام، ساكەن سەرى، مىرزالى بولىس، نۇرجان سەرى، تەمىرباي بولىس، نارتباي بولىس، شويىنبەت بي، ساپار داتقانىڭ بيلىك-جورالعىلارىن ەستىدى …
كەلگەن قوناقتاردىڭ بارلىعى دا ءوز سىي-سىياپاتىمەنەن ات ءمىنىپ، شاپان كيىپ قايتىپ كەتىپ جاتتى …
توي بىتكەننەن سوڭ، ءبولتاي اتام قۇزىرىنا اعالارىم بەكتاس، نۇرتاس، مولدا قولداس، جانتاس جانە مەنى شاقىرىپ الىپ، كەڭەستى.
قويتاس-مولدا ۇلىم، – دەدى اكەم، – ماقۇل دەسەڭ ۇيلەندىرەمىن، ارۋاعىڭنان اينالايىن، قاسيەتتى ءسابيلان باباڭ شىمىر – شىلمامبەت دوسمۇحاممەد ءبيدىڭ كۇيەۋ بالاسى بولاتىن. ءوزىڭنىڭ قاراشاش شەشەن بولسا، ءبيدىڭ اقبۋرا ۇرپاعىنىڭ قىزى. اناڭنىڭ: «ارامىز ۇزىلىڭكىرەپ بارادى عوي، سۇيەك جاڭعىرتساق تا دۇرىس بولار ما، ەدى!»،-دەگەن نيەتى دە بار، ال ەندى ءوزىڭنىڭ تاڭداعان سۇلۋ قىزىڭ بولسا ونى دا ايت، اعالارىڭمەن بىرگە بۇل ماسەلەنى شەشەمىز. باسقا ويىڭ بولسا، ونى دا ايت، ەسىتەيىك.
اتا، اعالارىم، سىزدەرگە كوپ راحمەت. سىزدەردەن ءوتىپ قايدا بارار دەيسىزدەر، مەنى. دەگەنمەن، اللا تاعالامىز ءناسىپ ەتىپ، سىزدەر رۇحسات ەتسەڭىزدەر، مەن ۇيلەنۋدەن بۇرىن 2-3 جىل عىلىمي ىستەرمەن اينالىسسام، اللا تاعالامىز ءناسىپ ەتسە، اتامنىڭ شەجىرەسى جانە تاريحي ماسەلەلەر بويىنشا باستاعان ىستەرىم بار ەدى. باراتىن، ىزدەيتىن، زەردەلەيتىن تۇستارىم بار، – دەدىم.
مەيلى، مولدا ۇلىم، – دەدى ءبولتاي اتام، – سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن. قاي جاققا، قايسى ەلگە بارامىن دەسەڭ دە ساعان رۇقسات، بالام. قارجى جاعىنان قىسىلما، قۇدايدىڭ ءناسىپ ەتىپ بەرگەنى جەتەدى. دەگەنمەن، بىزدەرگە كەلىن اكەلىپ بەرۋ ماسەلەسىن دە كەشىكتىرمەسەڭ بولار ەدى، – دەپ كۇلىمسىرەدى اتام. اعالارىم دا اكەمنىڭ ءسوزىن قولداپ-قۋاتتادى. سونان سوڭ ءبولتاي اتام قولىن جايىپ، بىزگە باتا بەردى…

بۇعان قوسا ايتىلاتىن ءبىر جاڭالىق مىناۋ: 1902 جىلى مەدرەسە بىتىرگەننەن كەيىن ۇلكەن ءدىني قايراتكەر بولعان، ورتا ازيانى، ەدىل بويى ەلدەرىن، موڭعوليانى، قاۆكازدىڭ ءمۇسىلمان تۇرىك ءجۇرتتارىن ارالاعان، ال 1911 – 1913 جىلدارى شىعىس تۇركىستانعا تانىمدىق ساپار شەگىپ قايتقان قاجى قويتاس مولدا تۋرالى 1902 جىلعى تۇركىستانداعى ۇلى مەرەكەگە جەتىسۋداعى شاڭقانايدان 22 جاسار ۇلى يگىلىكپەن بىرگە بارىپ، قاتىسىپ قايتقان ۇلى ءجۇز البان سايبەك بابامىزدىڭ ءبىر ۇرپاعى تولىباي ساياتشىنىڭ نەمەرەسى، بۇگىندەرى الماتىدا تۇرعان (ول جۋىردا دۇنيەدەن قايتتى) بەلگىلى جازۋشى قۇرمانباي يگىلىكۇلى اعامىز ول كىسىنىڭ سول قىتاي ەلىنە جاساعان ساپارى جايلى “شيىر جولدار” اتتى كىتاپ جازۋ ۇستىندە ەدى…
مەنىڭ اكەتايىم – ءاشىر-بەك قويتاس-مولداۇلىن (1940-2008ج) كەزىندە ونەر مەن سپورتتى قاتار سۇيگەن، وسى ەكى سالادا دا ەداۋىر جەتىستىكتەرگە جەتكەن قازاق ازاماتى. حالىق تەاترىنىڭ ءارتىسى، كەزىندە 1964-1967 جىلدارى «قىز جىبەك» پەن «جالبىر» سپەكتاكلدەرىنە قاتىستى، كرەمل ساحناسىندا ءان شىرقاپ، بۇكىلوداقتىق تەاتر فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان بولسا، كلاسيكالىق كۇرەستەن (قسرو) سپورت شەبەرى اتاعىن دا العان جان.
سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ كولەمىندە ول وزبەكستانداعى قازاق تەاترى قورىن باسقارىپ كەلەدى. بۇل قوردىڭ باستى ماقساتى – وزبەكستاندا (تاشكەنت) قازاق تەاترىن، قازاقستاندا (شىمكەنت) وزبەك تەاترىن اشۋ. بۇل باعىتتا ءبىراز ءجۇمىستار اتقارىلدى.
مۇنىمەن قاتار اكەم قوڭىرات تايپاسىنىڭ تاريحىن، شەجىرەسىن زەرتتەۋمەن قىزۋ اينالىسىپ جۇرگەن ەدى.

اكەسىنىڭ مۇراعاتىن اقتارىپ وتىرىپ، جوعارىدا اتى اتالعان سامارقاندىق قاجى تۇحفاتۋللا مولدانىڭ كەنجە ۇلى نيشونباي اعامىز (1923-2001) ول كىسىنىڭ (اكەسىنىڭ) 1902 جىلعى تۇركىستانداعى ۇلكەن توي سالتاناتى تۋرالى قولجازباسىن تابادى (اراب ارىپتەرىمەن، شاعاتايشا جازىلعان) جانە ونىڭ ىشىنەن قويتاس-مولدانىڭ ەسىمىن كەزدەستىرەدى، سونان سوڭ ىزدەستىرىپ ءجۇرىپ، مولدانىڭ كىشى ۇلى اكەمدى تاۋىپ بارادى (1995 جىل).
ءتۇحفاتۋللا مولدانىڭ ەستەلىكتەرىنە قوسا ول كىسىنىڭ مەكتەپتەس، مەدرەسەلەس جان دوسى فەرعانا اتىرابىندا تۇرعان نازرۋللا مولدانىڭ دا قولجازبا ەستەلىكتەرى، اسىرەسە 1902 جىلعى تۇركىستانداعى توي سالتاناتىنا قاتىسقان كوناقتاردىڭ تولىق ءتىزىمى (كىمنىڭ قايدان كەلگەنى دە بۇل تىزىمدە كورسەتىلىپتى) دە تابىلادى. ونىڭ سوڭىندا ءبولتاي اتامنىڭ باستاعان ءۇش ادامنىڭ قولى بار ەكەن..
ايتا كەتۋ كەرەك، قويتاس-مولدا تۋرالى جوعارىدا ايتىلعان ۋتان ساديروۆ اعانىڭ كىتابى دا سول ەستەلىكتەردىڭ نەگىزىندە جازىلعان. مىنە وسى 1995 جىلدان باستاپ ون جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى، اكەم سول XX عاسىر باسىنداعى ۇلى باسقوسۋعا قاتىسقان كىسىلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىن ىزدەستىرۋگە كىرىسىپ، كىرىسكەندە دە وتە قىزۋ كىرىسكەن ەدى، ءبۇل ءىسىن جالعاستىرىپ كەلگەن. ناتيجە وتە جاقسى بولعان! كەيبىرەۋدىڭ ءۇلدارى مەن قىزدارى، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ نەمەرەلەرى، ءتىپتى، شوبەرەلەرى تابىلىپ جاتقان. ءبىر قىزىعى، قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبارى دەرلىك اكەلەرىنىڭ نەمەسە اتالارىنىڭ سول توي سالتاناتىنا قاتىسقانىن مۇلدە ەستىمەگەن، بىلمەيدى. ال قازىرگى ۇرپاقتاردىڭ اراسىندا بۇگىن ەلىمىزگە جاقسى تانىمال بولىپ وتىرعان عىلىم-ءبىلىمنىڭ، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ، ءتىپتى بۇگىنگى بيزنەس الەمىنىڭ دە وكىلدەرى بار. ولاردىڭ ءبارى ءۇشىن بۇل ۇلكەن جاڭالىق. مىسالى، بۇگىنگى كوزى ءتىرى زەينەگكەر، ءۇيشرتانۋشى عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ەرزين مۋنير اعامىز (1927ج.تۋعان) سول تويعا زايساننان قىستاۋباي بايمەن كۇيمەلەتىپ، ءوز اكەسى 19-20 جاسار يبراگامنىڭدە (سوندا تۇرعان تاتار اعايىنداردان) بىرگە بارعانىن ءبىرىنشى رەت ەستىپ، ءارى تاڭ قالدى ءارى سەز جوق قۋاندى.
بۇل قولجازبادان بەلگىلى بولىپ وتىرعان تاعى ءبىر ماڭىزدى جاڭالىك، – كورنەكتى تۇرىك ويشىلى، فيلوسوف جانە اقىن زيا كوكالىپتىڭ (1876-1924) سول تويعا، ياعني تۇركىستانعا كەلۋى. بۇل بۇگىنگە دەيىن تۇركياعا، جالپى تۇرىك عىلىمى مەن ادەبيەتىنە مۇلدە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن جاڭا دەرەك. قولجازبادا بۇل جايىندا:”انادولىدا (سيۆاستا) تۇراتىن قاراقالپاق اعايىندارىمىزدىڭ ىشىنداگى قولداۇلى قوڭىرات – مۇيتەن اتالارىنىڭ ءبىر ۇرپاعى احمەتكە ەرىپ، قاسىنا ديارباقىرداعى ورتا مەكتەپتە تۇرىك تاريحي پانىنەن ءوزى ءدارىس العان مۇعالىمى مەحمەت تاۋپىقتى الىپ، (مەحمەت زيا) جەتتى” دەپ كورسەتىلگەن. وسى مەحمەت زيا – (زيا كوكالىپ). “كوكالىپ” فاميلياسىن عالىم كەيىن العان.
ول كەزدە مەحمەت زيا (زيا كوكالىپ) الەمگە ەمەس، ءالى ءوز ەلىنە، تۇركياعا تانىلا قويماعان 26 جاستاعى جاس جىگىگ. ساياسي ۇيىرمەلەرگە قاتىسىپ، گازەت-جۋرنالدارعا ماقالالار جازىپ، ت.ب. ەگەر تۇركىستانعا مەحمەت زيا (زيا كوكالىپ) ساپارى ونىڭ بولاشاقتا تاباندى تۇرىكشىل قايراتكەر بولۋىندا ەلەۋلى ءرول ويناسا كەرەك. تۇركىستاندا ول ءبىر اپتاداي بولعان.
زيا كوكالىپتىڭ ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۋمىرى مەن شىعارماشىلىعىن ءبىر عانا ۇلى ماقساتقا تۇرىكشىلدىك يدەيالارىن تاراتۋعا ارناعانى ماقساتپەن ول ون شاقگى كىتاپ، قانشاما ولەڭ-داستاڭ، عىلىمي ماقالالار جازدى. باسقا دا ءجۇمىستار جۇرگىزدى. سول ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە ونىڭ ەسىمىن الەمگە ايگىلى وتكەن سۇبەلى ەڭبەگى!- “تۇرىكشىلدىكتىڭ نەگىزدەرى” (1924) اتتى كىتابى.
زيا كوكالىپتىڭ بۇل ەڭبەگى كەيىن الەمنىڭ بىركاتار تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ال كسرو-دا زيا كوكالىپتىڭ ەڭبەكتەرىن جاريالاۋ بىلاي ءتۇرسىن، ونىڭ اتى دا اۋىزعا الىنباعانى بەلگىلى تەك وداق شاڭىراعى ورتاسىنا وپىرىلىپ ءتۇسىپ، قىزىل اجداھانىڭ جانى جاھاننامگا كەتكەن سوڭ عانا مۇنداي مۇمكىندىكنە كولىمىز جەتتى ەمەس پە! ءسويتىپ، 1990 جىلدىن باسىندا «تۇرىكشىلدىكتىڭ نەگىزدەرى» ءازىر6ايجان (1991), وزبەك (1993) تىگكرىنس اۋدارىلدى، ال 2000 جىلى ءبىزدىڭ اۋدارمامىزبەن الماتىداعى «مەرەي» باسپاسىنان كازاك تىلىڭدە جارىققا شىقتى. . .
زيا كوكالىپقا قاتاستى تاعى ءبىر دەرەك بەلگىلى بولىپ وتىر. زيا كوكالىپ كەلگەن-كەتكەن بىرەۋلەر ارقىلى – 1915 جىلى قاجى كويتاس – مولدا ءبولتايۇلىنا ءوزىنىڭ «ۇلت» دەپ اتالاتىن ولەڭىن جىبەرىپتى. بۇل زيا كوكالىپتىڭ اتاقتى ولەندەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى جانە قالامگەردىن بارلىق جيناقتارىندا بار. ولەڭدە تۇرىك بىرلىگى، يدەياسى جىرلاندى.
1926 جىلعى ماقتاارال وڭىرىندەگى ونىمكەر اۋىلىندا بولعان كەزدەسۋدە قويتاس-مولدا ءوزىنىڭ دوسى فەرعانالىق نازرۋللا مولداعا وسىنى ايتىپ، مەحمەت زيانىڭ قايتىس بولعانىن قايعىرا حابارلايدى.
دەمەك، زيا كوكالىپ 1902 جىلى تۇركىستانعا كەلگەن جانە وندا تانىسقان دوستارىن ۇمىتپاعان.
وسى انادولىدان اتتانعان قوناقتاردىڭ تۇركىستانعا كەلۋى تۋرالى ەلگە تانىمال جازۋشى قۇرمانباي تولىباەۆ اگامىز مىناداي پىكىر ايتقان ەدى: «ولار الدىمەن ىستامبۇلدان كەمەمەن قىرىمعا، سودان تەمىر جولمەن قازانعا، ءارى قاراي ورىنبورعا، اكتوبەگە، تۇركىستانعا بارۋى مۇمكىن، ول كەزدە بۇل باعىتتا تەمىر جول بار بولاتىن (تۇركسىب كەيىن سالىندى گوي). ال قازاقتار قايدان بولسا دا اتپەن كەلە بەرەدى، قاجەت جاعدايدا اراعا ءبىر-ەكى رەت كونىپ تا الادى..»
XX عاسىردىڭ باس كەزىندە تاشكەندە “سىرلى مەشىت” ماحاللاسىنىڭ يمامى سامارقاندىق قاجى ءتۇحفاتۋللا مولدانىڭ (1876-1929) بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ وتباسىلىق مۇراعاتتارىندا ساقتالعان قولجازبادان تاعى مىناداي دەرەكتەردى وقۋعا بولادى: “مەنىڭ ارعى بابام الاش!” ءدوپ وتىرادى ەكەن ءسابيلان شەشەن (1583-1667), بابامىز دەدى 1902 جىلعى تۇركىستاندا وتكەن ۇلى باسقوسۋدا العىي الاشحان بابامىزدىڭ كىشى نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرى ءبولتاي قوجامۇراتۇلى ءاس-ءسابيلان ات-تۇركىستاني اتامىز.
– ارينە الاش بابامىز تۋرالى ەل اراسىندا كەيىنەن تاراپ كەتكەن ءارتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى دا شىندىق دۇنيە. وسى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ شىعۋ توركىنىندە بۇگىنگى قادىرلى قوناقتارىمىز، مىنا وتىرعان ءازىز باۋىرلارىم – قانتاي يشان مەن ماناپقوجا، اناۋ توردە وتىرعان قوراسان قوجالارىنان گاداي شايىقتىڭ شوبەرەسى “بوشان جاياۋ جۇرگىش” پەن بايمۇحاممەد، تاشكەننەن كەلگەن ءسايد قاڭلى نارقوجا مەن شابار يشان ىنىلەرىمنىڭ، مىنا باقسايىس پەن نادىرقوجا بابالارىمنىڭ ۇرپاقتارى امانقوجا مەن ءجۇرىن بالام، ساۋران جەرىندەگى مىرشا مىڭباسىنىڭ ۇرپاعى ۇسەنقوجا بالاقايىمنىڭ جانە دە سەمەيدەن كەلگەن تورە تۋقىمدارى اتىشۋلى باراق سۇلتاننىڭ ۇرپاعى ءاليحان بالام، تاۋكە مەن ابىلقايىر حانداردىڭ ۇرپاقتارى باۋبەك باقسى ءىنىم مەن ەرعوجا كۇي-ءشى باۋىرىمنىڭ اكەلەرى ەسىرگەپ پەن مەدەت زامانداستارىمنىڭ – ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمپازدارى مەن كورەگەندەرى – ارعى بابالارىنىڭ دا اسەرلەرى جوك، دەپ ايتا المايمىز… ەل اراسىنداعى “قارادان شىعىپ حان بولماس” دەلىنەتىن اتا-بابالارىمىزدىڭ اۋىزەكى جارعى-قاعيدالارىنىڭ دا شىعۋ توركىنى سول كەزەڭدەر بولسا كەرەك. دەگەنمەن دە ءبازبىر تاۋاريحنامالىك، جادىگەرلىكتەردە ايتىلاتىنداي، التىن وردا حاندارىنىڭ ءبىرى بولعان ناعاداي نەمەسە قازاق قوڭىراتتارىنىڭ اۋىزەكى شەجىرەلەرىندەگى ناعاناي ۇلى بابامىزدىڭ جەتى شەشەمىزدەن تۋىلعان 30 ۇلى، ەمەن، سەمەن اتتى 2 قۇلى، بارلىعى 32 ۇلى بولىپتى دەلىنەدى. ول ازىزدەرىمىزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ اتى-ءجونى ءمون بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ قايدا، قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتارى دا ءبىز مومىندارعا بەلگىسىز…
سول ناعاناي بابامىزدىڭ ەرجۇ-رەك تە باتىر، شارۋا دا ءبىلىمپاز ۇلدارىنىڭ ءبىرى، مەنىڭ ارعى بابام الاش بولسا، بۇگىنگى سىر بويىنداعى لاقاپ اتتارى “كوكتىڭۇلى مەن كوتەنشى” دەلىنىپ ەكىگە بەلىنەتىن قازاق قوڭىراتتارى – جيدەلىباي سىنعا ەل ۇدەرە كەشكەن قىم-قۋىت زاماندا تۇركىستان توڭىرەگىندە قاپىپ قويعان ناعاناي بابامىزدىڭ كەنجە ءۇلدارىنىڭ ءبىرى مەلدەنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى. بىرەر جىلدان بەرى مۇقيات دايىندالىپ، قىرۋار ۋيىمداستمرۋشى جۇمىستار جۇرگىزىپ، ءارى ءسىز بەن ءبىزدىڭ بۇل باسقوسۋىمىزدا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن دە سولار.. اناۋ توردە وتىرعان وزبەك ەلىنىڭ سۇرحانداريا ۋالاياتىنداعى جيدەلىباي سىننىڭ ءتىللا قامار قىستاعىنان كەلگون قاراكاسپاق اتامىزدان سەگىز ۇلىنىڭ تۇڭعىشى سارى بابامىزدىڭ ءبىر ۇرپاعى ەرنازار اتامىزدىڭ بەسىنشى ۇلى، مىرزاقۇلۇلى تيلوۆمۋرود بالام 6 جاسار نورماماد نەمەرەم، تاشكەننەن كەلگەن وزبەك ۋسمان قارى مەن عۇلام قارى، باۋىرلارىم، تۇحفاتۋللا مولدا بالام، انادولىداعى سيۆاستان كەلگەن قاراقالپاق اعايىندارىمىزدىڭ ىشىندەگى ءمۇيتون اتاسىنىڭ ۇرپاعى قالدىباي ءىنىمنىڭ ۇلى احمەت پەن بىرگە كەلگەن، مىنا ەزىمىزدىڭ قاراقاپپاقستانداعى شىمبايدان كەلگەن، قالقامان اتاسىنىڭ ءبىر ۇرپاعى ەرباتىر بالالارىمنىڭ ارعى ءتۇپ اتالارى بۇزىرىق قوڭىرات پەن قولداۇلى قوڭىرات اگالارى دا ۇلى بابامىز ناعانايدىڭ ۇلدارى بىلايشا ايتقان الاش پەن مەلدەنىڭ تۋعان باۋىرلارى بۇزىرىق قوڭىرات پەن قولداۇلى قوڭىرات اتالارىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى وزبەك پەن قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ ساناتىندا.
الاش بابامىزدى دا، “قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى ءانناس ساحابادان تارالىپتى-مىس” دەلىنەتىنى سەكىلدى، ءوز تاراپىنا تارتۋشىلار دا كەم بولماعان…
قالاي دەسەك تە، شىڭعىس ءداۋىرىنىڭ تۇلەگى الاش بابامىز عاسىرلاردان عاسىرلاردى اتتاپ ەتىپ بۇگىنگى زامانىمىزعا جەتىپ، وسى جەردە وتىرعان بارلىعىمىزدىڭ دا ۇلى دا قادىرمەندى ارعى ءتۇپ بابامىز بولىپ كەلدى، ءالى دە بولا بەرەر! -دەپ ءبولتاي اتا قۇران سۇرەلەرىنەن دۇعا وقىپ، باتا جاسادى…توي-سالتاناتقا جينالعان ءجۇرتتىڭ بارلىعى دەرلىك اتا-بابالارىمىز بەن اپلا تاعالامىزدىڭ ەلشىسى مۇحاممەدكە (س.ع.س.), ونىڭ ساحابالارىنا، قۇل قوجا احمەت ياسساۋي بابامىزعا ماداقتار ارناپ، بەت سيپاستىق” (قاجى ءتۇحفاتۋللا مولدانىڭ قول-جازبالارىنان ۇزىندىلەر. 1902 جىل.)
…مۇمكىن، وسى جولى-اق، ءبىر ءجۇمادان سوڭ جاس كەزىنەن بىرگە وسكەن مەكتەپتەس، مەدرەسەلەس قيماس دوسى نازرۋللانى فەرعاناعا شىعارىپ سالىپ ءتۇرىپ: “نازرۋللا، ۇكىمەتتىڭ ادامدارى مەنىڭ قىر سوڭىما ءتۇسىپ الدى. مىنانى ساقتاۋ ماعان كۇن وتكەن سايىن قيىنداپ بارادى، – دەپ سىرتى بىلعارىمەن مۇقيات قاپتالعان قالىڭ داپتەردى قولىنا ءۇستاتادى. بۇل 1902 جىلعى تۇركىستانداعى توي-سالتاناتقا كەلگەن تۇرىك-الاشتىڭ، قالا بەردى ءيسى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ اتى-جوندەرى جازىلعان قولجازبا.
-ازىرشە سەنىڭ ۇيىڭدە ءتۇرا ءتۇرسىن”. نازرۋللا ونى قوينىنا تىعىپ، اتتانىپ كەتەدى. قويتاس-مولداعا سول قولجازبا-ءتىزىمدى نازرۋللادان قايتارىپ الۋدىڭ رەتى كەلمەي-اق قويدى. ءارى-سارىمەن كوڭىلى الاڭ بولىپ جۇرگەنىندە ۇكىمەتتىڭ “جاندايشاپتارى” ۇلكەن ۇلى، ماقتاارال وڭىرىندەگى “ۇلگىلى” كولحوزىنىڭ تۇڭعىش قازىعىن قاعىسىپ ءارى ءوزى باسقارىپ جۇرگەن ءاشىمبايدى قاستاندىقپەن ولتىرەدى…
كەيىنگىلەرىمە زيانىم ءتيىپ كەتەر دەگەن قاۋىپپەن 1943 جىلى قولىندا بار ءدىني كىتاپتارى مەن قولجازبالارىن لاجسىز جەرگە كومىپتى. ونى بايقاپ قاپعان قىزى سارسەنكۇلگە: “قىزىم، ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتۋشى بولما! ۇكىمەت ءبىلىپ قالسا، ەشقايسىمىزدى دا ايامايدى”، -دەپ، قاتتى ەسكەرتەدى. سول سارسەنكۇل اپاي كۇنى كەشەگە دەيىن اكەسىنىڭ قۇپياسىن جان بالاسىنا اشپاعان…
قويتاس-مولدا قۋعىن-سۇرگىندە ءجۇرىپ تە استىرتىن ۋاعىزىن جالعاستىرىپ، جۇرتتى ءدىن يسلامنان بەزىنبەۋگە شاقىرادى. تىپتەن تاشكەندەگى اياعىن شايان شاعىپ، حال ۇستىندە جاتقان ابدىاكىمنىڭ اكەسى شوحميرزوعا تۇندەلەتىپ بارىپ، قاسيەتتى دۇعامەن شاياننىڭ ۋىن قايتارعانىن كوزى كورگەندەر ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ ءجۇر. الايدا، جاڭا ۇكىمەتتىڭ دىنگە قارسىلىعىنا ىشتەي ابدەن كۇيىنىپ، قاجىعان ول 1943 جىلى 13 قاراشادا باقيلىق بولىپ، دۇنيەدەن ەتەدى…
1902 جىلى تۇركىستاندا بولعان ءبۇل ۇلكەن توي-سالتانات ءتۇحفاتۋللا مەن نازرۋللا مولدالاردىڭ ەستەلىكتەرى تابىلعانعا دەيىن، ياعني 80-90 جىل بويىنا ۇمىتىلدى. بىزگە بەلگىسىز بولىپ كەلدى. كەيىن اكەم بۇرىنعى بار دەرەكتەر مەن كەيىنگى ون جىل كولەمىندە ءوزى جيناعان ماتەريالدار، سۋرەتتەر نەگىزىندە ۇلكەن ەڭبەك جازۋدى قولعا العان ەدى. بۇل ەڭبەكتىڭ ءبىرىنشى كىتابىن جازىپ ءبىتىردى. اكەمنىڭ جانە دە وتكەن بابالارىمىزدىڭ ارۋاق-رۋحتارىنا باعىشتاپ، تاياۋدا ول، قۇداي قالاسا، جارىق كورمەكشى.
ماقالانىڭ سوڭىندا مىناداي ماسەلەلەرگە توقتالۋدى ءجون كوردى. ءبىرىنشى. XX عاسىردىڭ باسىنداعى ءبۇل ۇلى جيىننىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى قويتاس-مولدانىڭ مەدرەسە ءبىتىرۋ قۋانىشىن تويلاۋ عانا ما؟ بۇل ءۇشىن 150-200, ءارى كەتسە، 300 ادام دا جەتكىلىكتى ەمەس پە؟ مۇمكىم، ءبۇل جيىننىڭ نەگىزگى ماقساتى سول كەزدەگى تۇرىك-يسلام الەمىندەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاۋ، وسى باعىتتا بەلگىلى ءبىر توقتامعا، تۇجىرىمعا كەلۋ، بولاشاقتىڭ قامىن قاراستىرۋ، ت.س.س.
XIX عاسىردىڭ اياعى، XX ع. باسى – وسمان يمپەرياسى ازىپ-توزىپ، ىدىراۋعا بەت العان، رەسەيدە سولشىل يدەيالار كەڭ ەتەك الىپ، 1905 جىلعى تەڭكەرىس جاقىنداپ كەلە جاتقان، ءمۇمىڭ ەسەسىنە تۇرىك-يسلام الەمىندە جاڭا قوزعالىس – جاديتشىلدىك ء(جاديتيزم) بارعان سايىن دامىپ كەلە جاتقان كەز.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇرىك تىلدەرىن، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن زەرتگەگەن ورىس عالىمدارىنىڭ (مىسالى، الەكگوروۆ، يلمينسكي، مەتيورانسكي ت.ب.) ناعىز ميسسيونەرلەر بولعانىن دا ۇمىتپاعانىمىز ءجون. شارتاراپتان جينالعان يگى جاقسىلاردى كيەياى تۇركىسگان شاھارىندا باسىن قوسىپ، ارنايى ۇلان-اسف مەرەكە وتكىزگەن ءارى قوجا احمەت ياسساۋي بابامىزدىڭ سوپىلىق ءىلىمىن ۋاعىزداۋشى ءارى ارى قاراي دامىتۋشى عۇلاما-ازىزدەرىمىز ەل اعالارى مەن اقساقالدارىمىزدىڭ –بۇحاراداعى مەدرەسەنى ءبولتاي اقساقال مەن بىرگە وقىپ، بىرگە بىتىرگەن، ءارى 1850 جىلدارى مەككە-مادينەگە قاجىلىققا بىرگە بارعان ومىرلىك قيماس ءتورت دوستىڭ ەكەۋى بۇل كەزدە مارقۇم بولىپ كەتكەن -يتەلى كەرەي ءسابيت داموللا نۇرمۇحاممەدۇلى (1819-1883 ج.ج.) مەن قوڭىرات تۇرىمتاي قاجى شوبانۇلى (1820-1890 ج.ج.). ءۇشىنشى دوس اشعاباتتىق تۇرىكمەن ءامين باقشى (1821 ج.ت.) تۇركىستانداعى مەرەكەنى ءۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. بۋل جيىنعا وسى ءتورت دوستىڭ ءبىرى كەرەي ءسابيت داموللا مارقۇمنىڭ 1867 ج