Birinşi Memlekettik duma müşesi Ahmet Birimjanov. S.-Peterburg. 1906 j.
Bwdan 110 jıl bwrın Sankt-Peterburgte Birinşi orıs revolyuciyasınıñ dümpuimen düniege kelgen Memlekettik duma jwmıs istey bastadı. Halqımızdıñ wlttıq müddesin qorğaudı maqsat etken twñğış mäseleni Dumanıñ qazaq müşeleri işinen Torğay oblısınan saylanğan deputat Ahmet Qorğanbekwlı Birimjanov köterdi. Ol Resey imperiyası parlamentiniñ minberine osıdan 110 jıl ilgeride şıqqan alğaşqı qazaq edi.
Resey imperiyasındağı halıqtardıñ tağdırına tikeley äser etip jatqan öte ötkir de özekti jer-su mäselesi Memlekettik dumanıñ alğaşqı eki şaqırılımında da bilikke jağımsız sipatta qarastırılğanı mälim. Ahmet Birimjanov Torğay oblısınan deputat bolıp kelgen İ Dumada bwl şaruamen tikeley şwğıldanu üşin arnayı Agrarlıq komissiya qwrılğan bolatın. Komissiyağa är bes Duma müşesinen bir adam engiziledi, söytip agrarlıq komissiya müşeleriniñ jalpı sanı 99 adam boladı dep belgilengen.
Alayda Memdumağa deputat saylau keşigip bastalğan öñirlerden kelip jatqandar köbeyip, agrarlıq komissiyanıñ qwramı 99 adamnan twru kerek degen şeşimniñ dwrıs bolmaytının bayqattı. Soğan baylanıstı 19 Duma müşesinen qwrılğan komissiya 1906 jılğı 30 mausımda bolğan 36-şı plenarlıq mäjiliste «Agrarlıq komissiyağa qosımşa saylau ötkizu turalı» wsınıs jasadı. Söylegender qazirdiñ özinde imperiyanıñ är qiırınan kelgen 27 deputat Duma müşeligine tirkelu aldında twrğanın, Sibir men Türkistannan tağı 25 deputat saylanadı dep kütilude ekenin aytıp, agrarlıq komissiyadan olarğa qosımşa orındar bölinuin talap etti.
Osı kezde minbege Memlekettik duma müşesi Ahmet Qorğanbekwlı Birimjanov köterildi. (Bwğan deyin onıñ Torğay oblısınıñ qazaq bolıstarınan 1906 jılğı 28 mamırda deputat bolıp saylanu üderisi zañğa säykes, dwrıs ötkendigi Memdumanıñ 13 mausımdağı mäjilisine rastalğan, ol, sonday-aq, bir top MD müşeleriniñ şarualardı qazaq jerine qonıs audartudağı zañsızdıqtarğa baylanıstı ükimetke joldanbaq deputattıq swrau saluına qol qoyıp ta ülgergen edi).
«Memduma Agrarlıq komissiyanı qwru kezinde Dumanıñ bes müşesinen komissiyağa bir ökil engizudi negizgi ereje etip aluın men de tabandı türde talap etemin», – dep mälimdedi Memlekettik duma müşesi Birimjanov.
Onıñ oyınşa, alğaşında 99 adamnan twradı dep belgilengen qwram özgeru kerek, sebebi, esepteuine qarağanda, imperiyanıñ barlıq jerinde saylau ötip bolğan soñ MD müşeleriniñ jalpı sanı 524 adam boladı. Demek, agrarlıq komissiya qwramı 103-104 adamnan twruğa tiis. Büginge deyin komissiyağa 91 adam saylandı, endi komissiyanı tolıqtıru üşin bwrın közdelgen mölşerge jetkizetin 8 orın emes, jaña esep boyınşa 13 orın beriluge tiistigin eskeru kerek. Qalğan orındar Sibirge, Orta Aziyağa jäne Kavkazğa berilmek, biraq qazaqtar twratın Dala oblıstarı turalı Duma qaulısında eşteñe aytılmaydı. Mwnı tüzetu jön.
Ekinşi Memlekettik duma müşeleri. Otırğan – Oral oblısınıñ deputatı Baqıtjan Qarataev İİ Memdumada orıs otarşıldığın äşkerelep, qazaqtıñ jer-su müddesin qorğaytın äygili sözin söyler aldında. Janında türegep twrğan – Torğay oblısınıñ deputatı Ahmet Birimjanov. S.-Peterburg. Tariya sarayı, 1907 j.
«Men, qazaqtar twratın şet aymaqtar ökili retinde, bes artıq orınnan üş orındı, nemese, eñ kemi eki orındı Jetisu, Semey, Torğay, Oral oblıstarı jäne Astrahan guberniyasınıñ Bökey ordası kiretin qazaq oblıstarına böludi ötinemin», – dedi ol.
Sonımen qatar, Birimjanov Bökey ordasındağı 500 mıñ, Oral oblısında 400 mıñ adamdıq dala halqı bar ekenine, olardıñ twtas oblıs bola alatınına nazar audardı. Qazaq oblıstarı Sibirge jatqızıldı ma, älde Orta Aziyağa qosıldı ma, mwnı Memduma anıqtasa degen tilek bildirdi. Eger eki tarapqa da qosılmağan bolsa, onda atalğan aymaqtardı jeke birlik dep qarap, Sibir jäne Kavkaz ökilderine bölgendey territoriyalıq princip qabıldansa degen wsınıs ayttı.
Duma är bes Memduma müşesinen bir Agrarlıq komissiya müşesin saylau jäne bwl şaruanı jaña deputattardıñ Dumağa kelip jetui barısında üzdiksiz jürgize beru jayında şeşim qabıldadı. Bwl Duma tarqatılardan bir apta bwrınğı jağday edi.
Äygili «3 mausım» töñkerisinen keyin Ahmet Qorğanbekwlı Birimjanov bwrınğı zañ salasındağı qızmetine qaytıp oraldı.
Ol 1871 jılı Torğay üyeziniñ Tosın bolısında düniege kelgen-tin. 1891 jılı Orınbor erler gimnaziyasın, 1896 jılı Qazan universitetiniñ zañ fakul'tetin bitirgennen soñ, Orınbor okrugtıq sotında tört jıl qızmet atqarğan. Troick jäne Orınbor üyezderinde sot tergeuşisi, Aqtöbe okruginiñ 2-şi uçaskesinde mirovoy sud'ya (imperiyanıñ sot jüyesindegi birinşi buınnıñ sud'yası) boldı.
1907 jılğı 12 aqpanda Torğay oblısı qazaqtarınıñ uäkilderi (vıborşikteri) onı Memlekettik dumanıñ ekinşi şaqırılımına da deputtattıqqa sayladı. İİ Dumada ol Mwsılman frakciyasına tirkeldi. Äskeri-dalalıq sottardı joyu jäne jergilikti sottardı özgertu jönindegi komissiyalarğa müşe boldı.
Memlekettik Duma
İİ Duma tarqatılıp, qazaq halqı saylau qwqtarınan ayrılğannan keyin, Buzuluk qalasında sot tergeuşisi bolıp istedi.
Monarhiya qwlağan soñ Uaqıtşa ükimettiñ jüyesinde – alğaşında Torğay üyeziniñ, sosın Qostanay üyeziniñ komissarı boldı.
Birimjanov qazaqtıñ eldigin jañğırtudı közdegen qoğamdıq-sayasi jwmıstarğa belsene atsalıstı. Torğay oblısı qazaqtarınıñ 1917 jılğı säuirde Orınborda, tamızda Aqtöbede ötken s'ezderine qatıstı, jaña sot jüyesiniñ jobasın äzirleu jönindegi komissiya qwramına endi. Qırküyekte Orınborda Torğay oblısınıñ komissarı Älihan Bökeyhanovtıñ wyımdastıruımen ötken Torğay oblıstıq birikken mwjıq-qazaq s'ezine de qatıstı. Şildede ötken İ Jalpıqazaq s'ezinde Qwrıltayşı jinalısqa Torğay oblısınan deputattıqqa wsınıldı, jeltoqsandağı İİ s'ezde «Alaş-Orda» Halıq Keñesiniñ müşeligine saylandı.
Keñes ökimeti ornap, alaşordaşılar üşin keşirim jariyalanğannan keyin, Ahmet Birimjanov Qazaq Avtonomiyalı Sovettik Socialistik Respublikasınıñ zañ orındarında jauaptı qızmetter atqardı. Zañ komissariatınıñ alqa müşesi, Joğarğı sot müşesi boldı. Osı qızmetinde jürgeninde, 1928 jılı Leningrad (Sankt-Peterburg) auruhanasında nauqastan qaytıs boldı.
Beybit Qoyşıbaev
Abai.kz
Pikir qaldıru