Alğı söz
Qazaq tarihında eli, otanı üşin qasietti küreske tüsip, basın bäygege tikken batırlar az bolğan joq. Solardıñ eñ soñğısı jäne körnektilerinen biri Ospan batır. 1899 jılı Qıtayğa qarastı Şınjañ ölkesiniñ Köktoğay qalasında tuılğan Ospan batır sanalı ömirin tuğan halqınıñ azattığı jolında küreske arnağan. Ol Qıtay äskerlerine qarsı jau jürek erligi, mergendigi jäne üzdik soğıs taktiqasımen közge tüsti.
Şınjañ qazaqtarın zerttep jürgen amerikalıq tarihşı Linda Bensın “Qazaqtıñ altın añızı” dep atağan Ospan batır Şınjañdağı qazaqtardıñ täuelsiz Şığıs Türkistan memleketin qwrudı maqsat etip alğa şıqtı. Ol küres barısında tek özinen san jağınan da, qaru jağınan da eselep üstem bolıp otırğan armiyalarmen ğana şayqasqan joq. Ol, sonımen qatar, sol kezdegi älemdik deñgeyde aytulı sayasatkerler bolğan Stalin, Çan Qayşi jäne Mau Zıdwñnıñ zor sayasattarına da qarsı küresti.
Biraq Ospan batırdıñ osı küres tarihınıñ män-mañızı arada elu jıldan asa uaqıt ötse de tolıq aşıldı dep ayta almaymız. Mine osı tarihqa sübeli üles Nwrğojay batırdıñ estelikteri bolıp tabıladı. Öytkeni Nwrğojay batır Ospan batırdıñ küresiniñ bastan ayaq qasında bolğan. Sonday-aq ol, Ospan batırdıñ alğaşqı segiz komissarınan tiri qalğan dara twlğa. Olardıñ barlığı şayqastarda qaza tapqan.
Bwl estelikte bizge belgili köptegen uaqiğalardıñ qazirge deyin bizge belgisiz bolğan egjey-tegjeyi bayandaluda. Sonımen qatar estelikte küni bügin aşılmağan keybir şındıqtar da ortağa salınuda. Onıñ tağı bir qwndılığı da Nwrğojay batırdıñ Ospan batırmen oñaşada bolğan mañızdı sayasi sırlasu, äñgilemesuleriniñ mazmwnın da atap ötuinde. Osınıñ arqasında biz Ospan batırdıñ mañızdı mäselelerdegi oy pikirlerimen tanıs boludamız.
Nwrğojay batır – jau jürek batır jäne mergendigimen tanılğan twlğa. Biraq, özderiñizge belgili, köbinese batırlar şeşen bolmaydı. Sondıqtan olar körgen – bilgenderin jäne istegen isterin tolıq äñgimelep bere almaydı. Biraq Nwrğojay batırdıñ estelikterinen añğarğanımız, ol kisige Qwday ekeuin de ayamay bergen eken. Esteliginiñ tili jatıq jäne köptegen jaylardan habardar etude. Basqa sözben aytqanda, ol – roman läzzatında oqılatın tarihi estelik.
Estelik 1984 jılı qañtar ayında töte jazumen jazılğan. Onı Şınjañnan Türkiyadağı tuıstarına qıdırıp kelgen Swltan Ospanwlı jazğan. Swltan Nwrğojay batırğa amandasa kelip, estelikterin jazudı qalaytının aytqan. Bastapqıda Nwrğojay batır estelikteriniñ eline qaytqannan keyin basına päle bolıp, auırtpalıq äkelu ıqtimalı sebepti jazdırğısı kelmeytinin aytqan. Biraq, Swltan, Qıtaydıñ 1979 jıldan beri är salada reformalar jasap, esigin älemge ayqara aşıp, demokratiyalıq elge aylanıp kele jatqanın, sondıqtan ärqanday şındıqtın aşıq aytılatın twsqa jetkenderin aytıp, özine bwl turasında eşqanday qiınşılıq kelmeytinin atap ötken. Tipti elge barğan soñ estelikterdi kitap qıp şığaratının da tilge tiek etken.
Osıdan keyin barıp Nwrğojay batır, Swltannıñ esteligin jazuına wlıqsat beredi. Biraq ne jazsa, ekeu qıp jazıp, bireuin özine qaldıruın şart etedi. Swltan bwğan kelisim beredi de, eki däpterge birdey estelikterdi jazadı. Söytip bireuin özi alıp, ekinşisin Nwrğojay batırdıñ özine berip ketedi.
Biz osı estelikti paydalandıq. Biraq Swltan Ospanwlı köp eñbek siñirip jazğan eñbegin bastıruğa mümkindik taba almadı. Elge barğannan keyin, Altaydağı Kompartiyanıñ jergilikti belsendileri Swltannan estelikterin tartıp aldı. Qazir onıñ qayda ekeni belgisiz. 2004 jılı dünieden ozğan Swltan Ospanwlına topırağı torqa, barğan jeri wjmaq bolsın deymiz. Ol osı estelikterdi qağazğa tüsiru arqılı ülken eñbek siñirgeni dau tudırmaydı.
Nwrğojay batır estelikterden soñ eki jıldan keyin, atap aytqanda 1986 jılı 29 qazanda dünie saldı. Onıñ otbası batırdıñ esteligin közderiniñ qaraşığınday saqtap jürdi. Bir qanşa adam jariyalau üşin swrasa da bermedi. Olar estelikterdiñ joğaluınan nemese bwrmalanauınan alañdadı. Söytip estelik 2007 jılğa deyin sandıq tübinde jattı.
Nwrğojay batırdıñ bwdan tıs bir esteligin Mimar Sinan körkem öner universiteti tarih kafedrasınıñ meñgeruşisi, özimniñ wstazım professor Gül'çin Çandarlıoğlı 2006 jılı Istambwlda türik tilinde jarıqqa şığardı. Çandarlıoğlı ol estelikterdi Nwrğojay batırmen swhbat ötkize jürip, 1973 jılı birneşe ayda jazıp alğan. Keyin qarbalas jwmıstarmen jürip sol estelikterdi baspağa dayındauğa mümkindik taba almağan.
Biz 2006 jılı osı estelikterdiñ baspa jwmıstarına kömektesip jürgende ekinşi bir esteliktiñ, tipti qazaq tilinde bar ekeninen habardar boldıq. Sol estelikterdiñ eşqanday bwrmalauşılıqqa jol bermesten, tipti mwnıñ kepili retinde qoljazba nwsqasımen birge bastırudı wsınıs etip onı jarıqqa şığaruğa wlıqsat aldıq. Söytip bir jıldan asa uaqıt jwmıs istep osı estelikterdi baspağa dayındadıq.
Estelikti baspağa dayındau barısında tek töte jazudı qazaq äripterine köşirumen şektelmedik. Sonımen qatar estelikte bayandalğan uaqiğalardı basqa derektermen salıstırıp, olardı siltemelermen betterdiñ ayaq jağında körsettik.
Estelik auızeki tilde jazılğandıqtan bir söylem işinde qaytalaular jii kezdesude. Bizdi olardı alıp tastadıq. Az da bolsa türik tilinen kirgen sözderdiñ ornına qazaqşasın qoydıq. Emlede bolğan qatelikterdi tüzetip otırdıq. Bükil osı özgeristerdi jasağanda eñbektiñ mazmwnına eşqanday özgeris keltirmedik.
Mätinde qoljazbanıñ bet nömirlerin jaqşa işinde körsettik. Adam, jer, su jäne qala attarı tek osı estelikte emes, Şınjañ qazaqtarı tarihı turalı kitaptarda da ärqilı jazıluda. Biz qazaq emlesine säykes keletin qıp olardı reti kelgende özgertip otırdıq. Sonımen qatar estelikte ay attarı, birinşi ay, ekinşi ay retinde jazılğan. Bwlardı biz qañtar, aqpan türinde ay attarımen özgerttik.
Nwrğojay batır tirşiliginde Ospan batırdıñ küresine özindik ülesin qosqan bolsa, endi estelikterimen sol kürestiñ tarihınıñ tolığuına da sübeli ülesin qosıp otır.
Osı estelikterdi baspağa dayındauımız üşin bizge senip tapsırğan Nwrğojay batırdıñ otbasına jäne kitaptı basıp şığaruğa qoldau körsetken Mädeniet jäne aqparat ministri Mwhtar Qwl-mwhammedke, KR Prezidenti Äkimşiligi işki sayasat böliminiñ bastığı Darhan Mıñbayğa, Ruhani at baspa ortalığınıñ direktorı Erbol Tileşovke alğısımdı aytamın.
Äbdiuaqap Qara
Mimar Sinan körkem öner universiteti
Tarih ğılımdarınıñ doktorı
Otbası jÄne balalıq şağım
Öz ömirimde ülken oqu oqıp ğılımi jetistikterim bolmasa da, bir talay uaqiğalardı basımnan ötkizdim. Artqı wrpaqtar paydalansın degen ümitpen öz basımnan ötkenderdi jazıp qaldırayın. Abay “Zaman soqqan jel, dünie jatqan ülken köl” degen eken. Dünieniñ mäñgi jalğasa beretinin eskergende, bir adamnıñ ömiriniñ şekti ekeni dausız. Şekteuli bolsa da, öz ömir tarihım keyingi wrpaqtarğa qalsa degen armanım bar edi. Sol üşin öz tarihımdı jazıp otırmın.
Aldımen ata tegimdi ayta keteyin. Men Orta Jüz, Altı Arıs işinde Kerey bolamın. Al Kerey işinde Abaq Kerey, onıñ işinde Jäntekey ruınan edim. Jäntekeyden Süyinbay, onan Sämenbet boladı. Al Sämenbet işinde altı Esentaydıñ biri – Şaqabay ruınan taraymız. Al Şaqabaydan taraluımız bolsa mınaday:
Şaqabay eki äyel alğan. Ülken äyeli Qosbike bolıp, osı anadan Qosan, Qoske, Janbala, Balıqbay tuadı. Ekinşi anadan Halıqbay tuıp, osı bes Şaqabay işinde Qoske bolamın.
Qoskeden bes wl: Şäukel, Mataq, Tarpaq, Estek, Segiz Sarı (bwl kenje atamız eken) bolıp, Segiz Sarıdan Wltaraq jalğız tuadı. Al Wltaraqtan Särsembi jalğız bolıp, Särsembiniñ ülkeni Serikbaydan Moldajan, Ämire taraydı. Meniñ äkem osı Moldajan boladı. Ämireden Kenen, Omardan, Daukeser, Däbey taraydı.
Öz ömirimde tört äyelmen üylendim. Onıñ ekeuinen bala bar. Ülken äyelim Asılıdan Imam Ahmet[1], Şarbanu[2]. Bwlar tiri. Mekende otır. Ekinşi äyelim Jaqsıhannan Imam Nwğman, Ayuphan, Qajıhan wl bolıp, Qamar, Şolpan, Ğapura, Makbwza, Aygül qız bolıp, jiını toğız bala ömirge keldi. Bwlardan basqa bir wl (Abdolla) bir qız (Şamşabanu) qaytıs boldı. (1)
Özim 1912 jılı 15 mamırda Qu Ertis Şaqabay toğamında tudım. Jılım Siır. Biıl 72 jastamın. Men tuğan kezde wlı äkem tiri edi. Men qazaq ğwrpı boyınşa ülken äkeniñ qolında östim. Ülken äkem bes jasımda qaytıs boldı. Tuğan kezimde sem'yamda 300 twyaq qoy bar edi. Tört ayğır üyir jılqısı bar edi.Meniñ şeşemniñ atı – Qadişa. Nağaşı jwrtım Jastaban eli, bay el edi.
Jas kezimde Süleymen molladan bir jıl, Qajıbala molladan bir jarım jıl şamasında oqıdım. Onan soñ sem'yanıñ malın bağıp kettim. 17 jasımda on eki säudegermen birge Qobda aymağına sauda isteuge kettim. Monğoliyadağı Şıbarayğır Ümbet zalıñnıñ qolına bardım. Onıñ bir balası menimen baja edi. Monğoliyağa barıp Ibırayım degen düñgenmen birlesip jasırın sauda istedim. Ol kezde astıq satılmaytın. Satılatın tovarlar apiın men torğın bwyımdarı edi. Bwl zattar monğoldar üşin öte qajetti edi. Eki jıl osı käsippen şwğıldandım.
Monğoliyada sauda istegen künderim
Men 1931 jılı sauda istep Monğoliyadağı Saqsayğa bardım. Ol jerde qorşau bar edi. Onıñ bastığı Botağara Baqat edi. Sol jılı Aqtışqan täyji audan bastığı boldı. Ümbet zalıñ Qoşuın tañba alğan eken. Botaqara Orazbay Qobdanıñ uälii eken. Botaqara Narın Qobdanıñ saqşı mekemesiniñ bastığı edi. Dayınkölde Şeruşi men basqa halıq rayon bolıp twrdı. El işinde Qoran Darğı, Keşuin Ospan, Şıbarayğır Ormanbay sekildi belgili adamdar bar eken. Twlbadağı Güldarı deytin äyel sol rayondağı Keşuinderdiñ bastığı edi. Deluindegi Orazbek ükirday (Qoşuıt Molqı) is jürgizip twrdı. Mahwn Hay, Sara deytin eki düñgen Twlba men Dalaköl arasındağı (2) qaşau säudeger edi.
Men osı eki düñgendi tauıp alıp sauda jürgizdim. Sol rayondı basqarıp twrğan Ümbet zalıñ bizben qwda edi. Qaraqas Tötebay meniñ jezdem edi. Bwl adam da qaşau säudeger bolatın. Bizben birge sauda istep barğan Tötebay, Taykeşken Süleymen, (Molqı) Ospan eki batır (ekeui küresuge barıp baluan atağın alıp keldi) barıp, bwl jolı bir jıl twrıp qaytıp keldi. YAğni 1932 jıldıñ tamız ayı edi. Qayta kelgende Üş Dabatıdan asıp Aqsalamen Qwrımtığa keldik. Ol kezde ol jerde altın qazatın hansular[3] men düñgender bar bolatın. Bwl kezde Lamalarğa öte kerekti zattar bolğan torğın, oqa, äsirese etik, şapan, er toqımğa qajetti närseler qaşau säudegerler arqılı Lasadan şığıp, 43 qoldan ötetin. Sonıñ eñ aqırğı qolı biz bolıp twrdıq.
Biz osı bwyımdardı Monğoliyağa aparğanda, Lamalar ne swrasaq sonı berip twrdı. Ol kezde Wlanqonda tört bay qıtay säudegeri bar edi. Al Qobda qalasında bir ğana bay qıtay säudegeri bar edi. Bwl säudegerler ünemi apiın saudasınıñ kindigi bolıp twrdı.
Men sol jıldarı Qobda kenti, odan şığıp Bökemwrınğa, odan Qwmşağa bardım. Qayta aynalğanda Bwğı Aralmen Qaytuğa keldim. Qaytudan şığıp Aq Köldi basıp, Aq Salşıqqa deyin barıp qayttım. Aq Balşıqtan Bayan Ölgeyge jürip kettim. Ölgeyden Sarköldi basıp Reseyden,[4] yağni Qazaqstannan keletin maşina jolın basıp Twlbağa bardım. Qay jerde Lama bolsa, sonı izdedim. Qwdamız Şıbarayğır Ümbet zalıñ qolında qoşuın tañba bolğandıqtan, Monğoliyanıñ sol ölkesin aralauıma jağday jasalıp twrdı. Sol jılı tañbanı Ümbet zalıñ Aq Tışqan täyjige berdi. Olardıñ tilmaşı Zeynolla edi. (3) Monğoliya elin aralap sauda istep jürgen kezimde, Mäskeuden oqıp kelip sol el arasında jwmıs istep jürgen Kenjebek, Şärip, Abaylar da bar edi.
Monğoliyanı jañaşa tärtip mwqır tolğanı küşti ötkizip jatqan kezi bolatın. Toqtıbaywlı Özenbay, Ümbet zalıñnıñ ağasınıñ balası Jeksenbaylar jañadan kelip jwmıs jürgizip jattı. Eki ret barıp, 1933 jılı tamızda qaytadan üyge keldim. Özimniñ auılım Bala Ertistiñ qwyğanında eken.
Alğaşqı Äskeri qızmetim
Sol jılı Kürektige Janımhan qajı auıldarı ürkip köşip kelgen eken. Meni Janımhan şaqırdı. Üyine bardım. Ol menen
- Qobdoda qanday özgerister bolıp jatır? – dep Monğoliyada tuıp jatqan sayasi jağdaydı swradı.
Men öz bilgen ahualımdı aytıp berdim. Janımhannıñ tor jorğa atı joğalğan eken. Osınıñ jayın swradı. Men:
- Altaydan bir adam Monğoliyanıñ Ospan degen darğısına 500 şayğa bir tor jorğa aparıp satıptı, – dep estigen bir habarımdı aytıp berdim.
Äkelgen sauda zattarıma toğız jüz qoy, alpıs qara mal qwrap alıp, aldıñğı qatarlı sem'ya bolıp aldım. El etekke tüsti. Janımhan aulı qwlday köşti. Men ol kezde mırza bolıp mädeni kiim kigendigimnen sırttay qarağan elge oqımıstı adamday seziluşi edim. Osı pormama qarap Janımhan meni alıp ketti. Öytkeni Şınjañda Şıñ Sısay Qojaniyaz atındağı wlt birlik sap ükimeti qwrılıp oğan düniede bolmağan ädil ükimet delinip Abay aytqanday “Körmegen jerge bolmağan maqtau” aytılıp jattı.
- Qara äkim YAñ Señjıñ ükimeti joğaltıldı dep dür-dür, – etip jatıptı.
Jäne Töre Şäriphan Altaydıñ uälii bolatın bolıp Kereydiñ wlıqtarına mıñ äsker dayındauğa bwyrıq bergen eken. Janımhan meni Şaqabay atındağı äskerdiñ bastığı edip jibermek bolıp alıp keldi. Söytip Qaratay Aqtaylaq ekeumiz Töre Şäriphandı qorğaytın äskerdiñ bastığı boldıq. (4)
1934 jılı Monğoliyanıñ Serin armiyası Şiñgil eline basıp, kirip Bayqadam elin, ondağı Hankeldi Sekeldi şauıp ketti. Osı jağdaydı wğıp, eldi retteu üşin özimizden Baymolla ketken eken. Janında Qaratay Tayqara degen joldası bar edi. Biz jiırma[5] äsker osı adamdı qorğap Köktoğaydağı Karatüñkege bardıq. Biz Karatüñkege barğanda Monğoliyanıñ eldi qualağan şolğınşı samoleti Karatönkege deyin keldi. Sol küni keşinde biz Qalım täyjiniñ üyine qondıq. Osı üyde qonıp jatqanda, artqı elden “Qanafiya beysi öldi” degen habar keldi.
Sondıqtan Baymollanıñ qasına ertip kelgen Seyitqazı mwğalim Kanafiyanıñ janazasına baruğa Karatüñkeden qaytıp ketti. Sol küni qaşıp kelgen Bayqadamdı Karatüñkeden kördim. Keşinde Qalım üyinde qonıp erteñinde Seyitqazını alıp Sarsümbege qaytıp kettim. Sarsümbege barğannan keyin äskerlik mindetten wlıqsat alıp bosap kettim. Baymollanıñ joldası Tayqara mälim sebepter arqılı sol tüni qaşıp ketip edi. Men 1935 jılı qırküyekte qızmetten bosadım. Osıdan keyin Üseyin, Mämet, Ğofır säudegerlerden Reseyden ötken import tovarların alıp, el işine aparıp satıp, teri, eltiri, qoy, jün, işek qatarlı zattar jinadım.
1940 jılğa deyin saudamen şwğıldandım. Sol kezge deyin öz äkem tiri edi. Äkem mergen bolatın. Sondıqtan ol añşılıq käsip isteytin. Äri onı süyetin adam edi. Qosımşa tamır wstap därigerlik te istep qoyatın. Osı kezge deyingi ömirimge balalıq şağı, dini oqu şağı, mal bağu şağı, sauda isteu şağı, äskeri mindet öteu şağı dep qaraymın. Söytip ğwmır meni süyrelep 28 jasqa jetkizip qoydı. Bwl kezde üylengen edim. Äyelim, bir balam bar edi. Atı Mafura bolıp jastay qaytıs boldı. Sonımen balalıq jäne jastıq şaqtar közdi aşıp jwmğanşa ötip ketti.
Biz Moldajannan tört wl edik. Onıñ ülkeni men edim. Birinşi inim Nwrğazı, ol bes jasında ölgen. Ekinşi inim Käbil, kenje inim Şaymardan. Bwlardan basqa eki qarındasım bar edi. Qarındasımnıñ (5) biri menen ülken edi. Wzatılıp barğan jerinde qaytıs boldı. Kenje qarındasımız Bisara qazir tiri, wrpağı da bar. Joldasınıñ atı Nasihat, ruı Qaraqas edi.

Jalğası bar…

Tüsindirmeler:

[1] Şveciyada twradı.

[2] Altayda twradı.

[3] Qıtaylar

[4] Estelikte Rossiya dep jazılğan.

[5] Qoljazbada “jiır” dep jazılğan.

baq.kz