العى ءسوز
قازاق تاريحىندا ەلى، وتانى ءۇشىن قاسيەتتى كۇرەسكە ءتۇسىپ، باسىن بايگەگە تىككەن باتىرلار از بولعان جوق. سولاردىڭ ەڭ سوڭعىسى جانە كورنەكتىلەرىنەن ءبىرى وسپان باتىر. 1899 جىلى قىتايعا قاراستى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ كوكتوعاي قالاسىندا تۋىلعان وسپان باتىر سانالى ءومىرىن تۋعان حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكە ارناعان. ول قىتاي اسكەرلەرىنە قارسى جاۋ جۇرەك ەرلىگى، مەرگەندىگى جانە ۇزدىك سوعىس تاكتيقاسىمەن كوزگە ءتۇستى.
شىنجاڭ قازاقتارىن زەرتتەپ جۇرگەن امەريكالىق تاريحشى ليندا بەنسىن “قازاقتىڭ التىن اڭىزى” دەپ اتاعان وسپان باتىر شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ تاۋەلسىز شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتىپ العا شىقتى. ول كۇرەس بارىسىندا تەك وزىنەن سان جاعىنان دا، قارۋ جاعىنان دا ەسەلەپ ۇستەم بولىپ وتىرعان ارميالارمەن عانا شايقاسقان جوق. ول، سونىمەن قاتار، سول كەزدەگى الەمدىك دەڭگەيدە ايتۋلى ساياساتكەرلەر بولعان ستالين، چان قايشي جانە ماۋ زىدۇڭنىڭ زور ساياساتتارىنا دا قارسى كۇرەستى.
بىراق وسپان باتىردىڭ وسى كۇرەس تاريحىنىڭ ءمان-ماڭىزى ارادا ەلۋ جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە تولىق اشىلدى دەپ ايتا المايمىز. مىنە وسى تاريحقا سۇبەلى ۇلەس نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى نۇرعوجاي باتىر وسپان باتىردىڭ كۇرەسىنىڭ باستان اياق قاسىندا بولعان. سونداي-اق ول، وسپان باتىردىڭ العاشقى سەگىز كوميسسارىنان ءتىرى قالعان دارا تۇلعا. ولاردىڭ بارلىعى شايقاستاردا قازا تاپقان.
بۇل ەستەلىكتە بىزگە بەلگىلى كوپتەگەن ۋاقيعالاردىڭ قازىرگە دەيىن بىزگە بەلگىسىز بولعان ەگجەي-تەگجەيى باياندالۋدا. سونىمەن قاتار ەستەلىكتە كۇنى بۇگىن اشىلماعان كەيبىر شىندىقتار دا ورتاعا سالىنۋدا. ونىڭ تاعى ءبىر قۇندىلىعى دا نۇرعوجاي باتىردىڭ وسپان باتىرمەن وڭاشادا بولعان ماڭىزدى ساياسي سىرلاسۋ، اڭگىلەمەسۋلەرىنىڭ مازمۇنىن دا اتاپ وتۋىندە. وسىنىڭ ارقاسىندا ءبىز وسپان باتىردىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردەگى وي پىكىرلەرىمەن تانىس بولۋدامىز.
نۇرعوجاي باتىر – جاۋ جۇرەك باتىر جانە مەرگەندىگىمەن تانىلعان تۇلعا. بىراق، وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، كوبىنەسە باتىرلار شەشەن بولمايدى. سوندىقتان ولار كورگەن – بىلگەندەرىن جانە ىستەگەن ىستەرىن تولىق اڭگىمەلەپ بەرە المايدى. بىراق نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرىنەن اڭعارعانىمىز، ول كىسىگە قۇداي ەكەۋىن دە اياماي بەرگەن ەكەن. ەستەلىگىنىڭ ءتىلى جاتىق جانە كوپتەگەن جايلاردان حاباردار ەتۋدە. باسقا سوزبەن ايتقاندا، ول – رومان ءلاززاتىندا وقىلاتىن تاريحي ەستەلىك.
ەستەلىك 1984 جىلى قاڭتار ايىندا توتە جازۋمەن جازىلعان. ونى شىنجاڭنان تۇركياداعى تۋىستارىنا قىدىرىپ كەلگەن سۇلتان وسپانۇلى جازعان. سۇلتان نۇرعوجاي باتىرعا امانداسا كەلىپ، ەستەلىكتەرىن جازۋدى قالايتىنىن ايتقان. باستاپقىدا نۇرعوجاي باتىر ەستەلىكتەرىنىڭ ەلىنە قايتقاننان كەيىن باسىنا پالە بولىپ، اۋىرتپالىق اكەلۋ ىقتيمالى سەبەپتى جازدىرعىسى كەلمەيتىنىن ايتقان. بىراق، سۇلتان، قىتايدىڭ 1979 جىلدان بەرى ءار سالادا رەفورمالار جاساپ، ەسىگىن الەمگە ايقارا اشىپ، دەموكراتيالىق ەلگە ايلانىپ كەلە جاتقانىن، سوندىقتان ارقانداي شىندىقتىن اشىق ايتىلاتىن تۇسقا جەتكەندەرىن ايتىپ، وزىنە بۇل تۋراسىندا ەشقانداي قيىنشىلىق كەلمەيتىنىن اتاپ وتكەن. ءتىپتى ەلگە بارعان سوڭ ەستەلىكتەردى كىتاپ قىپ شىعاراتىنىن دا تىلگە تيەك ەتكەن.
وسىدان كەيىن بارىپ نۇرعوجاي باتىر، سۇلتاننىڭ ەستەلىگىن جازۋىنا ۇلىقسات بەرەدى. بىراق نە جازسا، ەكەۋ قىپ جازىپ، بىرەۋىن وزىنە قالدىرۋىن شارت ەتەدى. سۇلتان بۇعان كەلىسىم بەرەدى دە، ەكى داپتەرگە بىردەي ەستەلىكتەردى جازادى. ءسويتىپ بىرەۋىن ءوزى الىپ، ەكىنشىسىن نۇرعوجاي باتىردىڭ وزىنە بەرىپ كەتەدى.
ءبىز وسى ەستەلىكتى پايدالاندىق. بىراق سۇلتان وسپانۇلى كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ جازعان ەڭبەگىن باستىرۋعا مۇمكىندىك تابا المادى. ەلگە بارعاننان كەيىن، التايداعى كومپارتيانىڭ جەرگىلىكتى بەلسەندىلەرى سۇلتاننان ەستەلىكتەرىن تارتىپ الدى. قازىر ونىڭ قايدا ەكەنى بەلگىسىز. 2004 جىلى دۇنيەدەن وزعان سۇلتان وسپانۇلىنا توپىراعى تورقا، بارعان جەرى ۇجماق بولسىن دەيمىز. ول وسى ەستەلىكتەردى قاعازعا ءتۇسىرۋ ارقىلى ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەنى داۋ تۋدىرمايدى.
نۇرعوجاي باتىر ەستەلىكتەردەن سوڭ ەكى جىلدان كەيىن، اتاپ ايتقاندا 1986 جىلى 29 قازاندا دۇنيە سالدى. ونىڭ وتباسى باتىردىڭ ەستەلىگىن كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ ءجۇردى. ءبىر قانشا ادام جاريالاۋ ءۇشىن سۇراسا دا بەرمەدى. ولار ەستەلىكتەردىڭ جوعالۋىنان نەمەسە بۇرمالاناۋىنان الاڭدادى. ءسويتىپ ەستەلىك 2007 جىلعا دەيىن ساندىق تۇبىندە جاتتى.
نۇرعوجاي باتىردىڭ بۇدان تىس ءبىر ەستەلىگىن ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتى تاريح كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ءوزىمنىڭ ۇستازىم پروفەسسور گۇلچين چاندارلىوعلى 2006 جىلى ىستامبۇلدا تۇرىك تىلىندە جارىققا شىعاردى. چاندارلىوعلى ول ەستەلىكتەردى نۇرعوجاي باتىرمەن سۇحبات وتكىزە ءجۇرىپ، 1973 جىلى بىرنەشە ايدا جازىپ العان. كەيىن قاربالاس جۇمىستارمەن ءجۇرىپ سول ەستەلىكتەردى باسپاعا دايىنداۋعا مۇمكىندىك تابا الماعان.
ءبىز 2006 جىلى وسى ەستەلىكتەردىڭ باسپا جۇمىستارىنا كومەكتەسىپ جۇرگەندە ەكىنشى ءبىر ەستەلىكتىڭ، ءتىپتى قازاق تىلىندە بار ەكەنىنەن حاباردار بولدىق. سول ەستەلىكتەردىڭ ەشقانداي بۇرمالاۋشىلىققا جول بەرمەستەن، ءتىپتى مۇنىڭ كەپىلى رەتىندە قولجازبا نۇسقاسىمەن بىرگە باستىرۋدى ۇسىنىس ەتىپ ونى جارىققا شىعارۋعا ۇلىقسات الدىق. ءسويتىپ ءبىر جىلدان اسا ۋاقىت جۇمىس ىستەپ وسى ەستەلىكتەردى باسپاعا دايىندادىق.
ەستەلىكتى باسپاعا دايىنداۋ بارىسىندا تەك توتە جازۋدى قازاق ارىپتەرىنە كوشىرۋمەن شەكتەلمەدىك. سونىمەن قاتار ەستەلىكتە باياندالعان ۋاقيعالاردى باسقا دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ، ولاردى سىلتەمەلەرمەن بەتتەردىڭ اياق جاعىندا كورسەتتىك.
ەستەلىك اۋىزەكى تىلدە جازىلعاندىقتان ءبىر سويلەم ىشىندە قايتالاۋلار ءجيى كەزدەسۋدە. ءبىزدى ولاردى الىپ تاستادىق. از دا بولسا تۇرىك تىلىنەن كىرگەن سوزدەردىڭ ورنىنا قازاقشاسىن قويدىق. ەملەدە بولعان قاتەلىكتەردى تۇزەتىپ وتىردىق. بۇكىل وسى وزگەرىستەردى جاساعاندا ەڭبەكتىڭ مازمۇنىنا ەشقانداي وزگەرىس كەلتىرمەدىك.
ماتىندە قولجازبانىڭ بەت نومىرلەرىن جاقشا ىشىندە كورسەتتىك. ادام، جەر، سۋ جانە قالا اتتارى تەك وسى ەستەلىكتە ەمەس، شىنجاڭ قازاقتارى تاريحى تۋرالى كىتاپتاردا دا ارقيلى جازىلۋدا. ءبىز قازاق ەملەسىنە سايكەس كەلەتىن قىپ ولاردى رەتى كەلگەندە وزگەرتىپ وتىردىق. سونىمەن قاتار ەستەلىكتە اي اتتارى، ءبىرىنشى اي، ەكىنشى اي رەتىندە جازىلعان. بۇلاردى ءبىز قاڭتار، اقپان تۇرىندە اي اتتارىمەن وزگەرتتىك.
نۇرعوجاي باتىر تىرشىلىگىندە وسپان باتىردىڭ كۇرەسىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسقان بولسا، ەندى ەستەلىكتەرىمەن سول كۇرەستىڭ تاريحىنىڭ تولىعۋىنا دا سۇبەلى ۇلەسىن قوسىپ وتىر.
وسى ەستەلىكتەردى باسپاعا دايىنداۋىمىز ءۇشىن بىزگە سەنىپ تاپسىرعان نۇرعوجاي باتىردىڭ وتباسىنا جانە كىتاپتى باسىپ شىعارۋعا قولداۋ كورسەتكەن مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدكە، كر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ باستىعى دارحان مىڭبايعا، رۋحاني ات باسپا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ەربول تىلەشوۆكە العىسىمدى ايتامىن.
ابدىۋاقاپ قارا
ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتى
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
وتباسى جانە بالالىق شاعىم
ءوز ومىرىمدە ۇلكەن وقۋ وقىپ عىلىمي جەتىستىكتەرىم بولماسا دا، ءبىر تالاي ۋاقيعالاردى باسىمنان وتكىزدىم. ارتقى ۇرپاقتار پايدالانسىن دەگەن ۇمىتپەن ءوز باسىمنان وتكەندەردى جازىپ قالدىرايىن. اباي “زامان سوققان جەل، دۇنيە جاتقان ۇلكەن كول” دەگەن ەكەن. دۇنيەنىڭ ماڭگى جالعاسا بەرەتىنىن ەسكەرگەندە، ءبىر ادامنىڭ ءومىرىنىڭ شەكتى ەكەنى داۋسىز. شەكتەۋلى بولسا دا، ءوز ءومىر تاريحىم كەيىنگى ۇرپاقتارعا قالسا دەگەن ارمانىم بار ەدى. سول ءۇشىن ءوز تاريحىمدى جازىپ وتىرمىن.
الدىمەن اتا تەگىمدى ايتا كەتەيىن. مەن ورتا ءجۇز، التى ارىس ىشىندە كەرەي بولامىن. ال كەرەي ىشىندە اباق كەرەي، ونىڭ ىشىندە جانتەكەي رۋىنان ەدىم. جانتەكەيدەن ءسۇيىنباي، ونان سامەنبەت بولادى. ال سامەنبەت ىشىندە التى ەسەنتايدىڭ ءبىرى – شاقاباي رۋىنان تارايمىز. ال شاقابايدان تارالۋىمىز بولسا مىناداي:
شاقاباي ەكى ايەل العان. ۇلكەن ايەلى قوسبيكە بولىپ، وسى انادان قوسان، قوسكە، جانبالا، بالىقباي تۋادى. ەكىنشى انادان حالىقباي تۋىپ، وسى بەس شاقاباي ىشىندە قوسكە بولامىن.
قوسكەدەن بەس ۇل: شاۋكەل، ماتاق، تارپاق، ەستەك، سەگىز سارى (بۇل كەنجە اتامىز ەكەن) بولىپ، سەگىز سارىدان ۇلتاراق جالعىز تۋادى. ال ۇلتاراقتان سارسەمبى جالعىز بولىپ، سارسەمبىنىڭ ۇلكەنى سەرىكبايدان مولداجان، امىرە تارايدى. مەنىڭ اكەم وسى مولداجان بولادى. امىرەدەن كەنەن، وماردان، داۋكەسەر، دابەي تارايدى.
ءوز ومىرىمدە ءتورت ايەلمەن ۇيلەندىم. ونىڭ ەكەۋىنەن بالا بار. ۇلكەن ايەلىم اسىلىدان يمام احمەت[1]، شاربانۋ[2]. بۇلار ءتىرى. مەكەندە وتىر. ەكىنشى ايەلىم جاقسىحاننان يمام نۇعمان، ايۋپحان، Qاجىحان ۇل بولىپ، قامار، شولپان، عاپۋرا، ماكبۇزا، ايگۇل قىز بولىپ، جيىنى توعىز بالا ومىرگە كەلدى. بۇلاردان باسقا ءبىر ۇل (ابدوللا) ءبىر قىز (شامشابانۋ) قايتىس بولدى. (1)
ءوزىم 1912 جىلى 15 مامىردا قۋ ەرتىس شاقاباي توعامىندا تۋدىم. جىلىم سيىر. بيىل 72 جاستامىن. مەن تۋعان كەزدە ۇلى اكەم ءتىرى ەدى. مەن قازاق عۇرپى بويىنشا ۇلكەن اكەنىڭ قولىندا ءوستىم. ۇلكەن اكەم بەس جاسىمدا قايتىس بولدى. تۋعان كەزىمدە سەميامدا 300 تۇياق قوي بار ەدى. ءتورت ايعىر ءۇيىر جىلقىسى بار ەدى.مەنىڭ شەشەمنىڭ اتى – قاديشا. ناعاشى جۇرتىم جاستابان ەلى، باي ەل ەدى.
جاس كەزىمدە سۇلەيمەن موللادان ءبىر جىل، قاجىبالا موللادان ءبىر جارىم جىل شاماسىندا وقىدىم. ونان سوڭ سەميانىڭ مالىن باعىپ كەتتىم. 17 جاسىمدا ون ەكى ساۋدەگەرمەن بىرگە قوبدا ايماعىنا ساۋدا ىستەۋگە كەتتىم. مونعولياداعى شىبارايعىر ۇمبەت زالىڭنىڭ قولىنا باردىم. ونىڭ ءبىر بالاسى مەنىمەن باجا ەدى. مونعولياعا بارىپ ىبىرايىم دەگەن دۇڭگەنمەن بىرلەسىپ جاسىرىن ساۋدا ىستەدىم. ول كەزدە استىق ساتىلمايتىن. ساتىلاتىن توۆارلار اپيىن مەن تورعىن بۇيىمدارى ەدى. بۇل زاتتار مونعولدار ءۇشىن وتە قاجەتتى ەدى. ەكى جىل وسى كاسىپپەن شۇعىلداندىم.
مونعوليادا ساۋدا ىستەگەن كۇندەرىم
مەن 1931 جىلى ساۋدا ىستەپ مونعولياداعى ساقسايعا باردىم. ول جەردە قورشاۋ بار ەدى. ونىڭ باستىعى بوتاعارا باقات ەدى. سول جىلى اقتىشقان ءتايجى اۋدان باستىعى بولدى. ۇمبەت زالىڭ قوشۋىن تاڭبا العان ەكەن. بوتاقارا ورازباي قوبدانىڭ ءۋاليى ەكەن. بوتاقارا نارىن قوبدانىڭ ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىعى ەدى. دايىنكولدە شەرۋشى مەن باسقا حالىق رايون بولىپ تۇردى. ەل ىشىندە قوران دارعى، كەشۋىن وسپان، شىبارايعىر ورمانباي سەكىلدى بەلگىلى ادامدار بار ەكەن. تۇلباداعى گۇلدارى دەيتىن ايەل سول رايونداعى كەشۋىندەردىڭ باستىعى ەدى. دەلۋىندەگى ورازبەك ۇكىرداي (قوشۋىت مولقى) ءىس جۇرگىزىپ تۇردى. ماحۇن حاي، سارا دەيتىن ەكى دۇڭگەن تۇلبا مەن دالاكول اراسىنداعى (2) قاشاۋ ساۋدەگەر ەدى.
مەن وسى ەكى دۇڭگەندى تاۋىپ الىپ ساۋدا جۇرگىزدىم. سول رايوندى باسقارىپ تۇرعان ۇمبەت زالىڭ بىزبەن قۇدا ەدى. قاراقاس توتەباي مەنىڭ جەزدەم ەدى. بۇل ادام دا قاشاۋ ساۋدەگەر بولاتىن. بىزبەن بىرگە ساۋدا ىستەپ بارعان توتەباي، تايكەشكەن سۇلەيمەن، (مولقى) وسپان ەكى باتىر (ەكەۋى كۇرەسۋگە بارىپ بالۋان اتاعىن الىپ كەلدى) بارىپ، بۇل جولى ءبىر جىل تۇرىپ قايتىپ كەلدى. ياعني 1932 جىلدىڭ تامىز ايى ەدى. قايتا كەلگەندە ءۇش داباتىدان اسىپ اقسالامەن قۇرىمتىعا كەلدىك. ول كەزدە ول جەردە التىن قازاتىن حانسۋلار[3] مەن دۇڭگەندەر بار بولاتىن. بۇل كەزدە لامالارعا وتە كەرەكتى زاتتار بولعان تورعىن، وقا، اسىرەسە ەتىك، شاپان، ەر توقىمعا قاجەتتى نارسەلەر قاشاۋ ساۋدەگەرلەر ارقىلى لاسادان شىعىپ، 43 قولدان وتەتىن. سونىڭ ەڭ اقىرعى قولى ءبىز بولىپ تۇردىق.
ءبىز وسى بۇيىمداردى مونعولياعا اپارعاندا، لامالار نە سۇراساق سونى بەرىپ تۇردى. ول كەزدە ۇلانقوندا ءتورت باي قىتاي ساۋدەگەرى بار ەدى. ال قوبدا قالاسىندا ءبىر عانا باي قىتاي ساۋدەگەرى بار ەدى. بۇل ساۋدەگەرلەر ۇنەمى اپيىن ساۋداسىنىڭ كىندىگى بولىپ تۇردى.
مەن سول جىلدارى قوبدا كەنتى، ودان شىعىپ بوكەمۇرىنعا، ودان قۇمشاعا باردىم. قايتا اينالعاندا بۇعى ارالمەن قايتۋعا كەلدىم. قايتۋدان شىعىپ اق كولدى باسىپ، اق سالشىققا دەيىن بارىپ قايتتىم. اق بالشىقتان بايان ولگەيگە ءجۇرىپ كەتتىم. ولگەيدەن ساركولدى باسىپ رەسەيدەن،[4] ياعني قازاقستاننان كەلەتىن ماشينا جولىن باسىپ تۇلباعا باردىم. قاي جەردە لاما بولسا، سونى ىزدەدىم. قۇدامىز شىبارايعىر ۇمبەت زالىڭ قولىندا قوشۋىن تاڭبا بولعاندىقتان، مونعوليانىڭ سول ولكەسىن ارالاۋىما جاعداي جاسالىپ تۇردى. سول جىلى تاڭبانى ۇمبەت زالىڭ اق تىشقان تايجىگە بەردى. ولاردىڭ ءتىلماشى زەينوللا ەدى. (3) مونعوليا ەلىن ارالاپ ساۋدا ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە، ماسكەۋدەن وقىپ كەلىپ سول ەل اراسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەنجەبەك، ءشارىپ، ابايلار دا بار ەدى.
مونعوليانى جاڭاشا ءتارتىپ مۇقىر تولعانى كۇشتى وتكىزىپ جاتقان كەزى بولاتىن. توقتىبايۇلى وزەنباي، ۇمبەت زالىڭنىڭ اعاسىنىڭ بالاسى جەكسەنبايلار جاڭادان كەلىپ جۇمىس جۇرگىزىپ جاتتى. ەكى رەت بارىپ، 1933 جىلى تامىزدا قايتادان ۇيگە كەلدىم. ءوزىمنىڭ اۋىلىم بالا ەرتىستىڭ قۇيعانىندا ەكەن.
العاشقى اسكەري قىزمەتىم
سول جىلى كۇرەكتىگە جانىمحان قاجى اۋىلدارى ۇركىپ كوشىپ كەلگەن ەكەن. مەنى جانىمحان شاقىردى. ۇيىنە باردىم. ول مەنەن
- قوبدودا قانداي وزگەرىستەر بولىپ جاتىر؟ – دەپ مونعوليادا تۋىپ جاتقان ساياسي جاعدايدى سۇرادى.
مەن ءوز بىلگەن احۋالىمدى ايتىپ بەردىم. جانىمحاننىڭ تور جورعا اتى جوعالعان ەكەن. وسىنىڭ جايىن سۇرادى. مەن:
- التايدان ءبىر ادام مونعوليانىڭ وسپان دەگەن دارعىسىنا 500 شايعا ءبىر تور جورعا اپارىپ ساتىپتى، – دەپ ەستىگەن ءبىر حابارىمدى ايتىپ بەردىم.
اكەلگەن ساۋدا زاتتارىما توعىز ءجۇز قوي، الپىس قارا مال قۇراپ الىپ، الدىڭعى قاتارلى سەميا بولىپ الدىم. ەل ەتەككە ءتۇستى. جانىمحان اۋلى قۇلداي كوشتى. مەن ول كەزدە مىرزا بولىپ مادەني كيىم كيگەندىگىمنەن سىرتتاي قاراعان ەلگە وقىمىستى ادامداي سەزىلۋشى ەدىم. وسى پورماما قاراپ جانىمحان مەنى الىپ كەتتى. ويتكەنى شىنجاڭدا شىڭ سىساي قوجانياز اتىنداعى ۇلت بىرلىك ساپ ۇكىمەتى قۇرىلىپ وعان دۇنيەدە بولماعان ءادىل ۇكىمەت دەلىنىپ اباي ايتقانداي “كورمەگەن جەرگە بولماعان ماقتاۋ” ايتىلىپ جاتتى.
- قارا اكىم ياڭ سەڭجىڭ ۇكىمەتى جوعالتىلدى دەپ ءدۇر-ءدۇر، – ەتىپ جاتىپتى.
جانە تورە ءشارىپحان التايدىڭ ءۋاليى بولاتىن بولىپ كەرەيدىڭ ۇلىقتارىنا مىڭ اسكەر دايىنداۋعا بۇيرىق بەرگەن ەكەن. جانىمحان مەنى شاقاباي اتىنداعى اسكەردىڭ باستىعى ەدىپ جىبەرمەك بولىپ الىپ كەلدى. ءسويتىپ قاراتاي اقتايلاق ەكەۋمىز تورە ءشارىپحاندى قورعايتىن اسكەردىڭ باستىعى بولدىق. (4)
1934 جىلى مونعوليانىڭ سەرين ارمياسى شىڭگىل ەلىنە باسىپ، كىرىپ بايقادام ەلىن، ونداعى حانكەلدى سەكەلدى شاۋىپ كەتتى. وسى جاعدايدى ۇعىپ، ەلدى رەتتەۋ ءۇشىن وزىمىزدەن بايموللا كەتكەن ەكەن. جانىندا قاراتاي تايقارا دەگەن جولداسى بار ەدى. ءبىز جيىرما[5] اسكەر وسى ادامدى قورعاپ كوكتوعايداعى كاراتۇڭكەگە باردىق. ءبىز كاراتۇڭكەگە بارعاندا مونعوليانىڭ ەلدى قۋالاعان شولعىنشى سامولەتى كاراتونكەگە دەيىن كەلدى. سول كۇنى كەشىندە ءبىز قالىم ءتايجىنىڭ ۇيىنە قوندىق. وسى ۇيدە قونىپ جاتقاندا، ارتقى ەلدەن “قانافيا بەيسى ءولدى” دەگەن حابار كەلدى.
سوندىقتان بايموللانىڭ قاسىنا ەرتىپ كەلگەن سەيىتقازى مۇعالىم كانافيانىڭ جانازاسىنا بارۋعا كاراتۇڭكەدەن قايتىپ كەتتى. سول كۇنى قاشىپ كەلگەن بايقادامدى كاراتۇڭكەدەن كوردىم. كەشىندە قالىم ۇيىندە قونىپ ەرتەڭىندە سەيىتقازىنى الىپ سارسۇمبەگە قايتىپ كەتتىم. سارسۇمبەگە بارعاننان كەيىن اسكەرلىك مىندەتتەن ۇلىقسات الىپ بوساپ كەتتىم. بايموللانىڭ جولداسى تايقارا ءمالىم سەبەپتەر ارقىلى سول ءتۇنى قاشىپ كەتىپ ەدى. مەن 1935 جىلى قىركۇيەكتە قىزمەتتەن بوسادىم. وسىدان كەيىن ۇسەيىن، مامەت، عوفىر ساۋدەگەرلەردەن رەسەيدەن وتكەن يمپورت توۆارلارىن الىپ، ەل ىشىنە اپارىپ ساتىپ، تەرى، ەلتىرى، قوي، ءجۇن، ىشەك قاتارلى زاتتار جينادىم.
1940 جىلعا دەيىن ساۋدامەن شۇعىلداندىم. سول كەزگە دەيىن ءوز اكەم ءتىرى ەدى. اكەم مەرگەن بولاتىن. سوندىقتان ول اڭشىلىق كاسىپ ىستەيتىن. ءارى ونى سۇيەتىن ادام ەدى. قوسىمشا تامىر ۇستاپ دارىگەرلىك تە ىستەپ قوياتىن. وسى كەزگە دەيىنگى ومىرىمگە بالالىق شاعى، ءدىني وقۋ شاعى، مال باعۋ شاعى، ساۋدا ىستەۋ شاعى، اسكەري مىندەت وتەۋ شاعى دەپ قارايمىن. ءسويتىپ عۇمىر مەنى سۇيرەلەپ 28 جاسقا جەتكىزىپ قويدى. بۇل كەزدە ۇيلەنگەن ەدىم. ايەلىم، ءبىر بالام بار ەدى. اتى مافۋرا بولىپ جاستاي قايتىس بولدى. سونىمەن بالالىق جانە جاستىق شاقتار كوزدى اشىپ جۇمعانشا ءوتىپ كەتتى.
ءبىز مولداجاننان ءتورت ۇل ەدىك. ونىڭ ۇلكەنى مەن ەدىم. ءبىرىنشى ءىنىم نۇرعازى، ول بەس جاسىندا ولگەن. ەكىنشى ءىنىم كابىل، كەنجە ءىنىم شايماردان. بۇلاردان باسقا ەكى قارىنداسىم بار ەدى. قارىنداسىمنىڭ (5) ءبىرى مەنەن ۇلكەن ەدى. ۇزاتىلىپ بارعان جەرىندە قايتىس بولدى. كەنجە قارىنداسىمىز بيسارا قازىر ءتىرى، ۇرپاعى دا بار. جولداسىنىڭ اتى ناسيحات، رۋى قاراقاس ەدى.

جالعاسى بار…

تۇسىندىرمەلەر:

[1] شۆەتسيادا تۇرادى.

[2] التايدا تۇرادى.

[3] قىتايلار

[4] ەستەلىكتە روسسيا دەپ جازىلعان.

[5] قولجازبادا “جيىر” دەپ جازىلعان.

baq.kz