كوش قالاي باستالدى.
kerey.kz
II.كوش قالاي باستالدى.
موڭعولياداعى قازاق زيالىلارى نە ويلادى،
ءبىز نە ويلادىق، كوش قالاي ءوربىدى
موڭعوليادا ءوربىپ جاتقان ۇلت ساياساتىنا قاراپ، قول قۋسىرىپ وتىرا بەرۋگە بولمايتىنىن، ۇرپاق-ۇلت تاعدىرىن قازىردەن باستاپ سانالى تۇردە ويلاستىرىپ، ءىس-ارەكەت جۇرگىزبەسە، ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋ ماسەلەسى كەش قالاتىنىنا موڭعولياداعى قازاق زيالىلارىنىڭ كوزى ابدەن جەتكەن بولاتىن. موڭعولدىڭ ساياسي ومىرىندە ايتارلىقتاي دەموكراتيالىق بەتبۇرىس بايقالىپ، ۇلت ماسەلەلەرى وڭ شەشىمىن تاۋىپ جاتىر دەگەنىمىزبەن، بيلىكتى قولىنا ۇستاپ وتىرعان پارتيا مەن ەل باسىنىڭ قازاق ۇلتىنا دەگەن ناقتى كوز قاراسىن ءبىلۋ كەرەك ەدى. سونداي ءبىر ىزدەنىس كەزىندە ءىس ساتىنە ورالا كەتتى.
1990 جىلى 1 قاڭتاردا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، ەل ەكونوميكاسىن نارىق جولىنا باعىتتاۋ باعدارلاماسىنىڭ باس جەتەكشىسى د.بيامباسۇرەن مىرزا زايىبى دۋلامحاند حانىم ەكەۋى ءبىزدىڭ ۇيگە قوناققا كەلدى. جوعارى مارتەبەلى قوناقتار مارقۇم دوربەتحاندى ەسكە الىپ، وتباسىمىزدى جاڭا جىل مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاي كەلگەن ەكەن. بيامباسۇرەن مىرزا ءسوز اراسىندا «كۇردەلى مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشۋشى ەدىك، مەن ءۇشىن دوربەتحاننىڭ ورنى ويسىراپ-اق تۇر» دەپ ءبىر ساتكە تولقىپ تا الدى. سوندا مەن ول كىسىگە، دەموكراتيالىق قوزعالىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى محرپ-ڭ جاڭا باعدارلاماسىن جاساپ جاتقان قوعام قايراتكەرى زاردىحان قينايات پەن پىكىر الماسىپ، كۇش قوسپايسىزدارما دەگەن ويىمدى ايتتىم. د.بيامباسۇرەن مىرزا مەن زاردىحاندى جاقسى بىلمەيدى ەكەنمىن دەدى. مەن، زاردىحان قيناياتۇلى بىزبەن كورشى،تۋىسقانىمىزداي جاقىن ارالاسىپ، دوربەتحان مارقۇم كوزى تىرىسىندە جاقىن سىيلاس دوسى بولعان جان دەپ زاردىحان تۋرالى جاقسى پىكىر ايتىپ ول كىسىمەن بيامباسۇرەن سياقتى ءبىلىمدى، پاراساتتى، بەدەلدى، ۇلكەن لاۋازىم يەسىنە تانىستىرۋدى ماقسات ەتتىم.
1990 جىلى 12 قاڭتاردا سوعىم باسىن اسىپ دايىندالىپ جاتقانىمدا اياق استىنان بيامباسۇرەن مىرزا ءوزى كەلە قالدى. ول كىسى موسكۆاعا بارعاندا موڭعوليانىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى د. گۇربادام مىرزا قىزىم التىنعا ءدارى-دارمەك سالەمدەمە بەرىپ جىبەرگەنىن جەتكىزە كەلگەنى ەكەن. كيەلى اق داستارحانىما زاردىحان اعامەن مەن زايىبى قادىحاندى دەرەۋ شاقىرىپ الدىم. ءسويتىپ كوكتەن تىلەگەنىم جەردەن تابىلىپ زاردىحان مەن بيامباسۇرەن مىرزانى تانىستىرۋ ءساتى وسىلاي تۇسكەن ەدى. داستارحان باسىندا دوربەتحاندى ەسكە الۋدان باستالعان اڭگىمە بىرتىندەپ ەكى ساياساتكەردىڭ ەتەنە جاقىن تانىسىپ، ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنىسىپ، پىكىر الماسۋىنا ۇلاستى. زاقاڭ دا ورايلى ءساتتى وڭىنان پايدالانىپ اڭگىمە بارىسىندا د.بيامباسۇرەن مىرزادان ءوزىن ەل باسى ج.ءباتمونحىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ قازىرگى قوعامداعى وزگەرىستەرگە بايلانىستى وي-پىكىرلەرىن بەتپە-بەت بىلدىرگىسى كەلەتىنىن ءوتىندى.
د.بيامباسۇرەن مىرزا زاقاڭدى كەلەسى كۇنى ءوز كابينەتىندە قابىلداپ ەل باسى ج.ءباتمونحىنىڭ قابىلداۋىنا جىبەردى. مىنە وسىلايشا د.بيامباسۇرەننىڭ تىكەلەي كومەگىمەن 1990 جىلى 17 قاڭتاردا سول كەزدەگى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جانىنداعى الەۋمەتتىك عىلمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ «سوتسياليستىك قۇرىلىمىنىڭ قيسىن ماسەلەلەرى» دەپ اتالاتىن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى زاردىحان قيناياتۇلىن محرپ-نىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى، حالىق ۇلى حۋرالى باسقارماسىنىڭ توراعاسى ج.ءباتمونح قابىلدادى. زاردىحان موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ءدىني جانە ۇلتتىق مادەنيەتىندەگى ورىن الىپ وتىرعان ءداستۇر، سالت-سانانىڭ كەيبىر سىن كوتەرمەيتىن جۇدەۋ جاعدايلارىنان ەلباسىن تولىق حاباردار ەتىپ، ۋلان-باتىر قالاسىندا «قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەني قوعامىن» قۇرۋ تۋرالى پىكىرىن ۇسىندى. سونداي-اق زاردىحان موڭعولياداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ بەلسەندىسى بەلگىلى ساياساتكەر رەتىندە تەك قازاق ۇلتىنىڭ ماسەلەسىمەن عانا شەكتەلمەي، محرپ-نىڭ جاڭا باعدارلاماسى، جاڭادان قۇرىلا باستاعان موڭعولدىڭ دەموكراتيالىق وداعىنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ بارىسى جانە محرپ-نىڭ وعان كوز قاراسى، بىرلەسىپ جۇمىس جۇرگىزۋ جولدارى تۋرالى ءوز پىكىرىن ج.باتمونحىگە تانىستىرادى. ەلباسى، «قازاقتىڭ مادەنيەت قوعامىن، ءىستىڭ بارىسىن ساياساتقا سوقتىرماي، قاۋىمداستىق تۇرعىسىندا تەك ءدىن، سالت-ءداستۇر، مادەنيەت شارالارى توڭىرەگىندە عانا ءىس-ارەكەت ەتەتىن، حالىققا داياشىلىق جاسايتىن ورىن نەگىزىندە قۇرۋ دۇرىس»-دەگەن اقىل-كەڭەسىن بەرەدى.
ەلباسىنىڭ زاردىحان قيناياتۇلىنا بەرگەن اقىل كەڭەسىنەن موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ قازاق ۇلتىنا دەگەن كوزقاراسىن بىلگەن سوڭ ەندى اباي بابامىزدىڭ «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس» دەگەن قاعيداسىن ەسكە ۇستاپ، ۇلت ماسەلەسىنە سابىرلى دا سالماقتى قاراۋ، بىراق ارەكەتسىز جاتىپ الماۋ، ءىس-ارەكەتتى ەلدەگى ساياسي وزگەرىستىڭ ىڭعايىنا قاراي اقىرىنداپ جۇرگىزە بەرۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدىك.
زاردىحان قيناياتۇلى، قازاق زيالىلارى ج.احمەت، ا.مەكەي، ش.ەتەكباي، ا.شاكەرحان، ج.حايروللا، ا.قابىلاش، ش.جامليحالارمەن اقىلداسىپ باسىن قوسىپ،ۋلان-باتوردا «قازاق مادەنيەت قوعامىن» قۇرىپ، سول ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىنىڭ تۋىن كوتەرۋدى ماقسات ەتتى. ولار ءار شاڭىراققا جينالىپ كەڭەس قۇرىپ ءجۇردى. ش.ءجامليحانىڭ شاڭىراعىندا بولعان كەزەكتى اڭگىمەدە سايت زاحانۇلى دا بولىپتى. ول اڭگىمەنىڭ بارىسىنا زەر سالىپ تىڭداي كەلە، قوعام قۇرۋمەن ماسەلەنى شەشە المايتىن سياقتىمىز. وناندا ۋاقىت وزدىرماي قازاقستانعا كوشۋ جاعىن ويلاستىرعانىمىز دۇرىس ەكەن دەپ كەسىپ ايتقانى زاقاڭا جاقپاي قالىپتى. سوزىنە ەشكىم قوسىلا قويماعان سوڭ ول ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ كوشۋ جايىندا اڭگىمەلەستى.
سونىمەن حالىقتان قولداۋ تاپپادى ما الدە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولدى ما قازاق مادەنيەت قوعامى زاڭدى ءتۇر دە قۇرىلىپ، جۇمىس اتقارا المادى. اقىرى 1992 جىلى ا.قابىلاش، ش.جامليحالاردىڭ وتباسى، 1994 جىلى ق.زاردىحاننىڭ ءوز وتباسى قازاقستانعا كوشىپ كەلدى. ال قالعاندارى كوشكە اق جول تىلەپ اق باتالارىن بەرىپ شىعارىپ سالدى.
سول كەزدەگى نارىقتىق قوعام تالابىنا ساي حالىقتىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى ارتىپ جۇمىس ورىندارىندا، ءار اۋلەتتە باس قوسا قالسا مۇددەسى ءبىر ادامدار قوعام، ەل جاڭالىقتارىن قىزۋ ساراپتاۋدى ادەتكە اينالدىرعان.
اياتحان تۇرىسبەكۇلى، سايت زاحانۇلى جانە مەن ۇشەۋىمىزدىڭ ويىمىز ورتاق ءبىر ماقساتقا تۇيىسكەندىكتەن، ەلدەگى جاعدايدى ءوزارا كەڭىنەن ساراپقا سالىپ، اقىلداسىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ، بولاشاق ۇرپاق تاعدىرىن، ۇلت مۇددەسىن، تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن، مۇمكىندىگىنشە قازاقستانعا كوشۋ جاعىن قولعا العانىمىز دۇرىس دەگەن ءبىر شەشىمگە كەلدىك.
اتامەكەنىمىز قازاقستانمەن قانداي قارىم قاتىناستا بولۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە مونعولياداعى قازاق زيالىلارى ءار ءتۇرلى باعىت ۇستاندى.كەيبىر مانساپقور شەنەۋنىكتەر بايان-ولگەي ايماعىن اۆتونوميالىق ۇلتتىق ولكە رەتىندە قايتا قۇرۋ ارقىلى قازاقستانمەن تەرەزەسى تەڭ ەل بولۋدى ارماندادى. ولار موڭعول ەلى ءبىر تۇتاس ەل ەكەندىگى جازىلعان اتا زاڭىنا دا ءمان بەرمەدى. ساياسي ساۋاتسىز جاندار اۆتونوميالىق بيلىكتى قولعا الۋعا ەشقانداي ەكونوميكالىق مۇمكىندىك جوق ەكەنىن تۇسىنبەدى. قۇر داۋرىقپا ايعايعا باسىپ، قاراپايىم حالىقتى ءبىراز دۇرلىكتىرىپ تاستادى.
ال بۇرىنعى جوعارعى لاۋازىمدا بولعان كەيبىر اعالارىمىز، كوش باسشىلارىنىڭ قازاقستانعا كوشۋ تۋرالى ۇلتتىق ماسەلە كوتەرگەنى،ولاردىڭ عاسىردان استام ۋاقىت ءومىر ءسۇرىپ، ءسىڭىسىپ تۋعانىنداي بولىپ كەتكەن موڭعول اعايىندارىن سيلاماعاندىعى، جەڭىل ويلاپ تەز شەشەتىن ويلامسىزدىعى…دەگەن سياقتى كىنالارىن جاۋدىرتىپ باسپا بەتىنەن كەڭ ورىن يەلەنىپ حالىقتىڭ وي جۇيەسىن قاجىتتى.
قازاق زيالىلارىنىڭ تاعى ءبىر بولىگى «مۇسىلمان قوعامىن» قۇرۋ جۇمىسىن قولعا الدى. ولار حالىقتى جيىپ قوعام قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداپ، باسقارمالارىن سايلاپ، جۇمىسقا كىرىسىپ جاتتى. 1990 جىلدىڭ اياعىندا بولعان وسى جيىندا مەندە بولدىم. ءسوز الىپ، مىنبەرگە شىقتىم. قوعام جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەپ، شاما-شارقىمشا قارجىلاي كومەگىمدى ۇسىندىم.بۇل ۇيىمنىڭ، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ اۋقىمدى دەڭگەيدە جۇمىس جاساۋىنا كۇمانىم بولسا دا، ويىمدى اشىق ايتىپ الاۋىزدىق جاساعان بولىپ كورىنگىم كەلمەدى. ءبارىن ۋاقىت كورسەتەر، كەزىندە حالىق دۇرىس تاڭداۋىن جاسار، دەگەن سەنىممەن قازاقستانعا كوشۋ تۋرالى وي پىكىرىمدى اشىققا شىعارمادىم. وسىدان ەكى-ءۇش اي وتكەننەن كەيىن كوش ماسەلەسى جارىققا شىعىپ حالىق قوزعالا باستاعاندا، وسى مۇسىلمان قوعامىنىڭ باسشىلارى كوشكە تۋرا قارسى شىعىپ، ۇكىمەتكە دەپۋداتتىق ساۋال جولداپ، حالىقتىڭ ىشىندەگى كەيبىر بەدەلدى ادامدارعا كوش باستاۋشىلاردى قارالاعان ارىز جازعىزىپ، ۇكىمەتتەن كوش جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتىپ، تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە دەيىن ارەكەت جاسادى. قوعام باسشىلارى اقساقالداردىڭ جينالىسىنا اياتقان تۇرىسبەكۇلى ەكەمىزدى شاقىرىپ، قاتىستىرىپ، تالقىعا سالدى. ءوز قۇقۇعىمىزدى، وي پىكىرىمىزدى قورعاپ، دەموكراتيالىق زاڭدىلىقتارعا سۇيەنىپ، العان بەتىمىزدەن قايتقامىز جوق. سەبەبى حالىق ارتىمىزدان ەردى.ۇكىمەت قولدادى.
اياتحان تۇرىسبەكۇلى. 1989 جىل.
اياتحان تۇرىسبەكۇلى كيەۆتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە مۇرات اۋەزوۆ قۇرعان «جاس تۇلپار» ۇيىمىنا قاتىسىپ، سول كەزدىڭ وزىندە، قايتسەك قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەمىز دەپ اتسالىسقان ۇلت جاندى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ەدى. 1968 جىلى كيەۆتىڭ جەڭىل ونەركاسىپ ينستيتۋتىن كيپ اۆتوماتيكا ينجەنەرى ماماندىعىمەن تامامداعان. وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن ۋلان-باتىرداعى تەرى وڭدەۋ، ءجۇن جۋ فابريكاسىندا ينجەنەر، ديرەكتور قىزمەتىن ابىرويلى اتقارىپ، كوپتەگەن جاڭا باستامالاردى ىسكە اسىرعان. كەيىننەن بۋداپەشت، بەرلين، ماسكەۋ، لەنينگراد قالالارىنىڭ «مونەتنىي دۆورىندا» قىزمەت اتقارىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ كەلگەننەن سوڭ موڭعولدىڭ قۇندى مەتالداردان باعالى بۇيىمدار وندىرەتىن زاۋىتىن باسقاردى. سول كەزدەردە اياتحان تۇرىسبەكۇلىنىڭ بىلىكتى ىسكەرلىگىن ماداقتاعان ماقالالاردى ورتالىق باسپا بەتتەرىنەن ءجيى وقيتىنبىز.
اياكەڭ، جولداسىم دوربەتحاننىڭ ناعاشىسى، ءارى ارىپتەسى ماقسات مۇددەلەرى ورتاق، اقىلداسىپ پىكىر الماساتىن جاقىن جولداسى ەدى. دوربەتحان، «ناعىز قازاق كىم دەسە، اياكەڭدى كورسەتۋگە بولار ەدى» – دەپ ءجيى ايتاتىن
اياتحان تۇرىسبەكۇلى اتاقتى وسپان باتىردىڭ ناعاشىسى. ونىڭ ۇلى اكەسى- اۋباكىر، تۋعان حالقى التايدىڭ باتىسىنان موڭعول جەرىنە اۋىپ قونىستانا باستاعان الماعايىپ كەزدە، بۇكىل سانالى عۇمىرىن اۋىل-ايماعى ەل جۇرتىنىڭ تىنىش باي-قۋاتتى ءومىر سۇرۋىنە، ەشكىمنەن قاقپاي- قاعاجۋ كورمەي ەركىن عۇمىر كەشۋ جولىنداعى كۇرەسكە ارناعان. وسى كۇرەستە “شىبىن جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى” دەپ العان بەتىنەن قايتپاي قايسارلىق كورسەتىپ ءجۇرىپ، كەيبىر جاعىمپاز الا اعايىنداردىڭ قولىنان ابايسىزدا قازا تاپقان. اۋباكىردىڭ بىرگە تۋعان قارىنداسى عايشا- وسپان باتىردىڭ اناسى. عايشانىڭ 1930 جىلى قوراعا شاپقان ايۋدى باقانمەن باسقا ۇرىپ ولتىرگەن ەرلىگى ەلگە اڭىز بولعان. عايشا وتە سابىرلى زەيىندى كەسەك ءبىتىمدى ادام بولعان ەكەن. ول كىسى، بالاسى وسپان تۋرالى: وسپان ناعاشىسىنا تارتقان. مەنىڭ اعام اۋباكىردىڭ بويى ەكى مەتر، الىپ كۇش يەسى، الدىن بولجاي بىلەتىن وي يەسى… دەپ وتىرادى ەكەن.
اياكەڭنىڭ ۇرپاق بولاشاعىن باياندى ەتۋ ماقساتىندا قاجىماي تەر توگىپ، شەشۋشى قادامدارعا باتىلدىقپەن بارۋىمەن بىرگە، ۇلتتىق بولمىس، سالت-ءداستۇردى جانىنداي قاستەرلەيتىن قاسيەتى، ءتىپتى جاسىنان اڭشىلىقمەن اينالىسقان وجەتتىگى، ەر قاناتى جىلقى مالىن قاسيەت تۇتىپ وسكەن سەرىلىگىنىڭ ءوزى بۇرىنعى اتا تەگىنەن جالعاسىپ كەلگەن تەكتىلىككە ناعىز قازاقي بولمىسقا بايلانىستى.
اياكەڭ العىر ويلى، كوپ ويلانىپ از سويلەيتىن، سوزگە ساراڭ ويعا جومارت. كەسەك ويلايدى. باتىل دا شەشىمدى. ۇلتجاندى. كوپ نارسەنى ءوز اقىلىنان وتكىزبەي، كورىپ بىلمەي، ەل ايتتىعا ەلىرمەيدى. باسقانىڭ بەيبەرەكەت اقىلىن تالعامسىز قابىلدامايدى.سابىرلى دا سالماقتى. ادىلەت، شىندىققا ۇستامدى. ول جانىڭدا جۇرگەن كەزدە اسقار تاۋداي تىرەگىڭ بارداي. شارشاپ-شالدىققانعا سۇيەنىش، قامىعىپ- قايعىرعانعا قامقورشى بولا بىلەدى.
دوربەتحان اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، ماسكەۋدىڭ ورتالىق كلينيكالىق اۋىرۋحاناسىندا ءبىر جىل جاتقاندا، اياتحان تۇرىسبەكۇلى رۋحاني دەمەۋشىسى، تىلەۋشى دوسى، جاقىن تۋىسى رەتىندە ارتىنداعى قارت اتا-انا، جاس جەتكىنشەك بالالارىنا قولداۋشى بولدى. ومىردەن وتكەننەن كەيىن قامقورشى بولدى. دوربەتحان مارقۇم ومىردەن وتەر الدىندا تىلدەي قاعازعا «سىزدەر بولعان سوڭ الاڭسىز جاتىرمىن!» دەپ جازىپ اياكەڭنىڭ قولىنا ۇستاتىپ، وعان ارتىندا قالىپ باراجاتقان بالالارىن سەنىپ تاپسىرعان ەدى. وتكەن كۇندە بەلگى جوق. اياكەڭ ءوزىنىڭ وتباسى اعايىن تۋعانىنىڭ الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىن مۇلتىكسىز ورىنداۋمەن بىرگە، دوربەتحاننىڭ بالالارىنىڭ كوزىنىڭ جاسىن، مۇرنىنىڭ بوعىن سۇرتە ءجۇرىپ، حالقىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ۇلكەن يگىلىكتى ءىس اتقارىپ ۇلى كوشتى باسقاردى. كوشتى باسقارىپ جولعا قويۋدا ول كىسىنىڭ ەڭبەگى ۇشان تەڭىز دەپ ايتار ەدىم. ءبىز ەكەۋمىز كوش بارىسىندا تالاي قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىردىك، تالاي اۋىر جۇكتى بىرگە ارقالادىق. ەل قامى ءۇشىن جۇمىستىڭ اۋىرىن موينىنا العان دا وسى اياكەڭ بولدى. اياتحان تۇرىسبەكۇلى بولماعاندا كوش ماسەلەسى ىسكە اسپاۋى دا مۇمكىن ەدى. ماعان ساعىم سىنعان جەردە جىگەر بەرىپ، شارشاپ شالدىققاندا قايراتتاندىرىپ، اۋىر قايعىدان ەڭكەيىپ قالعان ەڭسەمدى كوتەرۋىمە ۇلكەن دەمەۋ بولدى. ءومىر بويى جيناقتاعان ءبىلىم تاجىريبەمدى ءوز تۋعان حالقىمنىڭ بولاشاق تاعدىرى ءۇشىن جۇمساۋىما كومەك قولىن سوزىپ، اركەز سابىرلىق پەن توزىمدىلىككە جول كورسەتىپ وتىردى. اياتحان تۇرىسبەكۇلىنا، مارقۇم دوربەتحاننىڭ ارۋاعى دا، اتاجۇرتقا قونىس اۋدارىپ بۇگىندەرى الاڭسىز عۇمىر كەشىپ جاتقان قانداستارىمىز دا ريزا شىعار دەپ سەنىمدى ايتا الامىن.
مەن ءوزىم، Cاعات زاحانقىزى موڭعوليانىڭ مەملەكەتتىك ەكونوميكاسىن باسقارعان مەكەمەسىندە قىزمەت ەتكەن 20 جىل ىشىندە جىلسايىن ۇكىمەتتىڭ «العىس حاتى»، «قۇرمەت گراموتالارىمەن» ماراپاتتالىپ، 1985 جىلى ەكونوميكا سالاسىنىڭ «ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەرى» دەگەن اتاققا يە بولدىم. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ىشىندە ەكونوميكا سالاسىندا مەملەكەتتىك جوعارعى ورىندا قىزمەت اتقارعان العاشقى قازاقپىن. وسى ۋاقىت ىشىندە قىزىمەتتەس ارىپتەستەرىمە سىيلى بولدىم جانە قازاق قىزىنىڭ ءبىلىم پاراساتتىلىعىن موڭعول اعايىندارعا ۇلگى ەتىپ كورسەتە ءبىلدىم دەپ ويلايمىن. حالىقپەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن تەڭ ۇستاپ شەشىم شىعارىپ داعدىلاندىم. سونىڭ ناتيجەسىندە اتامەكەنىنەن جىراقتا عۇمىر كەشىپ جاتقان ۇلتىمنىڭ بولاشاق تاعدىرىنا بايلانىستى شەشىم قابىلداعاندا وزىمە سەنىمدى بولدىم. بۇل سەنىم، موڭعول ۇكىمەتىنىڭ، ونىڭ ءبىلىمدى دە پاراساتتى ازاماتتارىنىڭ بەرگەن ءبىلىم،ءتالىم تاربيەسىنىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن!
ءبىز، «بولاشاق ۇرپاق تاعدىرىن تەك قازاقستانعا كوشۋ ارقىلى عانا تۇبەگەيلى شەشۋگە بولادى» دەگەن ويىمىزدى قولدايتىندار كوپ ەكەنىنە كۇمان كەلتىرگەمىز جوق. بىراقتا كوشۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى باستاپقىدا اشىق جاريا ەتسەك، كەڭەس وداعىنىڭ موسكۆاداعى بيلىك يەلەرى جانە موڭعول ۇكىمەتىنە دە ۇناي قويمايتىنى بۇرىننان قالىپتاسىپ كەلگەن ۇستانىمدارىنا تومپاق كەلەتىنى ايدان انىق ەدى. سونىمەن قاتار كوش ەكى ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى شەشىلەتىن اسا كۇردەلى ماسەلە.
اۋەلىدە قازاقتاردىڭ وزدەرى قۇرعان قوعامدىق ۇيىمدار مەن كەيبىر ەل ىشىندەگى بەلگىلى، بەدەلدى جەكە تۇلعالار دا كوش دەگەندە ات تونىن الا قاشتى. اسىرەسە بيلىكتەگى لاۋازىم يەلەرى قارسى بولىپ جاسىرىن ءىس ارەكەتكە دە بارعانى ءومىر شىندىعى. سوندا دا اتامەكەنگە دەگەن ساعىنىش العا قويعان ماقسات مۇددەمىزگە جەتۋگە ۇمتىلىپ العان بەتتەن قايتپادىق.
كوشتى ساياساتتاندىرماي، حالىقتى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراتپاي ەل جاعدايىنا سايكەس بايسالدىلىقپەن باستاپ جۇرگىزۋ جولىن قاراستىردىق.
اتامەكەنىنە كوشىپ، ءوز قانداستارىنا قوسىلىپ، ءوز ۇلتىنىڭ ءوز ەلىنىڭ ازاماتى بولۋدى ارماندامايتىن قازاق جوق شىعار دەپ ويلايمىن. بىراقتا ۇزاق جىلدار بويى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ جالعان ساياساتى، الدامشى ينتەرناتسيونالدىق يدەياسىنا تۇنشىعىپ، ۇلتتىق بولمىسى بۇركەمەلەنىپ كەلگەن حالىق ءۇشىن حالىقارالىق كوش ماسەلەسى قول جەتپەس قيال، الىنباس قامالداي بولىپ كورىنەتىنى داۋسىز. اسىرەسە ۇلتتىق سيپاتتاعى كوش، كەيبىر كوممۋنيستەردىڭ تۇسىنەدە كىرمەيتىن كۇماندانا قارايتىن ماسەلە ەدى.
ەل ىشىندە داۋرىقپا، بەيبەرەكەت دەموكراتيالىق اعىمدار پايدا بولىپ، ۇلت ماسەلەسى تۋرالى ويىنا كەلگەنىن ايتىپ حالىقتى دۇرلىكتىرگەن جاندار دا بولدى. بىراق ولاردىڭ موڭعول مەملەكەتىنەن كەتىپ، اتامەكەندەگى ۇلى قانداستارىمەن قوسىلۋ تۋرالى ءسوز ايتۋعا قاۋقارى جەتپەدى، باتىلى بارمادى. ال قازاقستانعا كوشۋدى قالايتىن ءبىر بولىگى، ەكى ەلدە دە «كوشى-قون زاڭى» جوق زاماندا، قالاي كوشۋ جولىن اشىپ ايتا المادى. سەبەبى بىرىنشىدەن، ەكى ەل ۇكىمەتىنىڭ رۇقساتىن الۋ كەرەك، ەكىنشىدەن، كوش جولىندا رەسەيدىڭ جەرى جاتىر ۇشىنشىدەن، ماسەلە ەكونوميكالىق قارجىعا تىرەلەدى. سوندىقتان دا ەكى ەلدىڭ ۇكىمەت ورىندارىنىڭ شەشىمى شىقپاسا شەكارا جابىق، جول اشىلمايدى.
ويلانا كەلىپ نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن كازىرگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك حال-اۋالىنىڭ تۇيتكىلدى ءتۇستارىن شەشۋگە ارەكەتتەنۋدەن باستاۋ كەرەك ەكەنى تۇسىنىكتى بولدى .ەكونوميكالىق داعدارىس باستالعاننان بەرى جۇمىسسىزدار سانى كوبەيىپ كەتتى.
ۇكىمەت ولارعا قالايدا جۇمىس كوزىن تاۋىپ بەرۋگە قانشا ارەكەتتەنگەنىمەن، جۇمىسسىزدار سانى ازايار ەمەس. سوندىقتان، ءبىز ءتىلى، ءدىنى ءبىر قازاق ەلىنە بارىپ جۇمىس كوزىن تاۋىپ ەڭبەك ەتۋىمىزگە مۇمكىندىك بار. ۇكىمەتكە وسىنداي ۇسىنىس-پىكىر جاساپ كوشتى وسىلاي وربىتۋگە بەل بۋدىق.
موسكۆا-الماتى-موسكۆا-ۋلانباتىر-الماتى
ءىس ساپارى..
1990 جىلى 19 ناۋرىزدا موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ باعا ساياساتىن وزگەرتۋ جونىندە، كەڭەس وداعىنىڭ باعا كوميتەتىنەن اقىل كەڭەس الۋ ماقساتىمەن موسكۆاعا كەلگەن نەگىزگى جۇمىسىمىزدى ابىرويمەن اتقارىپ كەلىسىم جاسالدى. وسى ءىس ساپاردى پايدالانىپ الماتىعا كەلىپ قايتۋدى ماقسات تۇتتىم. الماتىعا بۇرىن بارىپ كورمەگەن ەدىم. اللا قولداپ جوسپارىم ءساتتى اياقتالدى. ول بىلاي بولعان ەدى; كەڭەس وداعىنىڭ باعا جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ باسشىلارى ءىس ساپار ماقساتىمىزبەن تانىسىپ، ءبىزدىڭ جاساعان جۇمىستارىمىزدى بىلىكتى ماماندارعا تابىستاپ، ولار زەردەلەپ ءوز پىكىرلەرىن دايىنداعانشا ءبىز ماسكەۋ قالاسىندا كۇتۋىمىزگە تۋرا كەلدى.
مەن،دەلەگاتسيا باسشىسى موڭعوليانىڭ ەكونوميكا كوميتەتىنىڭ توراعاسى ە.بيامباجاۆ مىرزادان، قازاق ەلىنىڭ استاناسى الماتىعا بارىپ كەلۋىمە رۇحسات الىپ، ماسكەۋدەگى قازاق اعايىنداردىڭ كومەگىمەن 1990 جىلى 23 ناۋرىزدا الماتىعا كەلدىم. الماتى كونسەرۆاتورياسىندا وقىپ جۇرگەن موڭعوليادان كەلگەن كوپجاسار دەگەن ازامات قارسى الىپ جۇمىسىمنىڭ تەز ۋاقىتتا بىتۋىنە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. ۇلت جاندى قايسار جىگىت ەكەن، كوش تۋرالى پىكىرىمدى قولداپ جىگەرىمدى قاناتتاندىرا تۇسكەن ەدى. مەن شەت ەلدەردەگى قازاقتارمەن مادەني بايلانىس جاسايتىن «قازاقستان قوعامىنا» بارىپ توراعاسى ش. جانىبەكوۆ مىرزاعا جولىقتىم. موڭعوليادا تۇراتىن قازاقتار اتامەكەنگە كوشىپ كەلگىسى كەلەتىنىن ايتتىم. ازىرشە تۇپكى ماقساتىمىزدى جاريا ەتپەي، تەك جۇمىس كۇشى رەتىندە كەلۋ جولىن قاراستىرساق دەپ ويلايمىن. قازاقستانعا جۇمىس كۇشى قاجەت بولسا موڭعوليادا جۇمىسسىزدار سانى كوپ ەكەنىن باياندادىم. ش.جانىبەكوۆ مىرزا ۇلتىمىز ۇشىنگى مۇنداي ماسەلەنى ويلانۋ كەرەك، جوعارعى ورىندارعا تانىستىرىپ تالقىلاپ كورەيىك. كۇزدە قاز سسر-ڭ قۇرىلعانىنا 70 جىل تولۋىنا بايلانىستى تورقالى توي بولادى. تويعا كەلىڭىزدەر شاقىرۋ جىبەرەيىك. سول كەزدە تولىق جاۋابىن بەرەمىز دەدى. مەن، قازاقتا بۇرىنعىدان كەلگەن ءۇردىستى ەسكە الىپ، قونىس جولىن ازاماتتار باستاسىن دەپ تۇيىندەدىمدە اياتحان تۇرىسبەكۇلى مەن سايت زاحانۇلىنىڭ اتىنا شاقىرۋ جىبەرۋىن ءوتىنىپ كەتتىم. كۇزدە 70 جىلدىق تويعا اياتحان تۇرىسبەكۇلى مەن سايت زاحانۇلى كەلدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ وكىلدەرى جينالعان وسى باس قوسۋدا اياتحان، موڭعوليا قازاقتارى جايىندا ەگجەي تەگجەيلى بايانداپ، ولاردىڭ قازاقستانعا ءشوشىپ كەلگىلەرى كەلەتىنىن ايتادى.
Cۋرەتتە،وڭ جاقتا ارتقى داتاردان ەكىنشى ش.ارىستان، ز.سايت، ح.التاي، جەتىنشى ت. اياتحان، سول جاقتا ءا.قابلاش.
اياتحان مەن سايت ەكەۋىن «قازاقستان قوعامى» ازاماتتارى تالدىقورعان وبىلىسى كەربۇلاق اۋدانىنىڭ اكىمى تىلەۋجان سادىقۇلوۆ مىرزامەن كەزدەستىرىپ، ولار جۇمىس كۇشى رەتىندە جۇمىسشىلار اكەلۋگە اۋىزشا ءسوز بايلاسىپ ەلگە قايتىپ كەلدى. ارىقاراي موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ ىقتيارلىعىن الىپ، رەسمي ەڭبەك كەلىسىم-شارتىن جاساۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان وسى ماسەلە بويىنشا موڭعوليانىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنە ءوتىنىش جاساپ، ەلدەگى جۇمىسسىز قالعان قازاق ازاماتتارعا ءتىلى، سالت ءداستىرى ءبىر قازاق ەلىنەن جۇمىس كوزىن تاۋىپ بەرۋ ماسەلەسىن شەشىپ كەلۋگە رەسمي جولداما بەرۋلەرىن سۇرادىم. ەڭبەك ءمينيسترى: «شەتەلدەرگە جۇمىس كۇشىن شىعارۋمەن ارنايى ايلانىساتىن بيۋرو» اشاتىن ويىمىز بار. وسى مەكەمە اشىلعان سوڭ ماسەلەنى قارايىق دەپ كەيىندەتىپ قويعان.1990 جىلى 19 جەلتوقساندا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جانىنان بيۋرو اشىلدى. باستىعى د.پۇرەۆباتارعا جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ قازسسر-ىنا بارىپ، ءجۇمىس كۇشىن اپارۋعا ەڭبەك كەلىسىم-شارت جاساپ كەلۋگە جولداما بەرۋىن ءوتىندىم. ول، قازىر قاراجات مۇمكىندىگى جوق ەكەنىن ايتتى. مەن ۋاقىت ۇتتىرماۋ ءۇشىن ءوز قاراجاتىممەن بارايىن دەپ ءبىرىنشى ءىس ساپار رۇقساتتاماسىن الدىم.
رۇحساتتاما قولعا تيگەنسوڭ اياكەڭمەن اقىلداستىم. اياتحان تۇرىسبەكۇلى:- تاشكەنتتە زۋحا جاپارۇلى ءجۇر. ول قايتارجول الماتىعا كەلەدى. سەنىمەن بىرگە شەگەبەك توقتامۇراتۇلى ەرىپ بارسىن، ۇشەۋىڭ الماتىدا كەزىگىپ، باس قوسىپ، ارعاراي كەلىسىم شارت جاساسىپ قايتارسىڭدار دەدى. 1990 جىلى 23 جەلتوقساندا شەگەبەك ەكەۋمىز الماتىعا «قازاقستان قوعامىنا» كەلدىك.
ءبىزدى جاۋاپتى حاتشى مامان ءجۇنىسۇلى قابىلدادى. جۋىقتا عانا ۋلان-باتىرعا، اياتحان مەن سايتتىڭ اتىنا جولداعان حاتتى تانىستىرىپ كوشىرمەسىن بىزگە ۇسىندى.
قۇرمەتتى اياتحان، سايت!
سىزدەرگە، سىزدەر ارقىلى سول جەردەگى بارلىق اعايىندارعا تۋىسقاندىق سالەم جولدايمىز.سالەمنەن سوڭ ايتارىمىز، سىزدەر سول جەردەگى كوپشىلىك قاۋىمنىڭ تىلەگىن بىزگە جەتكىزىپ، ەل مەن جەردى ساعىنىپ جۇرگەن قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ اتامەكەنگە تۇبەگەيلى كوشىپ كەلىپ قونىستانعىسى كەلەتىنىن ايتقان ەدىڭىزدەر. بۇل ورىندى تىلەكتەرىڭىزدى ەستىگەن جۇرت، ەل اعالارى ماقۇلداپ، شەت جايلاپ جۇرگەن اعايىندارعا قول ۇشىن بەرۋگە دايىن ەكەندەرىن قوعامعا بىلدىرۋدە. سونىڭ ىشىندە سەمەي وبلىسى شۇبارتاۋ اۋدانى جانە تورعاي وبلىسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى كوشىپ كەلەتىن ادامداردان ءوز اۋداندارىنا مال شارۋاشىلىعىنا جانە باسقا سالالاردا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن بولىنسە دەگەن تىلەك ءبىلدىرىپ رەسمي حات جىبەردى.
شۇبارتاۋ اۋدانى كوشىپ كەلەتىن ادامداردان 400-گە جۋىق سەميانى قابىلداپ، ولاردى باسپانا جانە جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۋادە بەرىپ وتىر. ولار، ءتىپتى قىس ىشىندە كوشىپ كەلسە دە قۋانىشپەن قارسى الاتىندىقتارىن ءبىلدىردى. اياتحان، سايت، وسى ءبىر كەلەلى ءىستى اۋىل اقساقالدارىمەن، جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ ءتيىستى ورىندارىمەن كەڭەسىپ، شەشىمىن بىزگە حابارلاڭىزدار. قاشان، قانشا سەميا كوشىپ كەلەتىنىن الدىن الا انىقتاپ جازىپ جىبەرىڭىزدەر.
اماندىقپەن كەزدەسەيىك. سالەممەن قازاقستان قوعامىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى. مامان ءجۇنىسۇلى 20. 12. 1990 ج.
مەن موڭعوليا ەلىنىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ رەسمي جولداماسىمەن كەلگەنىمدى تانىستىرىپ الدىمەن ءسوز بايلاسقانىمىز بويىنشا كەربۇلاق اۋدانىنا بارىپ، ەڭبەك كەلىسىم-شارتىن جاساۋعا دايىن ەكەنىمىزدى ءبىلدىردىم. مامان ءجۇنىسۇلى وعان قارسى بولمادى. ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ مىرزاعا حابارلاپ ەدى، ول كىسى ءوز كابينەتىنە شاقىردى. شاكەڭ، ءبىزدىڭ موڭعوليا ەلىنىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ ىقتيارلىعىمەن رەسمي جولداما الىپ كەلگەنىمىزگە رازى بولىپ، قوناق ءۇيدىڭ تولەم اقىسىن قوعام مىندەتىنە الاتىندىعىن ءبىلدىردى. ءبىز قۋانىپ قالدىق. كەلەسى كۇنى تاشكەنتتەن كەلگەن زۋحا اعايدى الماتى تەمىرجول ۆوكزالىنان كۇتىپ الدىقتا شەگەبەك، زۋحا ۇشەۋىمىز كەربۇلاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى سارىوزەككە كەلىپ جەتتىك.
العاشقى «ەڭبەك كەلىسىم-شارتى” جانە
موڭعوليا پرەمەر-ءمينيسترى د.بيامباسۇرەننىڭ
قابىلداۋى
اۋداننىڭ اۋىلشارۋاشىلىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى نۇرباي جانتىلەۋۇلى قارسى الىپ، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تىلەۋجان سادىقۇلوۆتىڭ قابىلداۋىنا اپاردى. ءبىز، كەلىسىم-شارت جاساۋ ءۇشىن كەلگەنىمىزدى ايتتىق.
ت.سادىقۇلوۆ ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزگە ىستىق ىقىلاس تانىتىپ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان اۋداننىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعدايىمەن قىسقاشا حاباردار ەتتى. اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باسشىسى نۇرباي جانتىلەۋوۆ مىرزا الىپ ءجۇرىپ مال شارۋاشىلىعىنىڭ جاي كۇيىمەن تانىستىردى. 26 جەلتوقساندا زۋحا مەن شەگەبەك ەكەۋى ن. جانتىلەۋوۆپەن بىرگە قۇرىلىس بازاسىن كورگەلى كەتتى. مەن اۋىل شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باس ەكونوميسىمەن كەلىسىم-شارتتىڭ جوباسىن دايىنداۋعا كىرىستىم. كەشكىسىن زۋحا اعايىمىز، ساعات بۇل جولى كەلىسىم شارت جاسامايمىز دەدى.
مەن، ۋاقىت ءبىزدى كۇتپەيدى «شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەيدى» مۇنداي مۇمكىنشىلىك قايتىپ ءبىزدىڭ قولىمىزعا كەلە بەرمەس. مەن العان بەتىمنەن قايتپايمىن، جانە دە ءسىز مەنىڭ باستىعىم ەمەسسىز عوي. مەنىڭ ءوز بەتىممەن كەلىسىم شارت جاساۋعا قۇقىق بەرەتىن رۇقساتىم بار، كەلىسىم-شارت جاساسام. ادەيى كەلگەن جۇمىسىمدى ءبىتىرىپ كەتۋىم كەرەك، دەپ كەسىپ ايتتىم. ول كىسى ۇندەمەدى. ەرتەڭگىسىن نۇرباي جانتىلەۋوۆ ەكەۋىمىز كەلىسىم-شارتتىڭ جوباسىنا كەلىسىپ، ماشينكاعا باسۋعا بەرگەلى جاتقانىمىزدا باعانادان ۇندەمەي مۇقيات تىڭداپ وتىرعان زۋحا اعايىمىز، ساعات مەنىڭ اتىمدى دا قوسىپ جازدىر دەدى زۋحانىڭ اتىن ءوز اتىمنان كەيىن جازدىم دا، جوبانى نەشە ەسەلەپ شىعارۋعا تاپسىردىم. وسىلاي كوشتىڭ باستالۋىنا سەبەپكەر بولعان العاشقى تاريحي قۇجات «ەڭبەك كەلىسىم-شارتى» كەربۇلاق اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۆ.م.كولۋپاەۆ جانە اۋىل شارۋاشىلىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى نۇرباي جانتىلەۋوۆپەن جاسالىپ 1990 جىلى 27 جەلتوقساندا سارى-وزەك كەنتىندە دۇنيەگە كەلدى.
كەلىسىم-شارتتا كەربۇلاق اۋدانىنىڭ اكىمشىلىگى مەن اۋىلشارۋاشىلىق بىرلەستىگىنىڭ العان مىندەتى:
1.موڭعوليادان مال شارۋاشىلىعى مەن قۇرىلىسقا بارلىعى 200 وتباسىن قابىلداپ، كەلگەن ادامداردى جۇمىسقا تولىعىمەن ورنالاستىرۋ جانە ولاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ، بالالارىن مەكتەپكە، بالاباقشاعا ورنالاستىرۋ;
2.موڭعوليادان كەلگەن جول قاراجاتىن تولەۋمەن بىرگە جانە ءار وتباسىنا العاشقى كومەك رەتىندە ون بەس قوي، ءبىر سيىر،1000 سوم اقشا بەرۋ;
3.ولارعا، شارۋاشىلىقتاردا ىستەپ وتىرعان ادامداردىڭ دەڭگەيىندە ايلىق جالاقى تاعايىنداپ تولەۋ;
4. قۇرىلىس بريگادالارىن ماتەريال قۇرال- جابدىقتارمەن قانىمداۋ;
5. مالشى، جۇمىسشىلاردىڭ جانۇياسىن الەۋمەتتىك قورعاۋ، ساقتاندىرۋ، سالىق تولەۋ جۇيەسىنە قامتۋ;
6. مال شارۋاشىلىعىنا، قۇرىلىسقا كەلگەندەردى تولىق شارۋاشىلىق ەسەپ نەگىزىندە جۇمىستاتۋ;
مونگوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ اتىنان ءبىزدىڭ العان مىندەتىمىز;
1. كەربۇلاق اۋدانىنا 1991 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ مالشى، جۇمىسشىلاردى كەلتىرۋ;
2. كەلۋشىلەردىڭ جەكە باسىنىڭ مال مۇلكىن، كيىز ۇيلەرىن الىپ كەلۋلەرىنە مۇمكىندىك جاساۋ;
3.تولقۇجاتتارىن دايىنداپ، جول قۇجاتتارىن رەتتەپ، ادامداردى بوگەتسىز الىپ كەلۋ;
بۇل كەلىسىم-شارتتى ارىقاراي قاز سسر-ڭ باسقا وبلىستارى مەن مەكەمە، كاسىپورىندارى اراسىندا جاساۋعا ۇلگى رەتىندە قولدانىپ وتىردىق.
كەلىسىم-شارت جاساپ العاننان كەيىن اسىعىس ۋلان-باتىرعا ورالىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ جۇمىسىنا دەرەۋ كىرىسىپ كەتتىك. قازاقستانعا ەڭبەك كەلىسىم شارتى بويىنشا بارۋعا تىلەك بىلدىرۋشىلەردىڭ سانى كوبەيىپ، تىزىمدەلۋشىلەر ىلەك-ىلەگىمەن كەلە باستادى. جۇمىسسىزداردى ۇيىمداسقان تۇردە تىزىمگە الۋدا قيىنشىلىقتار از بولمادى.
ماسەلەنى موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسىنا تىكەلەي تانىستىرىپ ريزاشىلىعىن الۋ دۇرىس دەگەن شەشىمگە كەلدىك. 1991 جىلى 20 اقپاندا پرەمەر-مينيستر د.بيامباسۇرەننىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. ۇكىمەت باسشىسى كوپ جىل بىرگە قىزمەتتەس بولعان جاقسى كورەتىن سىيلاس ادامى، پرەمەر-مينيستر د.سودنومنىڭ كەڭەسشىسى ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جولداسىم دوربەتحان مارقۇمنىڭ جارقىن بەينەسىن ەسكە الا وتىرىپ، ءوزىمنىڭ دە ءوز قول استىندا 20 جىل مەملەكەتتىك قىزمەت ەتكەنىمدى ەسكە الىپ جىلى قابىلدادى.
كەشىكپەي د.بيامباسۇرەن مىرزا رۇقسات ەتىپ قول قويعان ءوتىنىشىم ۇكىمەت اكىمشىلىك باسشىسى د.مولومجامتسىنىڭ حاتىمەن بىرگە ەڭبەك ءمينيستىرى تس.تسولمونعا كەلىپتى. وندا، «ساعات زاحانقىزى قازاقستانعا ەڭبەك كۇشى رەتىندە ادامداردى جۇمىستاتۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ كەلىسكەن ەكەن. قولداپ، سوندا جۇمىستاتايىق. بيامباسۇرەن. 22 اقپان» دەپ بۇرىشتاپتى.
مينيستر تس.تسولمون 1991 جىلعى 14 ناۋرىزداعى № 67 بۇيرىعىمەن مەنى قازاقستانعا باراتىن جۇمىسشىلاردى باسقاراتىن تۇراقتى وكىل رەتىندە تاعايىندادى. سونىمەن 1991 جىلى 12 ناۋرىزدا اياتحان ەكەۋىمىز جۇزگە جۋىق ادامنىڭ قۇرامىنداعى كوشتى باستاپ كەربۇلاق اۋدانىنا جول تارتتىق. ولاردىڭ اراسىندا بالا-شاعا ءۇي-مۇلكىمەن ەكى وتباسى بولدى. ول ءاۋىپباي اقساقالدىڭ بالالارى بولاتىن.
كەيبىر ادامدار كەلە اينىپ موڭعولياعا قايتىپ كەتتى. ولار موڭعولياعا كەلە قازاقستاندى جامانداپ، كەربۇلاققا بارعاندار قاڭعىرىپ قالدى دەپ ەلدى ۇرەيلەندىرىپتى. ارتىنان بۇل دا كوشكە بوگەت جاساعىسى كەلگەن كەيبىر كەرتارتپا ادامداردىڭ ۇيىمداستىرعان جىمىسقى ارەكەتى بولىپ شىقتى.
موڭعوليادان كەلگەندەردى اۋدان باسشىلارى، الدىمەن اۋداننىڭ بارلىق شارۋاشىلاقتارىنا بىردەن-ەكىدەن تاراتىپ ءتول الۋ ناۋقانىنا كومەكتەستىرۋدى ۇيعاردى. بۇل شەشىمگە كوپتەگەن ادامدار كەلىسكىسى كەلمەپ ەدى، ءبىز; كەلمەي جاتىپ ۇلكەن ناۋقاننان باس تارتقانىمىز ۇيات بولار، حالىقپەن ارالاسىپ جاعدايلارىن ءبىلىپ، وتباسىلارىڭدى اكەلۋ ماسەلەسىن شەشىپ الۋ كەرەك دەپ اقىل قوستىق. بارىدە كەلىسىپ، ۇيعارعان شارۋاشىلىقتارعا اتتانىپ كەتتى. ءبىز، نۇرباي جانتىلەۋۇلىنىڭ كومەگىمەن تالدىقورعان وبىلىسىنىڭ گۆارديا، كوكسۋ، كيروۆ، قاراتال، اقسۋ، الاكول، ساركانت، اندرەەۆكا اۋدان باسقارمالارى باسشىلارىمەن بايلانىسقا شىعىپ، ولارمەن كەزدەسىپ، شاۋاشىلىقتاردى ارالاپ كورىپ، كوپ مەكەمەلەرمەن 100-200 وتباسىن اكەلۋگە ەڭبەك كەلىسىم- شارتىن جاسادىق.
ەلاعاسى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ اعامىزعا
ايتار العىسىمىز شەكسىز!
1991-ءشى جىلى 8 ساۋىردە قاز سسر ەڭبەك مينيسترلىگىنە كەلدىك. مينيستر س. بەيسەنوۆ مىرزا: – سىزدەرگە كىم جۇمىس كۇشىن اكەل، دەدى شەت ەلدەن جۇمىس كۇشىن الۋدى ماسكەۋ بىلەدى. بىزدە جۇمىسسىزدار كوپ. ءبىز پروبلەمانىڭ ۇستىنە پروبلەما قوسىپ الا المايمىز. دەرەۋ قايتىڭىزدار، ءبىز ءوز جەكە باستارىنىڭ قامىمەن جۇرگەن ادامداردى قابىلداي المايمىز،- دەمەسى بارما. ءبىز اڭتاڭ بولدىقتا امالسىزدان شىعىپ كەتتىك. باسقاسىن قويشى «ءوز جەكە باستارىنىڭ قامىمەن جۇرگەن» دەگەن ءسوزدىڭ بايىبىنا بارا الماي مينيستر س.بەيسەنوۆ مىرزامەن بولعان اڭگىمەنى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ مىرزاعا كەلىپ ايتىپ اقىل كەڭەسىن تىڭدادىق. مىنە قىزىق، قابدولدا دەگەن كىسى، ءبىز 96 ادامنىڭ كوشىن باستاپ موڭعوليادان شىققاندا ارتىمىزدان كوپ ۇزاماي ارنايى الماتىعا كەلگەن ەكەن. ۋلان-باتىردان الماتىعا كەلىپ، زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ ۆيزيتكاسىن بەرىپ،” ساعات پەن اياتحان دەگەن ادامداردى قابىلداماسىن، ولار وزدەرىنىڭ جەكە باستارىنىڭ قامىمەن جۇرگەن ادامدار، دەپ سالەم ايتىپ مەنى جىبەردى”، دەپ شاڭگەرەي مىرزاعا دا كەلىپ كەتىپتى. كوپتى كورگەن شاڭگەرەي جانىبەكوۆ مىرزا پاراساتتى ادام رەتىندە وعان ءمان بەرمەپتى. ول كىسى ءبىزدىڭ ىستەپ جۇرگەن ءىس ارەكەتىمىزگە جاساپ جۇرگەن باتىل قادامىمىزعا رازى بولىپ وتىرادى ەكەن. بىزگە، ونداي ۇساق-تۇيەك اڭگىمەگە كوڭىل بولسەڭىزدەر العا قويعان ۇلكەن ماقساتتارىڭىزعا جەتۋ قيىن بولادى، دەپ اقىل ايتىپ، ءوز قولىنان كەلگەن كومەگىن ايامايتىنىن ءبىلدىردى. بىزگە جول كورسەتىپ باعىت باعدار بەرىپ كومەكتەسىپ تۇرۋ ءۇشىن قوعامنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى ابەن وماروۆقا تاپسىرما بەردى.
1991 جىلى 6 ساۋىردە موڭعوليا ەلىنىڭ قازاقستاندى جاۋاپتانعان تاشكەنتتەگى باس كونسۋلى ب.بۋد مىرزاعا تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ، كەربۇلاق اۋدانىنا 96 جۇمىسشى الىپ كەلگەنىمىزدى جەتكىزدىم. كونسۋل مىرزا سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى س.باتىرشاۇلى، ەڭبەك ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ن.رومانوۆتارعا بارىپ جۇمىس كۇشىن الىپ كەلگەندەرىڭدى ايتىپ، ارىعارايعى جوسپارلارىڭدى تانىستىرىڭدار دەدى.
ءبىز الدىمەن س.باتىرشاۇلىنا باردىق. ول كىسى ءبىزدى جىلى قابىلداپ، قىسقاشا اڭگىمەلەستى دە، كەشكە “جەرۇيىق” مەيرامحاناسىنا شاقىرىپ داستارحان باسىندا وتىرىپ اسىقپاي اڭگىمەلەستى. اڭگىمەسىنەن، شەت ەلدەردە جۇرگەن اعايىندار ەلگە ورالسا ەكەن، دەگەن ىزگى نيەتى بەر ەكەنىنە مارقايىپ قالدىق.
ءبىزدى، ش.جانىبەكوۆتىڭ جول سىلتەۋىمەن، س.بەيسەنوۆ مەملەكەتتىك حاتشى قاراتاي تۇرىسوۆتىڭ قابىلداۋىنا اپاردى. مارتەبەلى مىرزا، كوپ سوزگە كەلمەستەن: – بىزدە كازىر جۇمىسسىزدار سانى كۇننەن كۇنگە مولايىپ جاتىر، جانە مۇنداي ماسەلەنى ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىنسىز شەشكەنىمىز جارامايدى.
ءبىز كەشىكپەي تاۋەلسىزدىگىمىزدى الامىز، سودان كەيىن بارىپ شەت ەلدەگى قانداستارىمىزدى ءوزىمىز كوشىرىپ الامىز. ال قازىر ەل كوشىرەتىن ۋاقىت ەمەس،- دەدى. ءبىزدى ەسىك الدىنا قالدىرىپ الدىمەن س.بەيسەنوۆتىڭ ءوزى كىرىپ شىعىپ ەدى اۋزىنا ءسوز سالىپ قويعان ەكەن عوي دەپ ويلادىق. ارينە قازاق حالقى ءۇشىن كازىرگى كەزدەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە، ءوز تاۋەلسىزدىگىن الۋ ماسەلەسى ەكەنى بەلگىلى، بىراق ءبىزدىڭ دە اسىعۋىمىزدىڭ ءوز سەبەپتەرى جەتەرلىك.جانە دە، ءبىزدىڭ وسى قوزعالىسىمىز، تاۋەلسىزدىكتىڭ كەلۋىنە ەشقانداي كەدەرگى ەلتىرمەيدى، دەگەن سەنىم ءبىزدىڭ وي ەلەگىمىزدەن ءوتىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمىمىزدى بەكەمدەپ العاندىقتان، ۋاقىت سوزىپ جايباراقات قالىپ مۇمكىندىكتەن ايرىلىپ قالماۋىمىز كەرەك دەگەن وي العان بەتىمىزدەن قايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. اسىعۋىمىزدىڭ سەبەپتەرىن تىزبەلەپ تۇسىندىرە باستادىق: ءوز ۇلتىمىز قانداستارىمىز ءۇشىن، ەلدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى وسى وتپەلى كەزەڭدى پايدالانىپ شىعىپ كەتپەسەك، موڭعوليا ەلىنىڭ جاعدايى تۇزەلسە جىبەرمەۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتىق. جانەدە، موڭعوليا مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىندا ازاماتتار ۆيزاسىز قاتىناسىپ جاتقان كازىرگى جاعدايدى پايدالانۋىمىز كەرەك.ەگەر ەكى ەل اراسىندا بيزالىق ءتارتىپ ورناسا كوشكەندى قويىپ، قىدىرىپ كەلۋدىڭ ءوزى قيىن بولارى ءسوزسىز. سوسىن، موڭعوليا قازاقتارى ۋاقىت وزدىرماي، قانداستارىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن بىرگە قالاپ، ۋىعىن كوتەرىسىپ ەڭبەك ەتسە, دەگەن سياقتى وي-پىكىرىمىزدى ءتۇسىندىرىپ باقتىق.
ءبىر قىزىعى، اعايىمىز: – بىزدە جۇمىسسىزدار كوپ دەگەندى العا تارتا بەرەدى…ال مال شارۋاشىلىق سالاسىندا جۇمىستاۋشىلىرعا سۇرانىس بار بولعاندىقتان، ولار كەلىسىم- شارت جاساۋعا ىنتالى ەكەنىن ءبىز كورىپ-ءبىلىپ كەلىپ وتىرمىز…
( ايتقانىمىزداي، 1994 جىلدان باستاپ رەسەي مەن موڭعوليا اراسىندا بيزالىق رەجيم ورناپ،قازاقستانعا كوشىپ كەلۋشىلەرگە ورتادا جاتقان رەسەيدىڭ شەكاراسىنان وتەتىن ۆيزا الۋ ماسەلەسى وتە قيىنداپ كەتكەن.)
جوعارى لاۋازىمدى اعالاردىڭ وي پىكىرلەرىن بىلگەننەن سوڭ، ۇلتجاندى ازاماتتار زيالى قاۋىم ورتاسىنا وي تاستاپ، سولاردان قولداۋ تابۋدى كوزدەدىك…
12 ساۋىردە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداقتورى حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا مىرزاعا كەلدىك. شەراعامىز ءوز كابينەتىندە ءبىزدى جىلى شىرايمەن قابىلدادى. ءبىز كەلگەن شارۋامىزدى، ارمان ماقساتىمىزدى اڭگىمەلەپ بەردىك. شەراعاڭ جۋرناليست ءامىرحان مەڭدەكەنى شاقىرىپ، بىزبەن بولعان اڭگىمەنى گازەتىنىڭ بۇگىنگى نومىرىنە شىعارۋدى تاپسىردى.سول كۇنى ”سوتسياليستىك قازاقستان” گازەتىنە ءا.مەڭدەكەنىڭ «جاقىنىڭدى جات ەتپە»
دەگەن ماقالاسى شىقتى.
جاقىنىڭدى جات ەتپە!
ءسىرا، قان دەگەن قيىن بىلەم.”قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن”دا بەكەرگە ايتىلماعانعا ۇقسايدى…
موڭعولياداعى قازاق جاستارى ءا دەگەننەن-اق ء“بىزدىڭ قازاقستانعا بارىپ ەڭبەك ەتكىمىز كەلەدى” دەپ تىلەك ءبىلدىرىپتى. نە سەبەپتى؟ قاي ۋاقىتتا؟ ەندى وسىعان ازداپ تۇسىنىك بەرە كەتەيىك.
بۇگىندە جاريالىلىق موڭعوليا جەرىندە دە كەڭ ەتەك جايىپتى.ماسەلەن بۇرىندارى ينتەرناتسيوناليزم مۇددەسىنە قايشى كەلەدى دەپ شىڭعىسحان تۋرالى بۇركەمەلەپ قانا ايتىلىپ، بۇركەمەلەپ قانا جازىلىپ كەلسە، قازىر اتىشۋلى ءامىرشى تۋرالى تاريحي اقيقات ءوز بولمىس- بوياۋىمەن ايتىلا باستاپتى. جازىلا باستاپتى. الدەبىرەۋلەردىڭ نۇسقاۋىمەن، يا بولماسا الدەكىمدەردىڭ قالاۋىمەن جازىلعان تاريح-تاريح بولىپ جارىتۋشىما ەدى.موڭعول تاريحشىلارىنىڭ مۇنداي اياق الىسىن، ارينە، تەك قۇپتاساق، قۋاتتاساق كەرەك. موڭعولدار دا –قازاق حالقى سياقتى كيىز تۋىرلىقتى ەل. تۇرمىس- كاسىبى عانا ەمەس، تاعدىرى دا ،تاريحى دا ۇقساس.ەكى ەلدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا بىرلەسىپ زەرتتەر ورتاق تاقىرىپتار، ورتاق اقتاڭداقتار از ەمەس. الداعى ۋاقىتتا مۇنداي ماڭىزدى ىسكە ءمان بەرىپ جاتساق، قانەكەي؟!
سونىمەن بىرگە سوڭعى جىلدارى موڭعوليادا ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك سالاداعى ءبىرسىپىرا سايكەسسىزدىكتەردىڭ دە بەتى اشىلعان. ءوندىرىس پەن ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ، شارۋاشىلىقتاردىڭ ەڭبەككە جارامدى ازاماتتاردى جۇمىسپەن تۇگەل ءارى تولىق قامتاماسىز ەتە الماي وتىرعانى انىقتالعان. رەسپۋبليكادا ارتىق جۇمىس كۇشىنىڭ، ياعني جۇمىسكەرلەر توبىنىڭ جيناقتالىپ قالعانى ءمالىم بولعان. سودان، موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن شەتەلدەرگە بارىپ جۇمىس ىستەيمىن دەگەن تالاپكەرلەرگە ۇلىقسات ەتىلگەن. وسى قاۋلىعا سايكەس قازىر ءبىراز موڭعول جاستارى پولشادا، چەحو-سلوۆاكيادا جانە ت. ب. ەلدەردەەڭبەك ەتىپ تە ءجۇر. ال ەندى وسى ورايدا موڭعوليالىق قازاق جاستارى وزدەرىنىڭ قازاقستانعا بارىپ ەڭبەك ەتكىسى كەلەتىنى جونىندە موڭعوليا وكىمەتىنە ءوتىنىش بىلدىرگەن. ءوتىنىش قاناعاتتاندىرىلعان.
جۋىقتا الدىن-الا جاسالعان كەلىسىم-شارت بويىنشا، موڭعوليالىق قازاق جاستارىنىڭ العاشقى توبى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا كەلىپ جەتتى.بۇل توپتى باستاپ كەلگەندەر-موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى ساعات زاحانقىزى مەن اياتحان تۇرىسبەكۇلى. قالعان اڭگىمەنى ەندى قوناقتارىمىزدىڭ ءوز اۋزىنان ەستيىك.
ساعاتزاحانقىزى:-تاياۋدا عانا تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا موڭعوليادان 96 جۇمىسشى جىگىتتەردى الىپ كەلدىك. بۇلاردىڭ ءبارى دە قازاق جاستارى. تۇگەل ءۇيلى-باراندى. الدى- 35-كە ەندى جەتكەندەر بولسا، ارتى 25-تەن جاڭا عانا اسقاندار. جىگىتتەردىڭ دەنى-قۇرىلىسشىلار. ءبىرازى-مەحانيزاتور ماماندىعىن يگەرگەندەر… يركۋتسك ارقىلى پويىزبەن شىعىپ، سارىوزەك ستانتسياسىنان تۇستىك. وسىندا ءبىزدى كەربۇلاق اۋدانىنىڭ باسشىلارى مەن جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق كۇتىپ الدى. ەكى جاقتان ءبىر-بىرىنە قۇشاق جاياۇمتىلىپ، مارە-سارە كورىسىپ جاتقان توپقا قاراپ، ال كەپ كوڭىلىم بوساسىن. ءوزىمدى ءوزىم توقتاتا السامشى… جىراقتا جۇرگەن وندىردەي قازاق جاستارىنىڭ اتاجۇرت، ۇلى مەكەنىنە تابانى تيگەنىنە قۋانىپ جىلادىم-اۋ دەيمىن. ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي!الدەن ۋاقىتتا اياتحانعا قاراسام، مۇنىڭدا كوزى بوتالاپ…
اياتحان تۇرىسبەكۇلى:-ءيا، مۇندايدا قالاي تولقىماسسىڭ… بۇقار جىراۋ بابامىز وسىدان ءۇش عاسىر بۇرىن-اق “كەرەي، قايدا باراسىڭ؟” دەپ ساۋال تاستاپتى.سول بۇقار اۋليە ەكەن. ءجا، تاريحتى قويا تۇرىپ، ەندى بۇگىنىمىزگە كوشەيىك. موڭعوليالىق قازاق جاستارى نەگە قازاقستاندا ەڭبەك ەتۋگە تىلەك بىلدىردى؟ەڭ الدىمەن ويلاعانى- تىرلىك قامى ەمەس، ۇرپاق قامى بولدى.الدىن-الا جاسالعان كەلىسىم-شارت بويىنشا ءبىزدىڭ جىگىتتەر قازاقستاندا 5 جىل بويى ەڭبەك ەتۋى ءتيىس. بۇل-ءاربىر شاڭىراق يەسى وسىندا ءوزىنىڭ ءۇي ىشىمەن كوشىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. بالا-شاعالارىن ۇلتتىق مەكتەپتە وقىتۋعا، تىلدىك جانە ۇلتتىق مادەني ورتادان الىستاماۋعا مۇندا تولىق جاعداي بار ەكەنى وزىڭىزگە دە بەلگىلى. ءبىز وسى جاعىنا باسا كوڭىل بولدىك. قازىر بايان-ولگيدەن باسقا ايماقتاردا، ياعني ىشكى موڭعوليادا 25 مىڭنان استام قازاق اۋلەتتەرى تۇرادى. بۇلار شاشىراپ ورنالاسقان. سوندىقتان جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق مەكتەپتەردە وقىتۋعا مۇمكىندىكتەرى دە، جاعدايلارى دا جوق. جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەگە جەتە نازار اۋدارعانىمىز دا سودان.
ساعات زاحانقىزى:-كەلىسىم-شارت بويىنشا كەربۇلاق اۋدانىنىڭ شارۋاشىلىقتارى ءبىزدىڭ ءاربىر جىگىتىمىزگە ياكي ءاربىر ۇيگە 1 بۇزاۋلى سيىر، 15 قوي، 1000 سومنان اقشا بەرەتىن بولدى. مۇنداي شارتتى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ تاعى دا 5 اۋدانىمەن جاساستىق. جازعا قاراي وسى اۋداندارعا موڭعوليادان 840 ءتۇتىن كەلمەك. قۇرىلىسشىلارمەن قاتار، بۇلاردىڭ ىشىندە مالشىلار دا باقتاشىلار دا بار. كەلىپ جاتقان تۋىسقاندارىنا كەربۇلاق اۋدانىنىڭ جانە وزگە دە اۋدانداردىڭ باسشىلارى ءتيىستى قامقورلىق كورسەتەدى عوي دەپ سەنەمىز. الدىمىزدىڭ كەلىپ جاتقانى دا – وسىدان، سەنگەندىكتەن. قازاقستانعا كەلىپ ەڭبەك ەتكىسى كەلەتىن قازاقتار موڭعوليادا از ەمەس. ماسەلەن ءبىر عانا سەمەي وبلىسىنا كەلۋگە تىلەك بىلدىرگەندەر 1200 تۇتىننەن اسىپ ءتۇستى. بۇل رەتتە وكىمەتىمىزگە، موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ باسشىلارىنا ۇلكەن العىس ايتامىز. قولىمىزدى قاققان جوق. قولداۋ جاساپ وتىردى.
اياتحان تۇرىسبەكۇلى:-“ كەدەي بولساڭ كوشىپ كور” قازاقستانعا ەڭبەك ەتۋگە كەلۋشىلەرگە وكىمەتىمىز مول كەڭشىلىك جاسادى. ولاردىڭ ۇيگە قاجەتتى تۇرمىس-جابدىقتارىن، جاساۋ-مۇلىكتەرىن وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتۋىنە كەلىسىم بەردى. ەندى وسى جەردە ءبىر گاپ بار. ارعى جاقتان ءبىز ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلەمىز-اۋ، تاۋلى التاي اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنداعى سسرو تاموجنياسى( قوساعاشتىڭ ماڭى) دۇنيە-مۇلىكتەرىمىزبەن بەرى قاراي وتكىزە مە قازاقستان وكىمەتى وسى ماسەلەنى نازاردا ۇستاسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
ساعات زاحانقىزى –الدىڭعى ۋاقىتتا بارىس-كەلىسىمىزدىڭ مۇناندا گورى كەڭىرەك ەتەك الاتىنىنا ءوز باسىم سەنىمدىمىن. وسىنداي يگى ءىستىڭ مۇددەسى ءۇشىن از-كەم تىلەك ايتسام، ارتىق كورمەيسىزدەر دەپ ويلايمىن. ءبىز اياتحان ەكەمىزدە وسىندا بەس جىلعا كەلدىك. موڭعوليانىڭ وكىلى رەتىندە قازاقستانعا كەلىپ جاتقان جاستارىمىزدىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، تالاپ –تىلەكتەرىن جەرگىلىكتى ورىندارعا جەتكىزىپ وتىرامىز. موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ وسىنداعى باۋىرلارىمەن ەتەنە ءتىل تابىسىپ، كەتۋىنە دانەكەر بولماقپىز. ءبىزدى قيناپ تۇرعان باسپانا جاعى. ازىرگە اياتحان ەكەمىزدە قوناق ۇيدە تۇرىپ جاتىرمىز. ءبىر اي ەمەس، ەكى اي ەمەس، باقانداي بەس جىل بويى قوناق ۇيدە تۇرۋدىڭ ارينە، قيىندىعى دا بار. قازاقستاندىق باۋىرلارىمىز ەندى بىزگە باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە كومەكتەسسە ەكەن.
اياتحان تۇرىسبەكۇلى –الداعى ۋاقىتتا شەشىلەر ماسەلەلەر، البەتتە، از ەمەس. ەڭ الدىمەن، عازەت ارقىلى ايتپاعىم مىناۋ.ءبىزدى اسا جىلى قابىلداپ، ۇلكەن ىزەت كورسەتكەن قازاقستاندىق باۋىرلارىما، ونىڭ ىشىندە كەربۇلاق اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى تىلەۋجان سادىقۇلوۆقا، تالدىقورعان وبلىسىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى امانعازى شەگىروۆكە، قازاقسسر ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترى ش.شاياحمەتوۆكە، شەتەلدەردەگى قازاقتارمەن مادەني بايلانىس جاسايتىن ”قازاقستان” قوعامى پرەزيدۋمى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى حاليوللا نۇرماحانوۆقا جانە وسى قوعامنىڭ وكىلى ابەن وماروۆقا، وزگە دە جولداستارعا ۇلكەن العىس ايتامىز. العىسىمىزدى قابىل الىڭىزدار.
***
ەندىگى بىزگە قالعانى –الىستا جۇرسە دە اتا مەكەنىن ۇمىتپاعان، قازاقستانعا ەڭبەك ەتۋگە كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ العاشقى قادامدارىنا قايىرلى بولسىن ايتۋ عانا.
امىرحان مەڭدەكەەۆ،
“سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ”
ارناۋلى ءتىلشىسى.
kerey.kz
جالعاسى بار…
پىكىر قالدىرۋ